Krytyka tekstu

Znaczna liczba wariantów tekstowych J 5,31–47 prezentuje różnice, które polegają na: opuszczeniu liter w wyrazie¹⁶, inwersji części składowych zdania¹⁷ oraz dodaniu¹⁸ lub pominięciu spójnika¹⁹ czy też wprowadzeniu skróconych form wyrazowych, gdzie inne lekcje zachowują ich pełne brzmienie²⁰. Warto zwrócić uwagę na te miejsca w obrębie perykopy, które w głównych wariantach

16 Na przykład J 5,33: kodeks B zawiera Ἰωάνην zamiast Ἰωάννην w D* D^c Q 1071 1424.

17 Inaczej zjawisko to nazywane jest metatezą i występuje np. w J 5,38: w kodeksach B î^66.75vid ¥ L N W Y f¹ 124 obecna jest fraza οὐκἔχετεἐνὑμῖνμένοντα, natomiast według A D F K M U D L Q P Û 692 – οὐκἔχετεμένονταἐνὑμῖν.

18 Zob. np. J 5,31: po rozpoczynającym frazę ἐάν kodeksy minuskułowe 1582^c 82 wprowadzają spójnik γάρ, którego nie ma np. w B i î^66.75.

19 Zob. np. J 5,34: lekcja w kodeksie S opuszcza δέ po rozpoczynającym frazę zaimku osobowym ἐγώ.

20 Zob. np. J 5,42: kodeksy î⁶⁶ ¥*^.c A K M N U D Q L P Y Û f^1.13 zawierają ἀλλ᾿, pod-czas gdy î⁷⁵ B D L W 1071 proponują ἀλλά.

tekstowych zawierają zmiany najbardziej istotne dla jej interpretacji. Chodzi tu na przykład o: brak podmiotu w zdaniu, modyfikacje w zakresie formy gra-matycznej czasownika, obecność lub brak zaimka bądź też zmiany jego formy osobowej. Miejsca poddane krytycznej analizie, w zależności od długości frazy, którą obejmują, wzięto w nawias²¹ i oznaczono małą literą po prawej stronie wyrazu bądź sekwencji wyrazowej.

31 ( Ἐὰν ἐγὼ^a) μαρτυρῶ περὶ ἐμαυτοῦ(

ἡ μαρτυρία μου οὐκ ἔστιν ἀληθής\

32 ἄλλος ἐστὶν ὁ μαρτυρῶν περὶ ἐμοῦ(

[καὶ ⁽οἶδα^b) ὅτι ἀληθής ἐστιν^c](ἡ μαρτυρία^d) ἣν μαρτυρεῖ περὶ ἐμοῦ.

33 ὑμεῖς ἀπεστάλκατε πρὸς Ἰωάννην(

καὶ ⁽μεμαρτύρηκεν^e) τῇ ἀληθείᾳ\

34 ἐγὼ δὲ οὐ παρὰ ⁽ἀνθρώπου^f) τὴν μαρτυρίαν λαμβάνω(

ἀλλὰ ταῦτα λέγω ἵνα ὑμεῖς σωθῆτε.

35 ἐκεῖνος ἦν ὁ λύχνος ὁ καιόμενος καὶ ϕαίνων(

ὑμεῖς δὲ ἠθελήσατε ἀγαλλιαθῆναι πρὸς ὥραν ἐν τῷ ϕωτὶ αὐτοῦ.

36 Ἐγὼ δὲ ἔχω ⁽τὴν μαρτυρίαν^{g) (}μείζω^h) τοῦ Ἰωάννου\

τὰ γὰρ ἔργα ἃ δέδωκέν μοι ὁ πατὴρ ἵνα τελειώσω αὐτά(

αὐτὰ τὰ ἔργα ἃ ποιῶ μαρτυρεῖ περὶ ἐμοῦ

ὅτι ὁ πατήρ με ἀπέσταλκεν.

37 καὶ ὁ πέμψας με ⁽πατὴρⁱ⁾

(ἐκεῖνος^j) μεμαρτύρηκεν περὶ ἐμοῦ.

οὔτε ϕωνὴν αὐτοῦ πώποτε ἀκηκόατε οὔτε εἶδος αὐτοῦ ἑωράκατε(

38 καὶ τὸν λόγον αὐτοῦ οὐκ ἔχετε ἐν ὑμῖν μένοντα(

ὅτι ὅν ἀπέστειλεν ἐκεῖνος(

τούτῳ ὑμεῖς οὐ πιστεύετε.

39 (ἐραυνᾶτε^k) τὰς γραϕάς(

ὅτι ὑμεῖς δοκεῖτε ἐν αὐταῖς ζωὴν αἰώνιον ἔχειν\

καὶ ἐκεῖναί εἰσιν αἱ μαρτυροῦσαι περὶ ἐμοῦ\

40 καὶ οὐ θέλετε ἐλθεῖν πρός με ἵνα ⁽ζωὴν^l) ἔχητε.

41 Δόξαν παρὰ ἀνθρώπων οὐ λαμβάνω(

42 ἀλλ᾿ ἔγνωκα ὑμᾶς

ὅτι ⁽τὴν ἀγάπην τοῦ θεοῦ / οὐκ ἔχετε^m) ἐν ἑαυτοῖς.

21 Nawiasem kwadratowym oznaczono jednostkę literacką, która jest przedmiotem analizy w całości, a dodatkowo zawiera w sobie elementy zasługujące na szczegółowe zainteresowanie.

43 ἐγὼ ⁽ⁿ⁾ἐλήλυθα ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρός μου(

καὶ οὐ λαμβάνετέ με\

ἐὰν ἄλλος ἔλθῃ ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἰδίῳ(

ἐκεῖνον λήμψεσθε.

44 πῶϚ δύνασθε ὑμεῖς πιστεῦσαι δόξαν παρὰ ἀλλήλων λαμβάνοντες(

καὶ τὴν δόξαν τὴν παρὰ τοῦ ⁽μόνου θεοῦ^o) οὐ ζητεῖτε;

45 Μὴ δοκεῖτε ὅτι ἐγὼ κατηγορήσω ὑμῶν πρὸς τὸν πατέρα\

ἔστιν ὁ κατηγορῶν ὑμῶν ^(p) Μωϋσῆς(

εἰς ὅν ὑμεῖς ἠλπίκατε.

46 εἰ γὰρ ἐπιστεύετε Μωϋσεῖ(

ἐπιστεύετε ἂν ἐμοί\

περὶ γὰρ ἐμοῦ ἐκεῖνος ἔγραψεν.

47 εἰ δὲ τοῖϚ ἐκείνου γράμμασιν οὐ πιστεύετε(

πῶϚ τοῖϚ ἐμοῖς ῥήμασιν ⁽πιστεύσετε^r);

a. Wyrażenie ἐὰν ἐγώ, które rozpoczyna pierwszą frazę perykopy, potwier-dzają – oprócz Kodeksu Watykańskiego (B) – należące do pierwszej rodziny aleksandryjskiej papirusy: î^66.75 oraz Û M U Q 118^c f¹³ 1^c 2 700. W źródłach minuskułowych 1582^c oraz 28 pomiędzy spójnikiem ἐάν a zaimkiem osobo-wym ἐγώ, występuje dodatkowy spójnik – γάρ. Służy on wyrażeniu przypusz-czenia oraz podkreśla związek przyczynowy pomiędzy aktualną wypowie- dzią podmiotu zdania a poprzedzającymi ją wydarzeniami. Tymczasem w przyjętej lekcji przypuszczenie osłabia podmiot wypowiedzi²², ale go nie deprecjonuje.

b. Poprawność wariantu potwierdza kodeks B oraz manuskrypty: î^66.75. Świadectwa zachodnie przyjmują liczbę mnogą οἴδατε (¥* D l⁵⁴⁷ it^a.d.e.q sy^c arm geo) oraz οἴδαμεν (1424). Obydwa warianty należy jednak uznać za błędne. Ich pojawienie się wskazuje na intencję kopistów, by świadectwo innego (ἄλλος) identyfikować z osobą wzmiankowanego w J 5,33²³ Jana Chrzciciela. Ponad-to obecność czasownika οἶδα w drugiej bądź pierwszej osobie liczby mnogiej wskazuje również na zmianę podmiotu w zdaniu. Według formy οἴδατε są nim prześladujący Jezusa Żydzi²⁴, natomiast przy przyjęciu wariantu οἴδαμεν pod-miotem określanej przez niego czynności byłby Jezus oraz słuchający go

prze-22 Por. F. Grob, Faire l’œuvre de Dieu: Christologie et éthique dans l’Évangile de Jean, Paris 1986, s. 158.

23 Por. R. Bultmann, Das Evangelium des Johannes…, s. 198, przyp. 7.

24 F.J. Moloney wyjaśnia, że obecna w wersjach zachodnich manuskryptów forma οἴδατε może wskazywać na błędną tendencję skrybów, zmierzającą do uwydatnienia konfliktu pomiędzy Jezusem a Jego przeciwnikami. Zob. F.J. Moloney, Il Vangelo di Gio‑

vanni…, s. 166.

ciwnicy. Za jedną z przyczyn użycia przez kopistów tej formy mnogiej można uznać także próbę ujednolicenia jej zastosowania w tekście²⁵. W mowie Jezusa οἴδαμεν występuje jeszcze dwukrotnie: podczas dialogu z Nikodemem (J 3,11) oraz w trakcie rozmowy z Samarytanką (4,22). Termin ten obecny jest także w wypowiedziach innych postaci ewangelicznej narracji (3,2; 4,42; 6,42; 7,27;

9,20–21.24.29.31; 14,5; 16,18.30; 20,2; 21,24). Za każdym razem służy on wyrażeniu poznania relacji osób, ich tożsamości bądź zaistnienia jakiegoś faktu.

c. Związaną ze świadectwem „innego” frazę καὶ οἶδα ὅτι ἀληθής ἐστιν, któ-rą przekazują wszystkie uznane manuskrypty, całkowicie pomija źródło mi-nuskułowe 157²⁶. Jej brak w istotny sposób burzyłby logikę zdania, skupiając uwagę na czynności świadczenia, której prawdziwość pozostawałaby nieznana.

Skierowana do Żydów wypowiedź Jezusa utraciłaby przez to walor perswazyj-ny. Istotnym argumentem w przedstawieniu świadectwa jest bowiem możli-wość jego poznania.

d. Przyjęty wariant zawiera znacząca część świadków tekstu, na czele z B î^66.75. Tymczasem zarówno w oryginalnym tekście Kodeksu Bezy (D*), jak i w dziele korektora (D^c), a także w młodszych manuskryptach Q 1071 oraz 1424 po rzeczowniku ἡ μαρτυρία występują dodatkowo zaimki zwrotne. Wa-riant, który przedstawia kodeks D*, zawiera formę μου, natomiast w D^c Q 1071 1424 obecny jest zaimek w drugiej osobie liczby pojedynczej – αὐτοῦ. Pierw-sza, zdecydowanie błędna lekcja, identyfikuje wzmiankowane w 5,32 świadec-two z osobą Jezusa. Druga z kolei wskazuje na podmiot wyrażony za pomocą ἄλλος.

e. Dwa najstarsze kodeksy (¥ B) przekazują formę μεμαρτύρηκε. Zapis z wy-głosowym ν zachowują natomiast źródła: î⁶⁶ i A, manuskrypty należące do grupy bizantyjskiej oraz znaczna liczba pochodzących ze średniowiecza ma-nuskryptów uncjalnych i niektóre teksty minuskułowe (f¹ 2 33 565 1071 1424).

f. W Kodeksie Bezy (D) oraz przekładzie bohairyckim (bo^ms) zamiast obecnej w uznanych świadkach tekstu formy ἀνθρώπου występuje ἀνθρώπων. Ta odrzu-cona lekcja wskazuje na liczną grupę osób świadczących о Jezusie. Tymczasem najbliższy względem 5,34 kontekst wyraźnie mówi о Janie Chrzcicielu.

g. Spośród wszystkich wariantów tekstowych tylko jeden, reprezentowany przez Kodeks Synajski (¥), nie posiada rodzajnika przed występującym w aku-zatiwie liczby pojedynczej rzeczownikiem μαρτυρία. Na czternaście przypad-ków użycia tego terminu w czwartej Ewangelii bez rodzajnika pojawia się on tylko w 1,7, gdzie mowa о przyjściu Jana dla świadectwa (εἰς μαρτυρίαν) о

świe-25 B.M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 1994, s. 180.

26 Oprócz wskazanej frazy to pochodzące z XII w. źródło nie zawiera także pozosta-łej części J 5,32: ἡμαρτυρίαἣνμαρτυρεῖπερὶἐμοῦ.

tle. Jest to zrozumiałe, gdyż tło tego świadectwa oraz jego istota ukazują się dopiero w toku narracji.

h. Zdefiniowanie użytego w 5,36 przymiotnika μέγας²⁷ w stopniu wyższym jest problematyczne. Warianty reprezentowane przez rękopisy B A W N E L Y G M î^66*.c 33 579 f¹³ zawierają formę w nominatiwie liczby pojedynczej rodzaju męskiego (μείζων). Wskazuje ona na porównywanie się Jezusa do Jana Chrzci-ciela. Natomiast alternatywna lekcja w Kodeksie Bezy (D) zawiera przymiotnik w akuzatiwie rodzaju męskiego (μείζονα), który można odnieść do poprzedni-ka Jezusa²⁸. Znacząca liczba świadków, na czele z cenionym Kodeksem Synaj-skim (¥), zawiera jednak formę liczby pojedynczej (μείζω), która łączy wyrażo-ny w niej przymiotnik ze świadectwem dzieł Ojca, powierzowyrażo-nych Jezusowi do wypełnienia²⁹.

i. Żaden z reprezentatywnych świadków tekstu Ewangelii (¥*^.c B A D W L î^66.75 Q) nie pomija tego bezpośredniego wskazania podmiotu w 5,37. Wyjątek stanowią jednak należące do tekstów cezarejskich minuskuły z rodziny f¹³, które zawierają lekcję pozbawioną rzeczownika πατήρ. Brak tego terminu nie burzy logiki wypowiedzi. Z kontekstu poprzedzającego werset 37 wynika bowiem, że Tym, który posłał Jezusa, jest Ojciec.

j. Zdecydowana większość źródeł w J 5,37 zgodnie przyjmuje obecność za-imka wskazującego ἐκεῖνος, który w zdaniu odnosi się do podmiotu domyślne-go, wyrażonego w imiesłowie aorystu (ὁ πέμψας). Wyjątek stanowi wariant, któ-ry prezentuje jeden z najbardziej uznanych papirusów genewskich î⁶⁶, a także Kodeks Aleksandryjski (A) wraz z innymi źródłami majuskułowymi (D K M N U Q L P Y). W proponowanych przez nich lekcjach występuje zaimek wskazu-jący αὐτοῦ, który wiąże się z bezpośrednio poprzedzawskazu-jącym go rzeczownikiem πατήρ. Natomiast w Kodeksie Bezy (D) połączone przez skrybę obydwa warian-ty tworzą formułę: ἐκεῖνος αὐτοῦ. Żadna z warian-tych dwóch opcji nie jest poprawna³⁰. Logika wypowiedzi Jezusa skłania bowiem ku temu, by zaimek ἐκεῖνος łączyć z osobą posyłającego. Bóg, poświadczając prawdę, że Jezus jest posłanym od Niego Synem, pozwala jednocześnie odkryć swoje ojcostwo.

k. Przyjętą przez najstarsze kodeksy B* î⁶⁶ ¥ N oraz Papirus Egerton 2 lekcję ἐραυνᾶτε w późniejszych manuskryptach majuskułowych B^c A D Û K L M N W D Q L P Y oraz minuskułowych f^1.13 2 33 28 157 565 579 1071 1424 zastępuje

kla-27 Porównanie μείζωτοῦ Ἰωάννου jest typowym semickim idiomem. Podobne wy-rażenia występują w: Wj 18,11; Lb 14,12; 1 Krn 16,25; 2 Krn 32,7; Ps 96(95),4; Koh 6,5; Syr 43,28. Por. J.N. Sanders, B.A. Mastin, A Commentary on the Gospel According to St. John, London 1968, s. 171, przyp. 1.

28 Por. S. Mędala, Ewangelia według św. Jana (rozdziały 1–12)…, s. 533.

29 Por. F. Godet, Commentaire sur l’Évangile de Saint Jean, t. II, Paris 1864, s. 391.

30 J.H. Bernard, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. John.

Volume 1, Edinburgh 1985, s. 250.

syczna forma ἐρευνᾶτε³¹. Za wiarygodną należy jednak uznać pierwotną wersję, którą przekazują najlepsze i najstarsze świadectwa tekstu³².

l. Obecna w Kodeksie Watykańskim (B) oraz w papirusach Bodmera (î^66.75) lekcja różni się od frazy w Kodeksach Bezy (D), Koridethi (Q), Weneckim (U), minuskułu 69 oraz w syryjskim przekładzie zwanym Peszittą (sy^rp). W źró-dłach D Q 69 oraz po rzeczowniku ζωήν występuje akuzatiwus liczby pojedyn-czej przymiotnika αἰώνιος. Także wspomniana Peszitta wzmiankuje о życiu, które jest na wieki³³. Z kolei obecna w Kodeksie Weneckim lekcja z przymiot-nikiem poprzedza rzeczownik ζωήν spójprzymiot-nikiem καί. Pierwsza ze wskazanych opcji zdaje się odzwierciedlać tendencję kopistów do ujednolicenia użycia ter-minu ζωή, który w czwartej Ewangelii bardzo często tworzy związek frazeolo-giczny z αἰώνιος (zob. 3,15–16; 36³⁴; 4,14.36; 5,39³⁵; 6,27.40.47.54; 10,28; 12,25; 17,2), choć występuje również samodzielnie³⁶. Druga z kolei opcja może służyć pod-kreśleniu, że posiadanie życia wiecznego jest możliwe dzięki wcześniejszemu poznaniu i przyjęciu Chrystusa. Tymczasem pominięcie przymiotnika αἰώνιος wydaje się uzasadnione ze względu na jego obecność w wersecie 5,39.

m. Potwierdzana przez zdecydowaną większość świadków tekstu fraza w niektórych wariantach, jak ¥* D b e q, posiada szyk przestawny: οὐκ ἔχετε τὴν ἀγάπην τοῦ θεοῦ. Oryginalna lekcja Kodeksu Synajskiego między τοῦ θεοῦ a za-kończeniem wersetu 5,42³⁷ zawiera jeszcze powtórzenie przeczenia οὐκ ἔχετε.

W zamiarze kopisty służyłoby ono zapewne wzmocnieniu wypowiedzi Jezusa, który wyrzuca swoim przeciwnikom brak miłości Boga w sobie. Wariant ten nie

31 Por. E. Haenchen, John 1…, s. 264.

32 Por. J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu, Opole 1997, s. 60.

33 Por. Clavis Syriaca: A Key to the Ancient Syriac Version Called “Peshitto” of the Four Holy Gospels, ed. H.F. Whish, London 1883, s. 114.

34 Ponowne użycie rzeczownika ζωή w tym samym wersecie dopuszcza jednak po-minięcie αἰώνιος. Analogiczna sytuacja zachodzi w 5,24.

35 Starołaciński Kodeks Weroński (b) w 5,39 zawiera dwie bliskoznaczne frazy:

quoniam putatis vos in ipsis vitam aeternam habere, in quibus putatis vos vitam habere. Taki wariant tekstu może świadczyć о niezamierzonym powtórzeniu kopisty bądź stanowić próbę harmonizacji dwóch odmiennych, ale nie przeciwstawnych lekcji, które mówią о posiadaniu życia wiecznego i życia. Por. Old ‑Latin Biblical Texts: No. VI. The Four Gospels from the Codex Veronensis (b) Being the First Complete Edition of the Evangeliarium Purpureum in the Cathedral Library at Verona, ed. E.S. Buchanan, Oxford 1911, s. 70.

36 Nie bez przeciwnych wariacji tekstowych: 6,53 – ζωὴν αἰώνιον (¥ 157); 10,10 – ζωὴν αἰώνιον (¥); 20,31 – ζωὴναἰώνιον (¥ C* D L Y 69 124 33 788 G*). Zob. New Testament Greek Manuscripts: Variant Readings Arranged in Horizontal Lines Against Codex Vaticanus John, ed. R.J. Swanson, Sheffield 1995, s. 84, 140, 282.

37 Także w tym przypadku obecna w ¥* lekcja ὅνἑαυτοῖς nie jest zgodna z pozosta-łymi manuskryptami, które zawierają poprawną gramatycznie formułę ἐνἑαυτοῖς.

posiada jednak potwierdzenia w żadnym z manuskryptów, zarówno tradycji zachodniej, jak i wschodniej, dlatego też musi zostać odrzucony.

n. Spośród uznanych wariantów tekstu Ewangelii Jana tylko Bodmer II (î⁶⁶*), w oryginalnym kształcie swego tekstu, umieszcza pomiędzy ἐγώ a ἐλήλυθα pełniący funkcję wzmacniającą spójnik δέ. Wariant ten nie zakłóca sensu zda-nia, jednakże ze względu na brak oparcia w innych lekcjach musi zostać wy-kluczony.

o. Wyrażenie to zasługuje na szczególną uwagę z dwóch powodów. Po pierw-sze, starożytne teksty Bodmera II (î⁶⁶) i Bodmera XIV–XV (î⁷⁵), Kodeksy Waty-kański (B) i Freer (W) oraz pomniejsze świadectwa różnej proweniencji (a b sa ly pbo bo^pt) pomijają w nim wyraz θεοῦ. Nie ma go także w przekazach Ory-genesa i Euzebiusza z Cezarei³⁸. Brakująca część frazeologizmu należy jednak z pewnością do prawdziwego tekstu Ewangelii³⁹, co potwierdza znaczna liczba świadectw (¥ A D Û G K L M U rell). Błąd kopisty wynika zapewne z tego, że archetyp tekstu zawierał zrost wyrazowy MONOUQUOU, w którym stosun-kowo łatwo można było zagubić wyraz zapisywany jako nomen sacrum QU⁴⁰. Po drugie, odmienną względem uznanego wariantu τοῦ μόνου opcję proponuje manuskrypt petersburski (N) oraz minuskuła 1071. Obecny tam w genetiwie wyraz μονογενής wskazuje na chwałę pochodzącą od Chrystusa, co jest nie-zgodne z przesłaniem czwartej Ewangelii (zob. 1,14). Odpowiada ona bowiem tradycji starotestamentalnej, która podkreśla prawdę о Bogu jedynym (por. Pwt 6,4; Syr 1,8).

p. W miejscu tym w Kodeksie Watykańskim (B) ponownie jest użyte wyra-żenie πρὸς τὸν πατέρα. Ze względu na podobieństwo obecnych w zdaniu fraz ἐγὼ κατηγορήσω ὑμῶν i ὁ κατηγορῶν ὑμῶν dokonano błędnego powtórzenia.

Lekcja ta nie posiada oparcia w żadnym innym wariancie tekstu.

q. Jest to trudny do uzgodnienia fragment, wśród uznanych rękopisów nie ma bowiem jednomyślności co do tego, jaką formę gramatyczną powinien po-siadać kończący werset 5,47 czasownik πιστεύω. Kodeks Watykański (B) oraz papirusy î^66.75*, wspierane przez Kodeks Petropolitański (P), przedstawiają lek-cję, w której czasownik ten występuje w trybie oznajmującym czasu teraźniej-szego dla drugiej osoby liczby mnogiej (πιστεύετε). Jednakże praca korektora w tekście î⁷⁵ wprowadza już istotną zmianę na πιστεύσετε (tryb oznajmują-cy, czas przyszły, druga osoba liczby mnogiej), która znajduje potwierdzenie w oryginalnej wersji Kodeksu Synajskiego (¥*), Kodeksie Aleksandryjskim (A), rękopisach należących do grupy bizantyjskiej (Û) oraz w tradycji łacińskiej.

38 Por. C.K. Barrett, The Gospel According to St. John…, s. 269.

39 Por. J.H. Bernard, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. John. Volume 1…, s. 256.

40 Ibidem.

Warianty przyjmujące formę czasu teraźniejszego stanowią raczej próbę ujed-nolicenia brzmienia tekstu w obrębie tego samego zdania. Mając zaś na uwadze obecne w apologii Jezusa wątki eschatologiczne, wybór πιστεύσετε wydaje się w pełni uzasadniony, gdyż czyni kwestią otwartą perspektywę wiary w słowa Chrystusa.