Społeczeństwo współczesne ma charakter patriarchalny. Tradycyjny patriar-chalizm, charakterystyczny dla większości historycznych społeczności, oddawał władzę nad kobietami w rodzinie ich męskim krewnym. Dziś patriarchalizm to uprzywilejowanie wartości kojarzonych z męskością nad kobiecymi oraz uprzy-wilejowana pozycja mężczyzn w strukturze społecznej, odziedziczona po po-przednich pokoleniach. Adrienne Rich defi niuje patriarchat jako „władzę ojców; system społeczno-rodzinny, ideologiczny i polityczny, w którym mężczyźni po-przez użycie siły, czyli presji bezpośredniej, bądź przez rytuał, tradycję, prawo i język, zwyczaje, etykietę, edukację i podział pracy określają, jakie zadania będą wykonywać kobiety; to system, w którym kobieta zawsze podporządkowana jest mężczyźnie”15. Społeczeństwo patriarchalne cechuje seksizm, tak jak społeczeń-stwa zbudowane na rasowej nierówności cechował rasizm. Zdaniem Sandry Lip-sitz Bem patriarchalizm lepiej od seksizmu wyjaśnia androcentryzm: uprzywile-jowanie męskiego doświadczenia i uznawania doświadczenia kobiet za „inne”, a także traktowanie mężczyzn i męskiego doświadczenia jako neutralnej normy dla kultury i gatunku jako całości, kobiet i kobiecego doświadczenia – jako nazna-czonego płcią odchylenia od tej powszechnie obowiązującej normy16. Zjawisko to łączone jest z fallogocentryzmem lub fallogokracją. Rosi Braidotti, określając kulturę Zachodu jako fallogocentryczną, opisuje ją jako „połączenie fallocentry-zmu z logocentryzmem (fallus + logos), które skutkuje przekonaniem, że w opisie świata i człowieka jest obecna wyłącznie męska wizja, która jest uniwersalizo-wana (kobiecość i to, co kobiece zepchnięte zaś na margines i niedopuszczane
15 A. Rich, Of Woman Born, Motherhood as experience and institution, Norton, New York 1976 s. 40–41, tłumaczenie za polskim wydaniem S. L. Bem, Męskość kobiecość. O różnicach
wynika-jących z płci, tłum. S. Pikiel, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2000, s. 49.
16 S. L. Bem, Męskość kobiecość. O różnicach wynikających z płci, Gdańskie Wydawnictwo Peda-gogiczne, Gdańsk 2000, s. 49.
do głosu). Przy czym wizja ta opiera się na przyznaniu centralnego miejsca rozu-mowi, porządkowi, prawu i teorii”.17
Joanna Bator poziom seksizmu i patriarchatu łączy z kategorią opresji kobiet, fallogocentryzm zaś z kategorią represji tego, co kobiece18. To właśnie fallogo-centryzm odpowiada za polityczną dyskryminację kobiet, zapoczątkowaną wraz z Arystotelejskim podziałem na sferę publiczną i prywatną.
Patriarchalna organizacja społeczeństwa skutkuje nierównościami między mężczyznami i kobietami. Jednak wielu współczesnych badaczy, jak Manuel Ca-stells, Ronald Inglehart i Pippa Norris, czy Anthony Giddens (por. rozdział 4.4) twierdzi, że na naszych oczach patriarchalizm znika i tworzy się nowy porządek świata opartego na równości. Patriarchat nie jest więc jedynym koniecznym sys-temem organizacji relacji między mężczyznami i kobietami. Pozorną oczywistość systemu patriarchalnego podważa teoria matriarchatu, dowodząca, że poprzedzał on patriarchat, a być może był pierwotnym i uniwersalnym systemem społecznym u zarania społeczeństwa ludzkiego. Teoria matriarchatu, sformułowana w 1861 r. przez Johanna Jakoba Bachofena19, przyjęta przez Fryderyka Engelsa (w wyda-nym w 1884 Pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa)20 doczekała się w XX wieku wielu kontynuatorów w obrębie różnych dyscyplin naukowych, należał do nich choćby Erich Fromm21. Dziś badacze matriarchatu rekrutują się wśród historyków, archeologów, językoznawców i badaczy kultury22. Matriarchat łączy się z kultem Wielkiej Bogini, który czcił macierzyńską zdolność dawania życia podobną do magicznej zdolności rodzenia przez Matkę Ziemię, dowodem tego kultu są choćby znaleziska błędnie klasyfi kowane jako „starożytne Wenus”. Współcześni badacze zwracają dopiero uwagę, jak patriarchalnie zorientowani ba-dacze – mężczyźni pomijali rolę tego rodzaju znalezisk. Sławomira Walczewska pokazuje jak „Wenus z Willendorfu”, wcielenie kultu płodności, jakich wiele znaj-dowano na ternie Europy, przedstawiania była przez dziesięciolecia jako rzekomy prehistoryczny ideał urody23. Jolanta Brach-Czaina opisuje symboliczny przykład błędnej interpretacji znalezisk archeologicznych na Malcie. Jedna z pierwszych odnalezionych przez badaczy fi gurek, która ubrana była w spódniczkę, ówczesny
17 R. Braidotti, Podmioty nomadyczne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 287.
18 J. Bator, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2001.
19 J. J. Bachofen, Matriarchat. Studium na temat ginajkokracji świata starożytnego podług natury
religijnej i prawnej, Wydawnictwo KR, Warszawa 2007.
20 F. Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. XXI, Warszawa 1969.
21 E. Fromm, Miłość, płeć i matriarchat, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997.
22 Por. Z. Krzak, Od matriarchatu do patriarchatu, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007.
23 S. Walczewska, Matrioszka z Willendorfu, [w:] J. Brach-Czaina (red.), Od kobiety do
mężczy-zny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, Wydawnictwo Trans-Humana, Białystok 1997, s. 46–52.
50
tamtejszy symbol władzy kapłańskiej, została automatycznie sklasyfi kowana – mimo spódniczki – jako męska, ze względu na jej domyślny sakralny charakter, i dopiero następne znaleziska kompletnych fi gurek kazały badaczom zrewidować owe błędne, bo stereotypowe wyobrażenie. Antropologia dostarcza z kolei współ-czesnych argumentów za teorią matriarchatu, opisując społeczności zorganizo-wane wedle innego klucza, co zapoczątkowali Bronisław Malinowski i Margaret Mead. Matrylinearni Trobriandczycy opisani przez Malinowskiego jako niezna-jący pojęcia ojcostwa mogli być spadkobiercami matriarchalnej cywilizacji24, po-dobnie jak dziesiątki, jeśli nie setki, pierwotnych społeczności zorganizowanych inaczej niż zakłada patriarchalny wzorzec. Społeczności takie opisała choćby Mar-garet Mead w Trzech studiach25, które na trwałe podważyły przekonanie o uni-wersalności płciowych podziałów zachodniej cywilizacji. Etnologia podważa też europejskocentryczną dychotomizację płci, opisując zjawisko „trzeciej płci” jako występujące w tak wielu społecznościach, że nie może być wyjątkiem od uniwer-salnej reguły – a to dychotomiczna wizja świata podzielonego wedle bezwzględ-nego kryterium płci odpowiedzialna jest z płciowe nierówności.
Nierówności społeczne dotyczące płci spowodowane patriarchatem dotyczą wszystkich poziomów życia społecznego. We współczesnym świecie z jednej strony uważane są za niesprawiedliwe, z drugiej – usprawiedliwia się je, choćby tradycją historyczną, dość często zresztą skłamaną i zastępowaną stereotypami. Współczesna historia kobiet stara się przeciwdziałać takiemu nadużyciu wiedzy o naszej przeszłości zapełniając białe plamy kobiecego w niej udziału.
Społeczne nierówności płci wyjaśnia się na gruncie nauk społecznych i po-krewnych na różne sposoby. Najobszerniejszy na gruncie piśmiennictwa polskie-go przegląd teorii wyjaśniających nierówności płci przedstawiła Irena Reszke w pracy Nierówności płci w teoriach26. Autorka ta, skupiając się na teoretycznym wyjaśnianiu nierówności płci w sferze pracy zawodowej, nie pominęła bynajmniej szerokiego spektrum dotyczących nierówności płci we wszystkich wymiarach ży-cia społecznego. Ogromną zaletą jej pracy jest zwrócenie uwagi na inne niż myśl feministyczna źródła teoretycznego wyjaśniania owej nierówności. Przedstawia ona teorie „ogólne” i „profeministyczne”. Teorie feministyczne z kolei przybliża wielu autorów, najobszerniej chyba Kazimierz Ślęczka w Feminizmie27.
Teorie „ogólne” odnoszące się do nierówności w sferze pracy, Irena Reszke klasyfi kuje, za Krystyną Janicką, jako tłumaczące je poprzez:
24 B. Malinowski, Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Miłość, małżeństwo i życie rodzinne u krajowców z Wysp Trobriandzkich brytyjskiej Nowej Gwinei, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa 1938.
25 M. Mead, Trzy studia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
26 I. Reszke, Nierówności płci w teoriach. Teoretyczne wyjaśnianie nierówności płci w sferze pracy
zawodowej, IFiS PAN, Warszawa 1991.
27 K. Ślęczka, Feminizm. Ideologie i koncepcje współczesnego feminizmu, Wydawnictwo Książni-ca, Katowice 1999.
1. Przyczyny leżące w sferze ekonomii i produkcji oraz segmentacji rynku pracy – odwołują się do nich neomarksiści i neoweberyści;
2. Przyczyny leżące w organizacji społecznej opartej na systemie pokrewień-stwa i doboru małżeńskiego – odwołują się do nich strukturaliści;
3. Przyczyny leżące w naturze i biologii – odwołują się do nich zwolennicy orientacji biologistycznej.
Irena Reszke wymienia następujące podejścia teoretyczne do tego problemu: – neoklasyczne teorie rynku pracy,
– teorie segmentacji rynku pracy i pokrewne,
– teorie polskiego rynku pracy (odnoszące się do rzeczywistości społecznej okresu PRL),
– teorie struktury klasowej i stratyfi kacji społecznej, – teorie profeministyczne28.
Wśród neoklasycznych teorii rynku pracy do najważniejszych należą: – hipoteza stłoczenia (crowding) w nielicznych zawodach
– teoria upodobania do dyskryminacji (tastes for discrimination) Garry S. Beckera,
– teoria kosztu informacji Kenetha Arrowa, – teoria human capital (kapitału ludzkiego),
– teoria sygnałów na rynku pracy (market signalling) M. Spence’a,.
– hipoteza ograniczonej ruchliwości przestrzennej kobiet, mówiąca, że ko-biety poszukują pracy bliżej domu.29
W teoriach segmentacji podkreśla się następujące czynniki:
– wymagania wobec kandydatów(ciągłość pracy, gotowość uczestniczenia w szkoleniu, przynależność do związków zawodowych),
– cechy kobiet (nieciągłość zatrudnienia, małe możliwości zorganizowa-nia się w grupę nacisku, brak ochrony ze strony związków zawodowych, czę-sta praca dorywcza tymczasowa, w niepełnym wymiarze godzin) przypisywane wszystkim kobietom,
– stygmatyzację kobiet, wynikającą z odmienności ich sytuacji społecznej.30
Teorie struktury klasowej i stratyfi kacji społecznej to kolejny nurt
teo-retycznych wyjaśnień zjawiska dyskryminacji kobiet na rynku pracy, którego przedstawicielami są m.in. Talcott Parsons, Gerhard Lensky i Joan Acker. Zależ-ne od płci nierówności w zarobkach wyjaśnia się tu zajmowaniem przez kobiety niższych pozycji w hierarchiach stanowisk pracy i ograniczeniem dostępu kobiet do zawodów o wysokim statusie oraz do bardziej nagradzających miejsc pracy. Wskazuje się na podział zawodów na męskie i kobiece, segregację wewnątrz zakładów pracy, ograniczenie dostępu kobiet do wyżej nagradzanych zawodów
28 I. Reszke, Nierówności płci w teoriach. Teoretyczne wyjaśnianie nierówności płci w sferze pracy
zawodowej, IFiS PAN, Warszawa 1991.
29 Ibidem, s. 78–127.
52
i stanowisk ze względu na macierzyństwo i pracę w gospodarstwie domowym, blokowanie kobietom dostępu do nabywania i podwyższania kwalifi kacji i wy-kluczanie kobiet z dostępu do zajmowania wyższych stanowisk. Wskazuje się tak-że na asymetryczne relacje władzy i społecznie skonstruowane pojęcie męskości i kobiecości, rolę dystrybucji płac w kształtowaniu przekonania, że słuszna płaca mężczyzny powinna być wyższa niż słuszna płaca kobiety, gdyż to mężczyzn utrzymuje rodzinę.31
Ostatni nurt teoretyczny, wyróżniony przez Irenę Reszke, to teorie
profemi-nistyczne, przyjmujące założenie o społecznym upośledzeniu kobiet i uznające je za niepożądane. Za pewne oparte na powszechnikach uniwersalne teorie, po-wstałe na tym gruncie, uznaje Irena Reszke stanowiska sformułowane m.in. przez Nancy Chodorow, Sherry B. Ortner i Michelle Rosaldo.
Według Nancy Chodorow asymetryczność relacji między mężczyzna-mi i kobietamężczyzna-mi wynika z odmężczyzna-miennego kształtowania osobowości. Osobowość dziewczynki kształtuje się poprzez pozytywną identyfi kację z matką, dzięki temu dziewczynki “wsiąkają” w atmosferę domową. Dziewczynki bez trudu uzyskują swoją kobiecą tożsamość. Chłopcy nie mają możliwości pozytywnej identyfi kacji z ojcem, którego nie ma w domu, wiec osiągają swoją męską tożsa-mość przez negację wszystkiego tego co domowe i kobiece. Teoria ta implikuje inne wybory zawodów przez kobiety niż przez mężczyzn ze względu na różnice osobowości32.
Zdaniem Sherry B. Ortner przyczyną nierówności jest degradujące defi -niowanie kobiecości. polegające na postrzeganiu społecznym kobiet jako bliż-szych naturze i dalbliż-szych od kultury niż mężczyźni33. Michelle Rosaldo wyja-śnia to zjawisko faktem, że kobiety są powszechnie określane w terminach ról macierzyńskich i domowych, w opozycji do ról publicznych pełnionych przez mężczyzn. Autorka postuluje przy tym przejęcie części ról domowych przez mężczyzn34. Wśród uniwersalnych teorii profeministycznych Irena Reszke wy-mienia również teorię Fryderyka Engelsa, wyjaśniającą upośledzenie społecz-ne kobiet ich izolacją od sfery produkcji i obciążeniem pracą w gospodarstwie domowym. Zwiększenie udziału kobiet wśród siły roboczej, spowodowane rozwojem przemysłu, miało doprowadzić do rewolucji socjalnej i wyzwolenia kobiet35.
31 Ibidem, s. 162–184.
32 N. Chodorow, Family Structure and Feminine Personality, [w:] M. Z. Rosaldo, L. Lamphere (red.), Women, Culture and Society, Stanford University Press, Stanford 1974, [za:] I. Reszke, op.cit., s. 185.
33 S. B. Ortner, Czy kobieta ma się tak do mężczyzny jak „natur” do „kultury”?, [w:] T. Hołówka (red.), Nikt nie rodzi się kobietą, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1982, s. 112-141.
34 M. Z. Rosaldo, Woman, Culture and Society: A Theoretical Overwiev, [w:] Women, Culture and
Society, op.cit., za: I. Reszke, op. cit., s. 186.
Oprócz uniwersalnych teorii, powstałych na gruncie refl eksji feministycznej, warto wymienić bardziej specyfi czne teorie objaśniające nierówności związane z płcią. Dla potrzeb niniejszej pracy warto zwrócić uwagę na dwie z nich:
– teoria rezerwowej armii pracy Veroniki Beechey, w której praca najemna kobiet przedstawiana jest jako źródło taniej i elastycznej siły roboczej,36
– teoria “patriarchalizm-kapitalizm” Sheili Rowbotham, rozwinięta na-stępnie przez Heidi Hartmann, przyczyn społecznego upośledzenia kobiet szuka w samej istocie kapitalizmu i wzajemnych powiązaniach kapitalizmu i dominacji mężczyzn.37
Obie teorie powinny być uwzględnione w analizie polskiej transformacji uwzględniającej perspektywę płci społecznej. Teoria rezerwowej armii kobiet, przywoływana zresztą w analizach przez Jadwigę Florczak-Bywalec38, może wy-jaśniać naprzemienne przyzywanie kobiet przez rynek pracy i ich z niego wypy-chanie, który to cykl obserwujmy od 1945 roku, i wypchniecie kobiet z rynku pracy po roku 1989 można by rozpatrywać jako fragment owego cyklu. Z kolei teoria patriarchalizm – kapitalizm mogłaby objaśnić wzrost natężenia patriarcha-lizmu w społeczeństwie polskim po 1989 jako skutek przywrócenia kapitapatriarcha-lizmu po okresie, gdy gospodarkę defi niował paradygmat realnego socjalizmu.
36 I. Reszke, op.cit. s. 191; por. na gruncie polskim J. Florczak-Bywalec, Sytuacja kobiet na rynku
pracy, [w:] S. Dzięcielska-Machnikowska (red.), Kobieta w rozwijającym się społeczeństwie
so-cjalistycznym, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1975.
37 S. Rowbotham, Woman’s Consciousness, Man’s World, Penguin Books, Harmondsworth – Lon-don 1973; H. Hartmann, Capitalism, Patriarchy and Job Segregation by Sex, [w:] Z. Eisenstein (red.), Capitalist Patriarchy and the Case for Socialist Feminism, Monthly Review Press, New York 1979, [za:] I. Reszke, op. cit., s. 191.
38 J. Florczak-Bywalec, Sytuacja kobiet na rynku pracy, [w:] S. Dzięcielska-Machnikowska (red.),
Liczne analizy, dotyczące funkcjonowania praktyk dyskryminacyjnych, nie-zależnie od ich podłoża, wskazują na kluczową rolę stereotypów. Stereotypy płci po raz pierwszy zostały uwzględnione w analizie polskiej transformacji w ra-porcie Banku Światowego, gdzie ich roli poświęcono cały rozdział1. Stereotypy odgrywają ogromną rolę w budowaniu społecznego wizerunku płci społecznej Większość z nich charakteryzuje się uniwersalizmem i ponadczasowością, prze-kazywane są z pokolenia na pokolenie, za pośrednictwem religii, tradycji, języka i – coraz częściej – mediów.
Analiza stereotypów z perspektywy uprzedzeń i dyskryminacji wymaga do-kładnego rozróżnienia między pokrewnymi pojęciami i wzajemnie się uzupełnia-jącymi zjawiskami. Stereotypy są pewnym zestawem przekonań, uprzedzenia – postawą, dyskryminacja nieuzasadnionym, wybiórczym zachowaniem wobec członków stereotypizowanej grupy2.
Stereotypy nie są tożsame z pojęciami, choć jedne i drugie należą do tego samego typu funkcjonowania dziedziny świadomości poznawczej.3 Niektórzy badacze traktują stereotyp jako podklasę prototypów, czyli sposobów kategoryza-cji i form reprezentakategoryza-cji umysłowej świata różniącą się od reprezentacji w postaci pojęć sensu stricto, tworzących się wokół cech charakterystycznych, szczególnie wyrazistych percepcyjnie lub normatywnie, często z pominięciem cech istotnych, defi nicyjnych dla danej kategorii4. Stereotypy traktowane są też niekiedy jako pewien typ schematów, które są organizacjami podmiotowej wiedzy o pewnym
1 Gender and Economic Opportunities in Poland. Has Transformation Left Women Behind?, World Bank, 2004.
2 J. F. Dovidio, J. C. Brigham, B. T. Johnson, S. L. Gaertner, Stereotypizacja, uprzedzenia i
dys-kryminacja: spojrzenie z innej perspektywy, [w:] C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone (red.),
Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 227.
3 Zob. A. Schaff, Stereotypy a działanie ludzkie, Książka i Wiedza, Warszawa 1981, s. 113–114.
4 I. Kurcz, Zmienność i nieuchronność stereotypów, Wydawnictwo Instytutu Psychologii, Warsza-wa 1994, s. 13.
56
fragmencie rzeczywistości, jednak o ile stereotypy są podzielane przez grupy lu-dzi, to schematy mogą być podzielane, ale nie muszą.5
Stereotyp jest zarówno strukturą poznawczą, jak i pragmatyczną, tzn. ele-mentem leżącym u podstaw ludzkiego działania. Przekazywany jest jednostce przez społeczeństwo, przede wszystkim wskutek oddziaływania otoczenia spo-łecznego. Ogromną rolę w rozpowszechnianiu stereotypów mają obecnie środki masowego komunikowania.6
Różnorodność podejść teoretycznych do zjawiska stereotypów powoduje bo-gactwo defi nicji i wynikających z nich perspektyw badawczych. Irena Reszke wylicza następujące najważniejsze elementy i cechy stereotypu:
Stereotyp bywa defi niowany jako wyobrażenie, utrwalone wierzenie, wynik kategoryzacji, na-wyk myślowy, rodzaj opinii, nieuprawniona generalizacja i zbiór sądów przekonaniowych, a także skrótowe pojęcie grupy będące jednocześnie obrazem każdego jej członka,[..]rodzaj poznawczego schematu kategorialnego oraz [..] szczególnego rodzaju model pojęciowy.7
Irena Reszke podkreśla też rolę upowszechnienia i społecznego charakteru stereotypu. Zwraca też uwagę na to, że stereotypy mogą, ale nie muszą mieć charakteru wartościującego i być nacechowane emocjami8. Popularność i po-wszechność jest immanentną cechą stereotypów. Przyczyny tego zjawiska są różnorodne. Utrzymywanie się stereotypów społecznych może być związane z występowaniem pewnych charakterystycznych mechanizmów myślenia ste-reotypowego, jak:
– samospełniające się przepowiednie. Na przykład w jednym z badań wśród dzieci matek, które uważały, że chłopcy lepiej radzą sobie z matematyką, chłopcy oceniali swoje możliwości matematyczne dużo wyżej niż dziewczynki9. To, że stereotypy dotyczące płci choćby częściowo wykazują samospełniający się charakter, przyczynia się do ich trwania.
5 B. Wojciszke, Teoria schematów społecznych. Struktura i funkcjonowanie jednostkowej wiedzy
o otoczeniu społecznym, Wydawnictwo PAN, Zakład Psychologii, Wrocław-Warszawa-Kraków--Gdańsk-Łódź 1986.
6 Ch. Stangor, M. Schaller, Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe oraz D. M. Mac-kie, D. L. Hamilton, J. Susskind, F. Roselli, Społeczno-psychologiczne podstawy powstawania
stereotypów, [w:] C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Naj-nowsze ujęcie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999.
7 I. Reszke, Niektóre kontrowersje wokół teorii stereotypów społecznych, „Kultura i Spo łeczeń-stwo” 1995, nr 3.
8 I. Reszke, Stereotypy bezrobotnych kobiet i mężczyzn, [w:] Kobiety: dawne i nowe role, „Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego” 1994, nr 1.
9 L. Jussim, Ch. Fleming, Samospełniające się przepowiednie a utrzymywanie się stereotypów
spo-łecznych: rola interakcji diadycznych i sił społecznych, [w:] C. N. Macrae, Ch. Stangor, M.
– zjawisko zróżnicowania międzygrupowego. Polega ono na pozytywnym
ustosunkowaniu się do wobec własnej grupy i / lub negatywnym, nieprzychylnym ustosunkowaniu się do grupy obcej w sytuacjach porównań międzygrupowych10.
– przypisywanie przyczyn zdarzeniom oczekiwanym i nieoczekiwanym.
Polega ono na tym, że zachowanie, które koresponduje ze stereotypowymi prze-konaniami, jest akceptowane jako dowód trwałych cech indywidualnych (np. jeśli wychowawca w przedszkolu nie lubi swojej pracy, to dlatego, ze jako mężczyzna ma zbyt wysokie ambicje lub zbyt mało cierpliwości); podczas gdy zachowanie sprzeczne ze stereotypem uważane jest za nie pozostające w związku z cechami jednostki (jeśli ten sam wychowawca lubi swoją pracę będziemy szukać wyja-śnienia tego faktu w obecnej sytuacji, np. w niemożności znalezienia przez niego innej pracy)11.
– konieczność utrzymywania równowagi poznawczej. Zgodnie z teorią dysonansu poznawczego ludzie motywowani są do zachowania zgodności swoich postaw i przekonań12 .
– podejście „tak, ale”. Pozwala ono traktować zachowania niezgodne ze ste-reotypami tylko jako wyjątki od reguły13.
Zjawisko dyskryminacji kobiet, wiązane jest często ze właśnie stereotypami związanymi z płcią14. Nie muszą mieć one ewaluatywnego charakteru, działając jednocześnie na niekorzyść kobiet w miejscu pracy. I tak na przykład kobiety po-strzegane bywają jako osoby ciepłe i ekspresyjne, a mężczyźni jako kompetentni, kobiety są lubiane, a mężczyźni szanowani. Sytuacja pracy wymaga jednak kom-petencji, wobec czego kobieta jest mniej pożądanym pracownikiem.15
Wśród ważnych czynników poznawczych wpływających na nierówność ko-biet w sferze pracy wymienia się również uprzedzenia, różniące się od stereoty-pów zdecydowanie negatywnym lub – rzadziej – pozytywnym charakterem. M. Strykowska wyróżnia trzy rodzaje takich uprzedzeń: uprzedzenie oparte na so-cjalizacji, uprzedzenie atrybucyjne i uprzedzenie służące (pomagające) samemu sobie.16 Uprzedzenia oparte na socjalizacji wytworzone zostały obok stereotypów w procesie socjalizacji. Mechanizm działania uprzedzeń atrybucyjnych wyjaśnia teoria atrybucji, mówiąca, że ludzie mają tendencję do wyjaśniania własnych za-chowań sytuacją, w której się znajdują i własnym otoczeniem społecznym, pod-czas gdy cudze zachowania skłonni są raczej wyjaśniać ich cechami osobowości.
10 G. Kranas, Zróżnicowanie pozycji kobiet i mężczyzn w środowisku pracy, [w:] X. Gliszczyńska (red.), Psychologiczny model efektywności pracy, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1991, s. 373.
11 Ibidem, s. 375.
12 Ibidem, s. 376.
13 Ibidem, s. 377.
14 M. Strykowska, Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet, Wydawnic-two Naukowe UAM, Poznań 1992, s. 8.
15 Ibidem, s. 44.
58
Rola tradycyjnie kobieca (macierzyństwo, prowadzenie domu) wymaga posiada-nia innych cech, takich jak opiekuńczość czy emocjonalność, niż rola zawodowa,