Biblijna perspektywa świadectwa Ojca w czwartej Ewangelii
2. Trzy aspekty świadectwa Boga w ujęciu Ewangelii Jana
2.1. Boża wypowiedź jako świadectwo Ojca
2.1.1. Starotestamentalny wzorzec
Wyraźne odniesienia do tekstów starotestamentalnych zawierających mowę Boga obecne są już w pierwszych trzech wersetach prologu Ewangelii Jana (1,1–3). Syntetyczne ujęcie roli Słowa w początku dziejów wszechświata przy-wołuje znaczenie stwórczej przemowy Boga przedstawionej w Księdze Ro-dzaju. W świetle starotestamentalnego opisu Bóg daje początek swemu dziełu poprzez wypowiedziane: „Niechaj się stanie” (γενηθήτω, Rdz 1,3.6). To słowo autor czwartej Ewangelii identyfikuje jako osobę i nazywa je Bogiem (J 1,1), „bez którego nic się nie stało, co się stało” (J 1,3). W miejscu tym można przywołać jeszcze trzy teksty ze Starego Testamentu, w których mowa о stwórczym po-średnictwie słowa: Ps 33(32),6; Prz 8,22–23 i Mdr 9,156. W pierwszym z nich autor
52 R. Vignolo podkreśla fakt, że oprócz Jezusa to Jan Chrzciciel jest jedyną posta-cią, do której w czwartej Ewangelii Bóg w sposób bezpośredni kieruje swoje słowo. Zob.
R. Vignolo, Personaggi del Quarto Vangelo. Figure della fede in San Giovanni, Milano 2003, s. 170.
53 L. Doohan wyraża przekonanie, że jest to jedyne w Ewangelii Jana miejsce zawie-rające mowę Boga Ojca. Zob. L. Doohan, John…, s. 105–106.
54 Zdaniem R.E. Browna chrystologia stanowi centrum przesłania czwartej Ewange-lii. Zob. R.E. Brown, An Introduction to the Gospel of John, New York 2003, s. 249.
55 Por. A.T. Lincoln, The Gospel According to Saint John…, s. 60.
56 A. Casalegno uważa, że prolog czwartej Ewangelii, zarówno w swej struk-turze, jak i użytym słownictwie, nawiązuje do hymnów sapiencjalnych z Mdr 9,9–12;
Prz 8,22–9,6; Syr 24,5–31. Chodziłoby więc już nie tylko о odniesienie się do utrwalonego w tradycji biblijnej motywu Bożego słowa, ale także do Bożej mądrości. Przy rozważaniu tematu świadectwa Ojca w czwartej Ewangelii wydaje się także zasadnym zwrócenie
natchniony posługuje się paralelizmem syntetycznym57: „Słowem Pana niebiosa zostały utwierdzone i tchnieniem ust Jego wszystkie siły ich”. Księga Przysłów akcentuje z kolei rolę Mądrości, która jest dziełem Boga „przed wiekiem zało-żonym”, „w początku”. Na szczególną uwagę zasługuje trzeci z wymienionych tekstów, pochodzący z Księgi Mądrości. Bóg, który stwarza „w słowie”, jest tam określony „Bogiem przodków” i „Panem miłosierdzia”. Odwołanie się do dzie-dzictwa przodków oraz ich wiary wskazuje nie tylko na przyjęty przez auto-ra depozyt, ale w obauto-razowy sposób przedstawia Boga bliskiego człowiekowi w ojcostwie i miłosierdziu58. Miejscem oraz przestrzenią rozpoznania tych cech staje się historia zbawienia, w której Bóg przemawia do człowieka.
W Septuagincie wyrocznię Boga, Jego słowo, wprowadzają bądź podsumo-wują następujące zwroty59: εἶπεν ὁ θεόϚ (zob. Rdz 1,3.6.9.11.14.20.24.26.29), εἶπεν κύριος ὁ θεόϚ (zob. Rdz 2,18; 9,12), εἶπεν κύριος (zob. Rdz 7,1; Wj 4,4; 7,1), λέγει κύριος (zob. Rdz 22,16; Wj 4,22), λέγει κύριος ὁ θεόϚ (zob. Wj 5,1; 9,1), λέγει κύριος ὁ θεὸϚ ὁ παντοκράτωρ (zob. Am 3,13; 5,16.27; 9,15; Na 3,5). Ich sens wzmacnia niekiedy użycie przydawki Ισραηλ (zob. Wj 5,1; 32,27; Joz 7,13; Sdz 6,8; 2 Sm 12,7) czy τῶν Εβραίων (zob. Wj 9,1.13; 10,3)60. Przynależność narodu izraelskiego do Boga odzwierciedlają patriarchalne relacje panujące w społeczności żydowskiej, które można wyrazić porównaniem: jak dziecko jest własnością ojca, tak Izrael, Hebrajczycy, stanowią własność Pana61. Wymienione formuły posiadają dwo-uwagi na wyrażającą je czynność mówienia oraz działanie. Te dwa wymiary aktywności świadczącego pozwalają bowiem odbiorcom odkryć tajemnicę Jezusa Chrystusa, który jest słowem i mądrością Boga – Jego Jednorodzonym Synem. Zob. A. Casalegno, “Perché contemplino la mia gloria” (Gv 17,24). Introduzione della teologia del Vangelo di Giovanni, Mila-no 2006, s. 183.
57 W konstrukcji tej figury retorycznej pierwszy człon zdania zostaje uzupełniony drugim. Por. R. Lowth, Lectures on the Sacred Poetry of the Hebrews, New York 1829, s. 162.
58 „Bóg przodków” i „Pan miłosierdzia” w Mdr 9,1 są określeniami paralelnymi.
59 Warto wymienić te spośród ogromnej liczby tekstów, które jako jedne z pierw-szych zawierają wskazane zwroty.
60 Obecne są także inne konstrukcje przydawkowe: εἶπενκύριοςὁθεὸϚτῶνπατέρων σου (Pwt 27,3), λέγεικύριοςὁθεὸϚΔαυιδτοῦπατρόςσου (2 Krl 20,5; 2 Krn 21,12; Iz 38,5), λέγει κύριος o` θεὸϚὁποιήσαςτὸνοὐρανὸν καὶ πήξαςαὐτόνὁστερεώσαςτὴνγῆνκαὶτὰἐν αὐτῇκαὶ. διδοὺςπνοὴντῷλαῷτῷἐπ᾽αὐτῆςκαὶπνεῦματοῖςπατοῦσιναὐτήν (Iz 42,5), λέγει κύριος ὁθεὸϚὁλυτρούμενοςὑμᾶςὁἅγιοςΙσραηλ (Iz 43,14), λέγεικύριοςὁθεὸϚὁποιήσας σεκαὶὁπλάσαςσεἐκκοιλίας (Iz 44,2), λέγεικύριοςὁθεὸϚὁποιῶνταῦτα (Am 9,12).
61 Jest to opinia, która posiada uzasadnienie w tekście biblijnym. Na uwagę zasługuje zawarty w Pwt 32,1–43 Hymn Mojżesza, gdzie Bóg zostaje nazwany Panem, Skałą, Ojcem i Stwórcą, zaś Izrael – Jego własnością (κληρονομίαςαὐτοῦΙσραηλ, Pwt 32,9). Tekst prze-mowy Mojżesza ukazuje ojcostwo Boga, wyrażające się w dziele stworzenia, panowaniu nad narodami, trosce о lud podczas pustynnej wędrówki, słusznym gniewie i wymie-rzonej ludowi karze za jego niewierność, wreszcie w okazywanym miłosierdziu wobec narodu i obronie przed najeźdźcami. Ps 135(134),4 podejmuje z kolei myśl о Izraelu jako
jaką funkcję: z jednej strony koncentrują uwagę słuchaczy na treści objawienia Bożego, z drugiej zaś wskazują, że ten, który pośredniczy w jego przekazie, nie mówi od siebie, ale czyni to wiernie z rozkazu Pana i pod Jego dyktando.
Adresatami przemowy są jednostki (patriarchowie, prorocy, królowie) i ogół ludu. Bóg objawiający się w historii zbawienia opisanej w Starym Testamencie zwraca się do człowieka z troską i stanowczym upomnieniem. Przemowa Boga zawiera wskazówki dotyczące postępowania, wyraża sąd dotyczący ludzkiego usposobienia, wreszcie jej treścią jest przestroga zapowiadająca karę za wyrzą-dzone zło. Bóg, mówiąc, daje nadzieję, pociechę, zapowiada przyjście Mesjasza Pańskiego oraz wyzwolenie. Słowo Boga jest świadectwem о człowieku i naro-dzie, a jednocześnie о Nim samym, który w Biblii greckiej Starego Testamentu zostaje określony jako: Pan i Bóg (Rdz 2,8), świadek (Rdz 31,44; Iz 43,10.12)62, Bóg Izraela (Rdz 46,2), Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba (Wj 3,5), Bóg Hebrajczyków (Wj 3,18), Bóg ojców (Wj 4,5), Pantokrator (2 Sm 5,10), wreszcie Ojciec (Mdr 14,3;
Syr 23,1.4). Ten ostatni tytuł Boga odzwierciedla relację między Nim a człowie-kiem, która ma charakter analogii, a nie posiada natury ontologicznej. Bóg obja-wia się jako Ojciec wybranego przez siebie narodu, ale nie jednostki63.
Nowy Testament przynosi w tym względzie absolutną nowość: Bóg ma Syna w relacji zrodzenia (J 1,14.18)64. Czwarta Ewangelia nie tylko odsłania tę prawdę, ale ukazuje, w jaki sposób Bóg przekonuje do niej swój lud poprzez świadectwo (5,32.37). Wielokrotnie w Starym Testamencie Bóg przemawia ustami pośredni-ków: patriarchów, Mojżesza i Aarona, proroków, władcy. Słowo Boga cytuje lud, Jego przemowę wprowadza również narrator biblijnej relacji. W warstwie
lite-własności Boga, mówiąc о wyborze Izraela do Jego skarbca: ὅτι τὸν Ιακωβ ἐξελέξατο ἑαυτῷὁκύριοςΙσραηλεἰςπεριουσιασμὸναὐτοῦ. M. Davies, oceniając sposób, w jaki pi-sma Starego Testamentu przedstawiają relację między Bogiem a Izraelem, stwierdza, że wyraża się ona w terminach właściwych dla relacji między ojcem a pierworodnym synem. Autor zauważa też, że z perspektywy czwartej Ewangelii dzieje Izraela są histo-rią nieposłusznego syna, w przeciwieństwie do ewangelicznego opowiadania о posłu-szeństwie Syna względem Ojca. Zob. M. Davies, Rhetoric and Reference…, s. 129.
62 Tylko trzykrotnie w LXX występuje określenie Boga jako świadka. Pierwszy raz w Rdz 31,44, gdzie Bóg zostaje wzięty na świadka przymierza zawartego między Jaku-bem a Labanem. Obecna w LXX formuła θεὸϚμάρτυς posiada analogiczną konstrukcję w Biblii hebrajskiej (Rdz 31,50): d[ ~yhla. O ile w Rdz 31,44 człowiek nazywa Boga świad-kiem, о tyle w proroctwie Izajasza Bóg, przemawiając do swego ludu, przedstawia się jako świadek, Pan i Bóg: κἀγὼμάρτυς λέγεικύριοςὁθεόϚ (Iz 43,10.12).
63 Por. L. Alonso Schoekel, Dios Padre…, s. 25; M. Hengel, The Cross of the Son of God, London 1981, s. 20–21.
64 Zdaniem M.C. Tenneya objawienie ojcostwa Boga w Chrystusie nie wprowadza nowej koncepcji relacji pomiędzy Bogiem a Jego ludem, ale skutkuje nowym przymie-rzem. Zob. M.C. Tenney, Topics from the Gospel of John. Part I: The Person of the Father, “Bi-bliotheca Sacra” 1975, vol. 525, s. 39.
rackiej i teologicznej między czwartą Ewangelią a Starym Testamentem istnieje wiele podobieństw i jedna podstawowa różnica. Jest nią Jezus Chrystus, którego tożsamość w tekście Jana odsłania świadczący Ojciec.
2.1.2. Świadectwo Tego, który posłał (J 1,33) – analiza w kontekście