Jako że stereotyp jest odporny na zmiany, ogromną część współczesne-go stereotypu kobiecości stanowi stereotyp tradycyjny. W Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, gdzie silny był wpływ ruchu feministycznego trzeciej fali, od lat osiemdziesiątych obserwuje się backlash, polegający między innymi na powrocie do tradycyjnego wzoru kobiecości. Ideolodzy prawicowi w takich krajach jak Wielka Brytania czy USA twierdzą, że kobiety powinny powrócić do tradycyjnych, rodzinnych wartości. Obwiniają oni feminizm za podważenie świętości małżeństwa, wzrost liczby niepełnych rodzin i rodziców samotnie wy-chowujących dzieci.36 W Polsce powrót do tradycyjnych wartości ma zupełnie inne źródła, a model kobiecości rodzinno – heroicznej ma uświęconą tradycję. Zjawisko to przebiega z jednej strony pod hasłem powrotu do przeszłości, z dru-giej – pod sztandarami tak zwanego „nowego feminizmu”, który nazwą nawiązuje
33 Ibidem, s. 370.
34 J. B. Agassi, Comparing the Work Attitudes of Women and Men, Lexington Books, D.C. Heath, Lexington 1982, [za:] S. Dex, Women Attitudes Towards Work, Macmillan Press, London 1988, s.153-154.
35 Spośród badanych przez S. Dzięcielską-Machnikowską łódzkich bezrobotnych 40,2% nie korzy-stało w ostatnim roku pracy z ani jednego dnia zwolnienia (S. Dzięcielska-Machnikowska, Co
myślą bezrobotne kobiety, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1992, s. 54).
62
do myśli feministycznej, najczęściej zaś oznacza stanowisko od feminizmu jak najodleglejsze, bywa też niekiedy pomostem między feminizmem katolickim a feminizmem bezprzymiotnikowym. 37
Z jednej strony wzory tradycji narodowej Polaków uosabiają tylko postacie męskie. Jedynym wyjątkiem jest Maria Skłodowska-Curie. Z drugiej strony naj-ważniejsze nasze symbole narodowe mają kobiecy charakter: Ojczyzna Matka (Mater Polonia), Matka Boska (nazywana też Królową Polski) oraz Wolność, per-sonifi kowana zgodnie z tradycją antyczną jako kobieta.38 Na tym gruncie powstał potężny mit czy też stereotyp Matki-Polki. Jego historia sięga czasów rozbiorów, utraty państwowości, gdy tożsamość narodową zapewniała przede wszystkim ro-dzina. Kiedy mężczyźni ginęli, byli więzieni lub zsyłani na Syberię, to kobiety zostały aby wychowywać dzieci i stały się odpowiedzialne za przekazywanie tra-dycji i tożsamości narodowej.39
Mit Matki-Polki ma dwa wymiary: idealizujący i tragiczny40. Idealna Matka--Polka to rodzicielka i wychowawczyni przyszłych pokoleń, strażniczka moralno-ści, pełna dobroci i poświęcenia, wnosząca w życie miłość i cnotę chrześcijańskiej czystości serca. Matka-Polka tragiczna to ta, która swe dzieci poświęca dla wol-ności kraju, wychowuje patriotów, przyszłych obrońców ojczyzny i niejednokrot-nie – męczenników sprawy narodowej. Taki wizerunek Matki-Polki występuje często w naszej poezji romantycznej, na przykład w znanym utworze A. Mickie-wicza „Do Matki Polki”, gdzie macierzyństwo przedstawione jest jako stygmat cierpienia. Z kolei literatura spod znaku pozytywizmu częściej wykorzystywała motyw Matki-Polki idealnej, eksponując takie jej cechy jak dobroć, cierpliwość, poświęcenie, tolerancja, gospodarność, zaradność i energię życiową połączoną z pracowitością, a także bierność i uległość. Nie ma tu miejsca dla jakiegokolwiek indywidualizmu. Wszystkie te cechy uosabia postać Maryni, bohaterki “Rodziny Połanieckich” H. Sienkiewicza, która może być interpretowana jako symbol ko-biecości niedocenianej, niezauważonej, lekceważonej i sprowadzonej do funkcji fi zjologiczno – instrumentalnych: prokreacji i posługi domowej.41 Stereotyp ten charakteryzuje się dualizmem, Matka-Polka pełna jest wewnętrznych sprzeczno-ści: z jednej strony silna, a z drugiej pozbawiona wszelkiej indywidualności.42
37 Por. E. Gawkowska, Nowy feminizm – poszukiwanie esencji kobiecości, „Societas/Communitas” 2008, nr 2 (6), s. 67-86, I. Kopaniszyn, Nowy inkluzywny feminizm, maszynopis referatu na XIII Zjeździe Socjologicznym w Zielonej Górze, 2007, także Nowy integratwny feminizm – teoria
i praktyka, „Societas/Communitas” 2008, nr 2 (6), s. 87-98.
38 Badania w latach 1965-1988 Instytutu Socjologii UW, [za:] H. Skierczyńska, Funkcjonujące
sys-temy symboliczne kobiet czy dla kobiet, „Pełnym Głosem” 1997, nr 5.
39 R. Siemieńska, Women and Social Movements in Poland, „Women and Politics” 1986, vol. 6, nr 4, s. 90.
40 M. Monczka-Ciechomska, Mit kobiety w polskiej kulturze, [w:] S. Walczewska (red.), Głos mają
kobiety. Teksty feministyczne, Convivium, Kraków 1992, s. 96.
41 Ibidem, s. 97.
Wymaga się od niej heroizmu i poświęceń, musi sprostać najtrudniejszym wyma-ganiom stawianym przez rzeczywistość społeczną, w tym także rolom przypisy-wanym na ogół mężczyznom, ale swoje aspiracje ma podporządkować potrzebom zbiorowości w imię poświęcenia się dla Ojczyzny i Rodziny, nie oczekując in-nych gratyfi kacji niż tylko symbol – wysoki prestiż43.
Nieco mniej heroicznym wcieleniem Matki Polki jest Matka
Gastronomicz-na, opisana przez Sławomirę Walczewską, już nie heroiczna bohaterka, a relikt Peerelu, kiedyś budująca swą moc na wystawaniu w kolejkach, później bronią-ca swej pozycji przez karmienie dzieci i męża. Karmiąc, Matka Gastronomiczna kontroluje rodzinę, domowe obiadki są jej polem działania, a kuchnia – ostatnim szańcem44.
Dualizm jest w ogóle bardzo charakterystyczny dla wyobrażeń i wizerunków kobiet. Jak pisze Anna Titkow, tożsamość polskich kobiet jest konglomeratem niekiedy sprzecznych cech i zarazem ruchomą układanką zbudowana na kształt puzzli45.
Pozytywny, wywodzący się od Matki-Polki, w praktyce nieosiągalny wzo-rzec kobiecości, ma wedle Hanny Skierczyńskiej w sobie wszystkie cechy, które „mężczyzna chce, aby posiadała kobieta. Ma być święta, dziewicza, pełna ma-cierzyńskiej wyrozumiałości i poświęceń”. W sytuacjach zagrożenia powinna być „wojowniczą Amazonką – niezłomną, wytrzymałą, odważną i dzielną”.46 Na przeciwległym biegunie znajduje się wyobrażenie kobiety jako personifi kacji zła, czarownicy, femme fatale, kusicielki będącej przyczyną upadku mężczyzny, wywodzące się z tradycji antycznej i judeochrześcijańskiej.47
Kolejną cechą charakterystyczną, wyznaczaną przez oczekiwanie społeczne jest double standard – podwójny standard albo raczej dualizm oczekiwań społecz-nych związanych z rolą. Oczekiwania te są diametralnie różne w stosunku do ko-biet i mężczyzn. Dotyczą nie tylko różnego rozkładu obowiązków domowych i rodzinnych, ale całego spektrum ról pełnionych przez kobiety i mężczyzn – od zachowań dzieci w przedszkolnej piaskownicy (dziewczynki powinny zacho-wywać się cicho i nie zabierać zabawek innym dzieciom, podczas gdy od chłop-ców oczekuje się wręcz umiejętności postawienia na swoim, choćby za cenę bójki) do repertuaru zachowań seksualnych (kobieta powinna być pasywna, mężczyzna
43 Cechy te wymienia A. Titkow w swoim wstępie do publikacji Głos mają kobiety. Teksty
femini-styczne, pod redakcją S. Walczewskiej, Convivium, Kraków 1992, s. 6–7, odnosząc je do kon-struktu nazwanego przez siebie „społecznym genotypem kobiety”, który jest tożsamy ze stereo-typem Matki-Polki.
44 S. Walczewska, Matka gastronomiczna, „Pełnym Głosem” 1995, nr 3, http://www.efka.org.pl/ index.php?action=p_art&ID=8 [dostęp: 21.11.2012].
45 A. Titkow, Tożsamość polskich kobiet. Ciągłość, zmiana, konteksty, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 222.
46 H. Skierczyńska, op. cit., s. 56.
64
aktywny; od mężczyzny oczekuje się urozmaiconych doświadczeń erotycznych, podczas gdy u kobiety nie są one akceptowane). Wiąże się to z tradycyjnym wy-obrażeniem ról społecznych kobiet i mężczyzn.
Mimo wielu rewolucyjnych niekiedy zmian społecznych, tradycyjne role żony, matki i gospodyni domowej są kobietom przypisywane właśnie ze względu na bycie przez nie kobietami, zaś fakt ich podejmowania uważany jest za zupełnie “naturalny” i “uzasadniony”. Co więcej, oczekuje się, że funkcjonowanie w tych rolach zapewni kobietom pełną samorealizację, przynosząc satysfakcję i wyzna-czy cele życiowe.48
O tym, jak silnie tradycyjny model wyznacza wciąż role kobiety świadczy analiza ról pełnionych w rodzinie. To kobiety są nadal odpowiedzialne za więk-szość prac domowych i wychowywanie dzieci. Podjęcie pracy zawodowej nie zmniejsza wymiaru obowiązków domowych kobiety. Przed transformacją zwracano uwagę na przeciążenie kobiet – nie tylko w Polsce, ale w całym blo-ku wschodnim – podwójnymi obowiązkami.49 Oczekiwania w stosunku do roli kobiety i mężczyzny związane są z modelem rodziny i oczekiwaniami wobec niej. Mimo wielu przemian, rodzinne role kobiet i mężczyzn nie ulegają przede-fi niowaniu. Po II Wojnie Światowej praca zawodowa kobiet, także zamężnych, stała się normą, a nie wyjątkiem, mimo to tradycyjny podział ról w rodzinie nie uległ renegocjacji. Kobiety są wciąż odpowiedzialne za większość obowiązków domowych, zwłaszcza związanych z wychowaniem i opieką nad dziećmi. Mimo dużej popularności modelu rodziny, w którym oboje małżonkowie pracują, bar-dzo duży odsetek Polek (67,4%) i Polaków (76,6) przekonanych jest, że „znacz-nie lepiej jest dla rodziny, gdy mężczyzna zarabia pieniądze, a kobieta troszczy się o dom, mężczyzna bardziej niż kobieta odpowiedzialny jest za materialny byt rodziny (jest tego zdania 80,5% mężatek i 88% żonatych mężczyzn). W opinii Polaków praca zawodowa kobiet jest mniej ważna niż mężczyzn, i lepiej by matki małych dzieci (do 3 lat) nie pracowały – pogląd ten podzielało 85,4% badanych w 2002 roku50. Polacy częściej niż inni mieszkańcy Europy – w 1989 roku 79%, a w 1994 roku 75% badanych) uważają że kobieta powinna mieć dziecko51, uto ż-samiając kobiecość z macierzyństwem. Same kobiety deklarują orientację
“fami-48 G. Dąbrowska, Kobieta w sferze życia rodzinnego, [w:] J. Sikorska (red.), Kobiety i ich mężowie.
Studium porównawcze, IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 82–83.
49 M. Rueschemeyer, The Demands of Work and the Human Quality of Marriage: An Explanatory
Study of Professionals in Two Socialist Societies, [w:] G. Kurian, R. Ghosh (red.), Women in the Family and the Economy: An International Comparative Survey, Greenwood Press, Westport
1981, s. 341.
50 A. Titkow, D. Duch-Krzystoszek, B. Budrowska, Nieodpłatna praca kobiet, IFiS PAN, Warszawa 2004.
51 R. Siemieńska, Socjalizacja w zmieniającym się społeczeństwie, [w:] M. Marody (red.),
Oswa-janie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją, Wydawnictwo ISS UW,
liocentryczną” i “infantocentryczną”: to rodzina i dzieci stanowią dla nich źródło satysfakcji życiowej.52
Tendencja kobiet do akceptacji tak niekorzystnych oczekiwań – kobiety chcia-łyby zmiany tradycyjnego układu ról, ale w sumie w niewiele większym stopniu niż mężczyźni – tłumaczona jest oddziaływaniem zespołu postaw nazywanych syndromem “zadowolonego niewolnika”53. Polegają one na dostosowaniu przez kobiety własnych aspiracji i dążeń do zajmowanej przez siebie niższej pozycji. Akceptacja ta bierze się z przekonania, ze istniejący podział ról i obowiązków jest czymś normalnym. Nie jest więc kwestionowany lub też – w powszechnym odczuciu – kwestionowanie go nie ma sensu. Oparciem dla tego syndromu jest odmienny system wartości, wśród których rodzina, dom i dzieci uzyskują stosun-kowo większą wagę, a kariera i praca zawodowa mniejszą.54