Katolicki ideał wychowania

Przejście od idei katolickości do katolickiego ideału wychowawczego zdaje się płynne, bo gdzieś w tle obu kategorii jawi się ich związek, który można wy-dobyć. S. Szuman w  r. pisał: „Ideał jest zawsze ideą, tj. czymś pomyślanym, czymś, co nie posiada realnego bytu, lecz jest pomysłem i koncepcją. Jednak idea, która nie stała się czyimś ideałem, występuje w nim, jako coś, co pragnąłby on zrealizować, osiągnąć”^. Ponadto ideał nie jest czymś na wzór prostego ma-rzenia, nie jest nawet „szczytem marzeń, bo jest zarazem ideą, to jest pojęciem, myślą [wyr. – J.K.]”^.

Ideały człowieka są ideałami jego ludzkiej natury mającymi podłoże nie tylko indywidualne, właściwe poszczególnym osobnikom, lecz także społeczne.

Te dwa ich wymiary łączą się harmonijnie w katolickim ideale wychowawczym.

Jasny, klarowny ideał wychowawczy, którego podstawą – i koniecznym warun-kiem – jest wychowywanie w relacji do Boga, to niezbywalny wymiar ideału.

Dopełniają go: zdefi niowana w teologii i fi lozofi i katolickiej antropologia, etyka i katolicka nauka społeczna. Inne jego elementy są wynikiem nieustannej pra-cy nad nim: ciągłych odniesień do człowieka i jego dobra, do rozwoju nauki

 L. Jaxa-Bykowski, Potęga idei w wychowaniu, „Myśl Narodowa” , s. , za: W. Szula-kiewicz, Problem ideałów wychowania..., dz. cyt., s. .

 S. Szuman, Idealizm światopoglądu młodzieży [w:] S. Szuman, J. Pieter, H. Weryński, Psy-chologia światopoglądu młodzieży. Idealizm, fi lozofi a, religia, Naukowe Towarzystwo Pe-dagogiczne, Warszawa – Lwów , s. .

 Tamże.

i szeroko rozumianej kultury. Pedagogika katolicka, formułując „[...] ideał wy-chowawczy, bierze za punkt wyjścia swych rozważań fakt pożądania szczęścia przez każdego z ludzi. Potrzeba szczęścia w duszy człowieka jest bowiem tak głęboko w niej zakorzeniona, że jej wyrwać stamtąd nie potrafi nikt ani nic”^ – przyjmuje nie tylko B. Kulesza, lecz także inni. J. Kuchta zauważa wprost, że Bóg „[...] stworzył człowieka – i dla Swej sławy i... – by był szczęśliwy!”^.

W pedagogice katolickiej wyróżnia się stan pragnienia szczęścia i stan nasy-cenia szczęściem. Bez tego drugiego pierwsze pozostaje tylko marzeniem. „Pra-gnienie domaga się zaspokojenia, zaspokojenie obudza nowe pra„Pra-gnienie. Każde zaś nowe pragnienie – różni się od poprzedniego szerszym zakresem i większą siłą – każde nasycenie różni się od poprzedniego tym, że wymaga większej treści.

I tak w nieskończoność. [...] zatem szczęście to wieczność – Bóg”^. Odpowiedź na pytanie o miejsce szczęścia i radości w pedagogice katolickiej jest ważna, tworzy bowiem atmosferę codziennej praktyki wychowawczej. Kuchta udziela odpowiedzi: szczęście znajdzie człowiek w kulturze moralnej, w jej osiąganiu i posiadaniu. Dlaczego? Bo kultura moralna dostępna „[...] jest dla każdego...

i biednego, i bogatego – i mądrego, i prostaka – dostępna jest w równej mierze.

Zależy od jednostki i jest wynikiem jej zasług i zmagań wewnętrznych z sobą samym, jakże nieraz ciężkich. Jest niezniszczalna”^. Kultura moralna stanowi ochronę dla zdrowia, posiadanych talentów i dóbr materialnych, nie pozwala na wybór zła, będzie kierować ku prawdzie i dobru. Jest drogą do osiągnięcia sprzężonych ze sobą celów wychowania i celów życia. Wychowanie katolickie wychodzi zatem od ideałów o treściach pełnych pozytywnych nadziei.

Co jednak rozumie się pod pojęciem ideałów? Z rozważań B. Żulińskiej wynika, że ideały to doskonałości, które nas pociągają. Platon wskazywał na tęsknotę duszy za ideałami, pisał o nich Arystoteles, cała sztuka starożytna jest dążeniem do ideału określanego mianem „dobra i piękna”, jest walką człowieka o te ideały ze swoimi niższymi instynktami. Historia kultury to historia ściera-nia się ideałów – twierdzi Żulińska. Nie lokuje ich w fi lozofi i: one były, gdy nie było jeszcze fi lozofi i – powie dalej^.

Sformułowanie katolickiego ideału wychowania było przedmiotem prac pedagogów omawianego środowiska, a potrzeba jego istnienia, jasnego

dopre- B. Kulesza, Katolicki pogląd na cele wychowania, KP, R. , nr  [], s. –.

 J. Kuchta, Nowe kierunki i dążenia..., dz. cyt., s. . Miejsce szczęścia człowieka wpisanego w ideał pedagogiki katolickiej stwarza ciepłą i przyjazną aurę – rzadko jej przypisywaną w potocznych sądach.

 Tamże.

 Tamże, s. .

 B. Żulińska, Ku zmartwychwstaniu. Zagadnienia pedagogiczne, Wyd. Sióstr Zmartwych-wstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, Trenton, NY , s. .

cyzowania była powszechnie postulowana i aprobowana w środowisku kato-lickim^, jednak prób jego nakreślenia nie ma zbyt wiele. W tekstach Z. Bie-lawskiego ideał wychowawczy jest wskazywany jako kategoria pojawiająca się przy rozważaniu celów wychowania. „Ideał wychowawczy to cel abstrakcyjny wychowania przybrany w formy konkretne, w postać żywą”^ – twierdzi. Za-kłada on istnienie (posiadanie przez wychowawców) mnogości ideałów, ade-kwatnie do wielości celów kształcenia i wychowania. Wyróżnia jednak ideał absolutny wychowania i ideały częściowe. Ideałem absolutnym jest ten, „który urzeczywistnia w sobie wszystkie konieczne i istotne wartości”^. Ideały czę-ściowe dotyczą poszczególnych wartości lub osób – np. odpowiednio: ideał sprawiedliwości, ideał urzędnika. Swym znaczeniem ideał przewyższa cel i po-winien być lokowany na poziomie celu ostatecznego. Zdaniem Bielawskiego, ideał powinien być jasny, pewny i wzniosły. Dyskusje nad katolickim ideałem wychowawczym i istotnością jego klarowności na gruncie pedagogiki katolic-kiej toczyły się na szerszym tle ideałów potrzebnych polskiemu szkolnictwu.

Przy tej okazji odnoszono się do trwającej w Europie i na świecie walki o ducha młodzieży, podjętej przez bezpardonowo dochodzące do głosu totalitaryzmy^. Istota katolickiego ideału wychowawczego zasadza się na miłości tworzą-cej^. Opiera się ona na wierze, że Bóg jest Miłością, a opatrzność Jego, kieru-jąc światem, daje człowiekowi sposobność do kształcenia w sobie tej miłości, której zaistnienie w duszy ludzkiej jest pragnieniem Boga i od Niego pochodzi.

Kościół katolicki uważa dogmat o stworzeniu świata przez Boga za Jego dzia-łanie wynikające z najczystszej miłości, pozbawione celu własnego. Fałszywe zatem są spotykane tłumaczenia katechizmowe mówiące, że człowiek został

 Por. między innymi: S. Szpetnar, Potrzeba ideału, MKiW, R. , z.  [], s. ; K. Werbel, Pedagogika religijna a psychologia empiryczna, MKiW, R. , z. – [], s. –;

M. Węglewicz, Cechy znamienne..., dz. cyt., s. –; L. Siemieńska, Główne kierunki współ-czesnej pedagogiki. Pedagogika katolicka w świetle badań F. Hovre’a, Skł. Gł. w Księgarni

„Książka” A. Mazzucato, Lwów ; W. Jasiński, O katolicką pedagogikę w Polsce, Księ-garnia i Drukarnia Katolicka, Katowice ; W. Jasiński, Potrzeby katolickiej pedagogiki naukowej w Polsce, AtK, t.  [], s. –; M. Sopoćko, Polskie i katolickie ideały i systemy wychowawcze [w:] Katolicka myśl wychowawcza..., dz. cyt., s. –.

 Z. Bielawski, Znaczenie motywu w akcie woli [w:] Księga Pamiątkowa Kursu Katechetycz-nego w Krakowie [od  do  kwietnia włącznie  r.], Komitet Kursu KatechetyczKatechetycz-nego, Kraków , s. .

 Tamże, s. .

 Por. np.: M. Klepacz, Duchowieństwo wobec najnowszych prądów w szkole polskiej, Druk.

św. Józefa, Kielce , s. –; tenże, Kierunki organizacyjne oraz ideały wychowawcze we współczesnym szkolnictwie polskim, Księgarnia i Drukarnia Katolicka, Katowice , s. –.

 W. Granat, Katolicki ideał wychowawczy, MKiW, R.  [], z.  [cz. ], s. –.

stworzony na chwałę Bożą^ rozumianą czysto po ludzku. Zamiast tej rzekomo oczekiwanej uniżoności występuje relacja miłości – podkreśla Granat. A miłość uskrzydla, wyrażą wiarę we własną godność i wolność, nie wymaga „opusz-czonej głowy” wobec wielkości Boga – raczej wzniesionej wysoko z powodu jego miłości i miłością rozpromienionej. Granat przeprowadza szerokie uza-sadnienie teologiczne tezy o miłości Bożej. Argumenty na jej poparcie znajduje głównie w Nowym Testamencie, a obok własnych interpretacji ewangelii sięga także po myśl św. Tomasza i odpowiednie fragmenty jego Sumy teologicznej^. Zestawianie myśli św. Tomasza z jego czerpaniem od Arystotelesa pozwala Granatowi odsłonić fakt, że myśl o przyjaźni (miłości) człowieka z Bogiem^ ma wyłącznie chrześcijańskie korzenie, nie było jej (jak twierdzi) w myśli greckiej – co ma znaczenie z perspektywy pedagogicznej. Obok miłości Boga Chrystus postawił miłość bliźniego – Granat o tym przypomina, zanim dojdzie do kon-kluzji, że założenie o nadprzyrodzonej przyjaźni człowieka z Bogiem powinno się stać osią nie tylko dogmatyki i etyki katolickiej, lecz także pedagogiki nie-rozerwalnie związanej z etyką^. Czytelnik dzieł Granata prowadzony jest po drodze teologicznych uzasadnień istoty teologii katolickiej, by dojść do tego, co w niej najistotniejsze: miłości Boga do człowieka. Fakt ów zostaje wpisany w katolicki ideał wychowawczy i staje się zadaniem wychowania katolickiego.

Granat twierdzi wprost, że jeżeli miłość jest formą wszystkich cnót, to kształ-cenie miłości powinno się stać ideałem naczelnym, głównym obowiązkiem katolickiego wychowawcy^.

Ideały z jednej strony mają podłoże indywidualne i zależą od naszych upodobań – pisze B. Żulińska – od właściwości umysłu, warunków

biologicz- W. Granat, Katolicki ideał wychowawczy, MKiW, R.  [], z.  [cz. ], s. . Pedago-giczne konsekwencje rozumienia tego dogmatu rozwijam w rozdziale o pedagogice tomi-stycznej W. Granata.

 “S, th, -a -ae qu, XXIII–XLIV”, za: W. Granat, Katolicki ideał wychowawczy, z.  [cz. ], dz. cyt., s. . Za św. Tomaszem można powiedzieć, że miłość „jest nadprzyrodzonym usposobieniem danym przez Boga ludzkiej duszy, przez które człowiek jest nakłaniany do tego, aby chętnie i z łatwością dla miłości Bożej wykonywał akty wszystkich cnót [...].

Miłość rozpatrywana jako przymiot ludzkiej duszy jest uczestnictwem w Bożej miłości [...]. Miłość jest formą wszystkich cnót [...]. Ponieważ miłość skierowuje akty wszystkich cnót do celu ostatecznego, stąd wynika, że bez miłości człowiek nie może być cnotliwy (W. Granat, Katolicki ideał wychowawczy, dz. cyt., s. ].

 Granat stara się odpowiedzieć, czym jest i jak rozumieć przyjaźń człowieka z Bogiem.

Otóż: „Jest to miłość złączona z życzliwością i to miłość wzajemna; miłość przyjaźni opiera się na pewnej wspólności dobra duchowego, jakie udziela nam Bóg [...]. Dzięki tej miłości, która jest określona jako przyjaźń z Bogiem, wznosimy się do miłości Najwyższego Dobra”

(W. Granat, Katolicki ideał wychowawczy, z.  [cz. ], dz. cyt., s. ).

 Tamże, s. .

 Tamże.

nych czy potrzeb serca. Z drugiej strony ideały mają wartość obiektywną, są bezwzględne^. Powyższy tok myślenia Żulińskiej zdaje się przebiegać według przytaczanej przez nią defi nicji S. Szumana, zgodnie z którą „ideały są to idee o cechach doskonałości zarówno pod subiektywnym, jak i obiektywnym wzglę-dem. Z obiektywnego punktu widzenia są najlepszym, dającym się pomyśleć modelem [...]. Z subiektywnego – czymś, co zadowala i uspokaja uczuciowe i psychiczne potrzeby jaźni”^. Przyjęcie powyższej defi nicji ideałów odnośnie do wychowania człowieka nie wyczerpuje ich rozumienia i roli. Dlatego Żuliń-ska dopełnia to, pisząc, że ideały stopniowo, pod wpływem racjonalnych czyn-ników przemieniają się w normy wprowadzane później w życie wychowanka.

W koncepcji B. Żulińskiej ideały nie są czymś pozostającym jedynie w sferze założeniowej. Wskazana jest ich funkcja wychowawcza: ideał jest konstrukcją wspomagającą podmioty wychowania w przejściu od subiektywnego od-bioru wartości ku obiektywnemu ich odbiorowi – dlatego w konsekwencji ideały służą uznaniu normy za własną. Ideały ponadto zapewniają radosne do-rastanie (B. Żulińska świadomie kreuje taką koncepcję pedagogiki) – bo jeżeli wierzymy S. Szumanowi, twierdzi Żulińska, jako zwolenniczka jego poglądów, że ideały są czymś, „co zadowala i uspokaja uczuciowe i psychiczne potrzeby”^, to należy uznać ich pedagogiczną konsekwencję – radość dziecka w procesie wychowania. Zdaniem Żulińskiej: „Cały system ideałów kierujących życiem, system, który stwarza niejako nową rzeczywistość, nazywamy idealizmem.

Któż z nas nie zna jego wartości? On jest poezją życia i źródłem szczęścia jed-nostek i narodów, on daje zdrowie społeczeństwu, jest szkołą charakterów”^. Idealizm jednak może być zgubny, jeżeli na stałe stanie się „kryjówką przed rze-czywistością, narkotykiem, wykrętem przed pracą, słabością. Zadaniem wycho-wawcy będzie [...] by ideał marzeniowy przeistoczył się w ideał praktyczny”^.

W pedagogice katolickiej lat – wyłoniono elementy składające się na jej ideał wychowawczy: humanitaryzm, nadprzyrodzoność, uniwersa-lizm, charakter pozytywny, chrystocentryzm – tworzą one spójną konstelację.

Z ideału wychowania bowiem wyprowadzane są cele, które wyznaczą metody i środki pracy wychowawczej.

 B. Żulińska, Ku zmartwychwstaniu..., dz. cyt., s. .

 Za: tamże, s. .

 Tamże. Żulińska jako zmartwychwstanka sięga po tradycję koncepcji zmartwychwstań-ców, w której ideał chroni serce młodego człowieka przed zepsuciem. U ludzi dorosłych jest świadectwem wielkości ich ducha.

 Tamże.

 Tamże, s. . Żulińska stworzyła własną metodykę wprowadzania w ideały, dostarczania ich wychowankom. Zob. tamże, s. –.

Humanitaryzm. Treścią idei humanitaryzmu jest „poszanowanie godno-ści ludzkiej w każdym człowieku, zachowanie i nienaruszalność celów indywi-dualnych i możność rozwoju”^. Twierdzi się, że o idei humanitaryzmu moż-na mówić dopiero od czasów Jezusa. Godność i wartość człowieka wzrastają w świetle dogmatu odkupienia.

Cała teologia katolicka powtarza, że Syn Boży stał się człowiekiem, abyśmy my