W komentarzach ewangelisty ‑narratora

Dla ewangelisty Jana Pisma i Prawo stanowią bardzo ważny punkt od-niesienia, ale znajdują pełny sens jedynie w relacji do Jezusa Chrystusa (por.

1,17–18). Już sam prolog czwartej Ewangelii zawiera znaczną liczbę biblijnych aluzji, które przybliżają jego odbiorcy tożsamość Słowa oraz okoliczności Jego zamieszkania wśród nas (1,14)¹⁷⁴. W warstwie narracyjnej tekstu takich miejsc odniesień ewangelisty do świadectw Starego Testamentu jest dziewięć. Wy-stępują one w czterech scenach Ewangelii. Warto je przeanalizować, mając na uwadze, co i w jaki sposób mówią one о Jezusie, ale także о Jego Ojcu, który jest Bogiem.

a) W scenie wyrzucenia przekupniów ze świątyni (2,17.22)

Użyta przez ewangelistę parafraza tekstu biblijnego: „Gorliwość о dom Twój pochłonie Mnie” posiada swoją paralelę w Ps 69(68),10¹⁷⁵ i nawiązuje do proroc-twa obecnego w Za 14,21. Przytoczone w niedosłownym brzmieniu słowa Pisma nie pełnią funkcji dodatku do wypowiedzi bądź też czynów Jezusa, ale odno-szą się do postawy Jego uczniów, przypominających sobie treść proroctwa¹⁷⁶. W świetle Pisma odczytują oni sens gestu oraz słów Chrystusa¹⁷⁷, który mówiąc о świątyni jako domu swego Ojca, wypędza przekupniów z gorliwością właś- ciwą dla Syna, a nie tylko sługi Bożego¹⁷⁸. Obecna w Za 14,21 eschatologiczna

174 Dosłownie: „rozbiło swój namiot pośród nas”. Biblijne tło narracji ewangelicz-nej w 1,14 stanowi tu w pierwszej kolejności przedstawiony w Księdze Wyjścia obraz Namiotu Spotkania, który jest znakiem obecności, zamieszkiwania Pana pośród swego ludu (Wj 25,8). Kolejnym miejscem odniesienia jest monolog Mądrości z Syr 24,8, która relacjonuje Boży nakaz rozbicia namiotu w Izraelu i objęcia dziedzictwa. W J 1,14 po-brzmiewa również zapowiedź samego Boga z Ez 37,27 i Za 8,3, że zamieszka On pośród swego ludu.

175 Ewangelista przytacza jedynie pierwszą połowę wspomnianego wersetu. Zmia-nie ulega też czas gramatyczny użytego przez narratora opowiadania czasownika κατεσθίω, który w LXX obecny jest w trybie orzekającym aorystu aktywnego, zaś w Ewangelii Jana występuje w trybie orzekającym czasu przyszłego. Por. U.C. von Wahl-de, The Gospel and Letters of John. Volume 3: Commentary on the Three Johannine Letters, Grand Rapids 2010, s. 297.

176 Por. E. Haenchen, John 1. A Commentary on the Gospel of John. Chapters 1–6, trans.

R.W. Funk, Philadelphia 1984, s. 184.

177 Por. S. Grasso, Il Vangelo di Giovanni…, s. 130.

178 Ps 69(68) zaliczany jest do grupy tekstów opowiadających historię cierpiące-go Sługi Pańskiecierpiące-go. W Ewangelii Jana funkcjonuje jako świadectwo о Jezusie. Por.

R.E. Brown, Giovanni…, s. 155.

wizja wywyższenia Jerozolimy przez Boga i odnowienia w niej kultu wzmac-nia mesjański charakter zacytowanej wypowiedzi psalmisty, która przyjmuje rolę świadectwa potwierdzającego autorytet Jezusa¹⁷⁹. Zawarta w wypowiedzi narratora rabiniczna formuła ὅτι γεγραμμένον ἐστίν (że napisane jest) nie tylko wprowadza tekst biblijny w tok narracji, ale służy także przekonaniu czytelni-ka, że postawa Jezusa jest zgodna z Pismem.

Użyty przez ewangelistę czasownik μιμνῄσκομαι (przypominać), odwołu-jący się do reakcji uczniów, w całym tekście czwartej Ewangelii występuje tyl-ko trzykrotnie. Oprócz 2,17 obecny jest również w 2,22 i 12,16. W każdym ze wskazanych przypadków owo „wspomnienie” łączy się z kluczowym dla wia-ry uczniów impulsem, jakim są męka, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa¹⁸⁰. To w świetle tych wydarzeń, które należą do godziny wywyższenia Syna Człowie-czego, Jego uwielbienia, zarówno Pisma, jak i słowa Jezusa (por. 2,22) pod wpły-wem Ducha Świętego stają się w pełni zrozumiałe, a wiara uczniów ugrunto-wana (20,9)¹⁸¹.

b) W scenie wjazdu Jezusa do Jerozolimy (12,15.16.38.40.41)

Nawiązanie ewangelisty do Starego Testamentu w scenie wjazdu Jezusa do Jerozolimy wyjaśnia postawę mieszkańców miasta oraz przybyłych na świę-to pątników (12,13), przede wszystkim jednak stanowi przykład użycia Pism jako mowy Boga i zarazem świadectwa o Chrystusie¹⁸². Użyty przez narratora w 12,15 cytat: „Nie bój się, Córo Syjonu! Oto Król twój przychodzi, siedzący na źrebięciu osła” może posiadać swoje źródło w trzech tekstach prorockich:

Za 9,9; So 3,14–16 oraz Iz 40,9. Najbliższy ewangelicznej parafrazie wydaje się jednak przytoczony fragment z Księgi Zachariasza¹⁸³. Zawiera on wezwanie skierowane do Córy Syjonu, by radowała się z nadejścia jadącego na oślęciu Króla. Biblijny obraz postaci Mesjasza -władcy uzupełniają pozostałe dwa teksty mówiące o obecności Pana i Boga pośród swego ludu. Proroctwo wskazuje więc na Jezusa, który jest wykonawcą zamiarów Bożych, ale w sensie głębszym, niż interpretuje to lud. Ewangelista spogląda na opisywane przez siebie wydarze-nia już z perspektywy popaschalnej, która jest także doświadczeniem uczniów

179 P. Podeszwa ujmuje proroctwo starotestamentalne w kategorii świadectwa. Zob.

P. Podeszwa, Paschalna pamięć о Jezusie…, s. 69.

180 Por. A.D. Myers, Characterizing Jesus…, s. 145.

181 Por. B. Kl’uska, Uczeń ikoną Chrystusa. Studium egzegetyczno ‑teologiczne Mowy po‑

żegnalnej J 13,31–16,33, Lublin 2007, s. 197; S. Grasso, Il Vangelo di Giovanni…, s. 508.

182 W 12,17–18 ewangelista wyjaśnia czytelnikowi, że powodem, dla którego lud wy-chodzi naprzeciw Jezusa, jest dokonany przez Niego cud wskrzeszenia Łazarza.

183 Zdaniem A. Kubisia nie ma poważnych wątpliwości co do identyfikacji Za 9,9 jako źródła cytatu użytego w J 12,15. Zob. A. Kubiś, The Book of Zechariah…, s. 76.

wzmiankowanych w 2,16¹⁸⁴. Obecna tam strona bierna czasu przeszłego doko-nanego czasownika γράϕω wskazuje z jednej strony na ludzkiego autora tekstu biblijnego, z drugiej zaś odkrywa aktywność Boga Ojca, który będąc źródłem objawienia, jest także protagonistą świadectwa о swoim Synu.

Interesujący przykład użycia Pisma jako świadectwa о Jezusie znajduje się w perykopie zamykającej dwunasty rozdział Ewangelii Jana. Chociaż przed-miotem dokonanej tam przez narratora oceny jest niedowiarstwo Żydów (12,37), to jednocześnie przywołane teksty starotestamentalne poświadczają tożsamość Jezusa. Wszystkie użyte przez narratora cytaty ilustrujące Boży zamysł zaczerp-nięte są z Księgi Izajasza i występują w mowie niezależnej.

Pierwszy z nich, obecny w 12,38, ma formę pytania retorycznego i skiero-wany jest do Boga: „Panie, kto uwierzy wieści naszej i ramię Pana komu zostało objawione?” (Iz 53,1). Przytoczony werset pochodzi z czwartej pieśni о Słudze Pańskim, która ukazuje Jego cierpienia, śmierć oraz chwałę. W ujęciu ewange-listy Jana starotestamentalna figura Sługi Jahwe aktualizuje się w osobie i mi-sji Jezusa Chrystusa. Biblijne określenie „ramię Pana”, występujące w czwartej Ewangelii tylko jeden raz, wskazuje na aktywność Boga, Jego działanie w dziele Chrystusa¹⁸⁵. Z kolei słowo proroctwa nie tyle odsłania przyczyny odrzucenia Mesjasza, co potwierdza Jego relację do Boga jako Ojca. Dokonane przez Jezusa znaki (12,37), о których pisze Jan w swojej Ewangelii, nie objawiają wyłącznie chwały Boga, ale ukazują tę chwałę, jaką „Jednorodzony od Ojca [otrzymuje]

pełen łaski i prawdy” (1,14). Brak zrozumienia cudów obserwowanych przez lud i niewiara w Jezusa mieszczą się w wyrażonym w Pismach zamiarze Boga¹⁸⁶, о czym świadczy przywołany przez ewangelistę w 12,40 fragment z Iz 6,10:

„Zaślepił ich oczy i uczynił twardym ich serce, aby nie widzieli oczami i [nie]

rozumieli sercem i [nie] odwrócili się, a [nie] uzdrowię ich”¹⁸⁷.

W zacytowanym przez ewangelistę Jana fragmencie dokonuje się wyraźne przejście pomiędzy osobą i liczbą podmiotów wzmiankowanych tam czynno-ści. Wychodząc bowiem od czasowników τυϕλόω (oślepić) oraz πωρόω (uczynić twardym) w trzeciej osobie liczby pojedynczej, przez liczbę mnogą czasowni-ków ὁράω (patrzeć), νοέω (rozumieć) i στρέϕω (odwracać), ewangelista dochodzi do formy wypowiedzi, która jest wyrażona w pierwszej osobie liczby pojedyn-czej – ἰάσομαι (uzdrowię). Zaobserwowana właściwość użytego przez Jana tekstu może wskazywać na jego większą zależność od Septuaginty. Rozpoczynający wypowiedź czasownik παχύνω (utuczyć) posiada bowiem formę pasywną

aory-184 Por. B.G. Schuchard, Scripture within Scripture: The Interrelationship of Form and Function in the Explicit Old Testament Citations in the Gospel of John, Atlanta 1992, s. 32.

185 Por. S. Grasso, Il Vangelo di Giovanni…, s. 528.

186 Por. A.D. Myers, Characterizing Jesus…, s. 162.

187 Cytat nie jest dokładnym brzmieniem tekstu obecnego w BH ani w LXX. Można raczej mówić о takiej jego wersji, która uwzględnia obydwa źródła. Por. U.C. von Wahl-de, The Gospel and Letters of John. Volume 2…, s. 560.

stu w trzeciej osobie liczby pojedynczej i sugeruje bezpośrednie działanie Boga.

Z kolei tekst hebrajski Iz 6,10 używa imperatywu !mX (uczyń twardym), wskazu-jąc na proroka jako wykonawcę postanowienia Bożego. W każdym z przedsta-wionych przypadków to sam Bóg staje się inspiratorem duchowej niemocy Jego przeciwników, którzy zmierzają w ten sposób ku zagładzie¹⁸⁸.

Zdaniem ewangelisty wypowiedziane przez proroka słowo wiąże się ściśle z wizją chwały Chrystusa (12,41): „Te powiedział Izajasz, że oglądał chwałę Jego i mówił о Nim”. Stwierdzenie to nawiązuje do opisu Izajasza z początku szóstego rozdziału jego księgi. Według zawartej tam relacji prorokowi dane jest oglądać „Pana siedzącego na wysokim i wyniosłym tronie” (Iz 6,1). Biorąc pod uwagę obecny w Ewangelii Jana temat chwały, wywyższenia Syna Czło-wieczego, treść i znaczenie głosu z nieba w 12,28 oraz wypowiedzi Chrystusa, w których Boga nazywa Ojcem, można stwierdzić, że biblijna wizja odnosi się do osoby Jezusa¹⁸⁹. Przywołane przez Jana Pisma pełnią więc rolę świadectwa о Chrystusie, który jest odrzuconym przez naród Synem Bożym, cierpiącym Sługą Jahwe¹⁹⁰.

188 M.S. Wróbel odnosi się krytycznie do takiej interpretacji, argumentując to sprzecznością z regułami gramatycznymi tekstu oraz słowami Jezusa о tym, że Ojciec przekazał cały sąd Synowi (5,22). Zob. M.S. Wróbel, Synagoga a rodzący się Kościół. Stu‑

dium egzegetyczno ‑teologiczne Czwartej Ewangelii (J 9,22; 12,42; 16,2), Kielce 2002, s. 112.

Należy jednak zauważyć, że Stary Testament, do którego odwołuje się ewangelista Jan, obfituje w przykłady aktywności Boga, która nie przeszkadza człowiekowi w jego upo-rze, a wręcz go w nim umacnia. Dla zilustrowania tego zjawiska warto przytoczyć przy-najmniej kilka wydarzeń z historii biblijnej, które teologicznie bliskie są narracji czwar-tej Ewangelii. Wj 4,21 zawiera mowę Boga, zapewniającego Mojżesza, iż wobec cudów uczyni On serce faraona upartym. Z kolei w Pwt 29,1–4 znajduje się wypowiedź Mojże-sza, który wskazując na Boga, tłumaczy Izraelitom przyczynę ich braku zrozumienia dla wszystkich zdziałanych przez Pana w ziemi egipskiej cudów. W przemowie Mojżesza pojawia się motyw serca, które nie potrafi zrozumieć, oczu, które nie widzą, i uszu, któ-re nie słyszą. Podobny obraz znajduje się w Iz 29,9–12, gdzie Bóg „upija” lud duchem osłupienia i zamyka prorokom oczy, aby nie widzieli. Por. S. Grasso, Il Vangelo di Giovan‑

ni…, s. 530, przyp. 45.

189 Por. I. de la Potterie, La Passione secondo Giovanni (18,1 ‑19,42), in: A. Vanhoye, I. de la Potterie, C. Duquoc, É. Charpentier, La Passione secondo i quattro Vangeli, Brescia 1995, s. 59.

190 Zdaniem A.D. Myers trzykrotne powtórzenie imienia proroka Izajasza w J 12,38–

41 służy z jednej strony podkreśleniu jego autorytetu, a z drugiej przypomnieniu о świa-dectwie złożonym przez Jana Chrzciciela w początku publicznej działalności Jezusa.

Według autorki ten literacki zabieg ewangelisty posiada istotne teologicznie przesłanie – publiczna działalność Jezusa zatoczyła krąg i wypełnia się. Zob. A.D. Myers, Characte‑

rizing Jesus…, s. 161.

c) W narracji o ukrzyżowaniu (19,24)

Podzielenie przez żołnierzy Jezusowych szat na Golgocie jest zdaniem ewan- gelisty wyraźnym wypełnieniem biblijnego proroctwa. Dlatego przytacza on treść Ps 22(21),19: „Podzielili szaty moje sobie i о suknię moją rzucili los”¹⁹¹. Ma-jąc na uwadze słowa Jezusa о Pismach, które świadczą о Nim (J 5,39), także wy-powiedź psalmisty о cierpieniu Sługi Pańskiego należy odczytywać jako świa-dectwo, przez które Ojciec odkrywa tajemnicę osoby Jezusa -Syna i uczestniczy w Jego dziele¹⁹². Jeśli biblijne teksty towarzyszą opisywanym przez ewangelistę Jana wydarzeniom i przemawiają razem z Ojcem, jako świadczącym w teraź-niejszości (por. 5,32), to można stwierdzić, że w 19,24 chodzi о jedno świadec-two, które Boga ma za autora, a Jego Syna za przedmiot czynności świadczenia.

Ostatnia wzmianka dotycząca Pism, która poprzedza śmierć Chrystusa, obejmuje wersety 28 i 29 z dziewiętnastego rozdziału. Użyty w 19,28 zwrot:

ἵνα τελειωθῇ ἡ γραϕή( λέγει (aby się wypełniło Pismo, mówi) wyraźnie odsła-nia intencje Jezusa i łączy Jego słowa oraz czyny z treścią starotestamentalnego proroctwa. Warto podkreślić, że dla „wypełnienia” Pism i Prawa ewangelista Jan stosuje zwykle czasownik πληρόω (12,38; 13,18; 15,25; 17,12; 19,24.36), podczas gdy w omawianym wersecie 19,28 występuje użyte w aoryście sygmatycznym pasywnym słowo τελειόω. W Ewangelii Jana czasownik ten obecny jest jesz-cze czterokrotnie (4,34; 5,36; 17,4.23) i znaczy: „uczynić doskonałym”. W 4,34;

5,36 i 17,4 podmiotem wzmiankowanej czynności jest Jezus, natomiast funkcję dopełniania bliższego w zdaniu pełni występujący w liczbie pojedynczej bądź mnogiej rzeczownik ἔργον (dzieło). Tylko w 17,23 mowa о uczniach, mających udoskonalić się w jedności na wzór tej, która charakteryzuje relację pomiędzy Ojcem a Synem. Znamienne, że Pisma wypełniają się wraz ze zbliżającą się śmiercią Jezusa. W ich świetle można ją odczytać jako dzieło wieńczące ziemską misję Jezusa, a jednocześnie objawiające miłość Ojca¹⁹³.

d) W narracji o śmierci Jezusa (19,28–30)

Wołanie Jezusa z 19,28: „Pragnę” (διψῶ), wprowadzone przez narratora za pomocą verbum dicendi, którym jest czasownik λέγω (mówić), stanowi kolejną

191 Także Mt 27,35 i Łk 23,34 zawierają ten fragment lamentacji psalmisty, kiedy re-lacjonują wydarzenia dokonujące się pod krzyżem Jezusa. W narracji u Marka obecna jest tylko wzmianka о podziale szat, ale bez wyraźnego powoływania się na autorytet Pisma (por. Mk 15,24).

192 A.D. Myers pisze о podkreśleniu przez ewangelistę „Bożej opatrzności obecnej nawet w najbardziej bolesnych dla Jezusa chwilach”. Zob. A.D. Myers, Characterizing Je‑

sus…, s. 167.

193 Por. I. de la Potterie, La Passione secondo Giovanni…, s. 65.

aluzję do starotestamentalnego opisu cierpień Mesjasza¹⁹⁴. Najbliższe ewan-gelicznej relacji są dwa teksty: Ps 22(21),16 oraz Ps 69(68),22¹⁹⁵. Pierwszy ze wskazanych fragmentów w obrazowy sposób przedstawia pragnienie fizyczne prześladowanego Sługi Pańskiego, z kolei drugi zamyka długą listę cierpień, które wylicza trwający na modlitwie przed Bogiem psalmista. Chociaż wyzna-nie Jezusa sugeruje odbiorcy obydwa teksty, to jednak w ich wybór wprowa-dza sam ewangelista. Czyni to w dwojaki sposób: najpierw poprzez precyzyjne przywołanie słów Ps 22(21),19 w J 19,24, a następnie przez relację о naczyniu z octem, hizopie oraz gąbce nasączonej płynem dla uśmierzenia cierpienia Jezusa (19,29). Przedstawione przez ewangelistę okoliczności, które towarzyszą męce i śmierci Chrystusa, pozwalają odbiorcy tekstu dostrzec w Jezusie biblijną figurę cierpiącego Sługi Jahwe. Jednocześnie skłaniają do kompleksowej lektury obydwu starotestamentalnych utworów. Przechodzą one w swej treści z lamen-tacji do uwielbienia Boga za łaskę wybawienia od zguby. Przywołane w opisie męki Chrystusa teksty psalmów stają się więc świadectwem obecności Boga Ojca w Jego cierpieniu. Za sprawą Pism nie jest to obecność milcząca, ale obfitu-jąca w słowo, które potwierdza wypełnienie się zbawczego dzieła Ojca w śmier-ci Syna Bożego na krzyżu, a następnie w Jego zmartwychwstaniu.