Licznie zaznaczone w czwartej Ewangelii odwołania do Starego Testamen-tu, a zwłaszcza do Prawa, skłaniają do refleksji nad walorem obecnego w niej świadectwa. Dostrzeżenie jego jurydycznego wymiaru61 i związku z Bogiem Ojcem skutkuje w historii egzegezy tekstu Jana podejmowaniem prób
określe-60 Gruntowne studium leksykalne i gramatyczne w tym względzie prezentuje J. Beu-tler, Martyria. Traditionsgeschichtliche Untersuchungen zum Zeugnisthema bei Johannes, Frank-furt 1972. Uzupełnia on podjęte przez N. Broxa badania dotyczące świadectwa w zakre-sie Starego i Nowego Testamentu. Zob. N. Brox, Zeuge und Märtyrer. Untersuchungen zur frühchristlichen Zeugnis ‑Terminologie, München 1961. Zebrany przez J. Beutlera materiał podzielony jest na dwie części. W pierwszej egzegeta zajmuje się gruntowną analizą lek-sykalną i gramatyczną najbardziej reprezentatywnych starożytnych greckich tekstów prawnych i filozoficznych, a także prezentuje studium Starego i Nowego Testamentu, li-teratury międzytestamentalnej oraz rabinicznej, w których występują terminy związane ze świadectwem oraz czynnością świadczenia. Druga część jego pracy koncentruje się na występowaniu oraz użyciu terminów μαρτυρεῖν i μαρτυρία w czwartej Ewangelii oraz w pozostałych Pismach Janowych. Szczegółowej analizie poddaje autor fragmenty do-tyczące świadectwa Jana (J 1,7–8.15.19.32–34), „widzących” (3,11) i tego, który „zobaczył i słyszał” (3,32), a także perykopy mówiące о świadectwach о Jezusie (5,31–47; 8,12–20), jak również о Jego dziełach (10,25) i świadectwie Parakleta (15,26–27). Przebadany jest również tekst 18,37, w którym Jezus mówi о swoim przyjściu na świat, aby dać świa-dectwo prawdzie. Uwzględniono także fragmenty listów odnoszące się do świadectwa о Jezusie (1 J 5,6–12; 3J 3). Samemu świadectwu Ojca w czwartej Ewangelii J. Beutler po-święca niewiele miejsca. Egzegeta skupia się na chrystologii tekstu, jedynie wzmianku-jąc osobę i działanie Boga Ojca. Takie chrystocentryczne zorientowanie pracy badawczej pojawia się wcześniej u B.F. Westcotta w The Revelation of the Father. Studium to zawiera harmonizację tekstów biblijnych i nie stanowi pozycji, która skupiałaby się na świa-dectwie Ojca w czwartej Ewangelii. Główną kategorią staje się tam objawienie realizo- wane w osobie i dziele Jezusa. P. Podeszwa zalicza studium J. Beutlera do trzech szcze-gólnie godnych uwagi monografii, które poruszają problematykę świadectwa Jezusa.
Zob. P. Podeszwa, Paschalna pamięć o Jezusie. Studium egzegetyczno ‑teologiczne wyrażenia ἡμαρτυρίαἸησοῦ w Apokalipsie św. Jana, Poznań 2011, s. 18.
61 Ten profil ewangelicznego świadectwa zaakcentowano w: R. Bultmann, Das Evan‑
gelium des Johannes…, s. 30, przyp. 5, a szeroko przedstawiono w: A.A. Trites, The New Testament Concept of Witness, Cambridge 2004, s. 80.
nia jego roli w objawiającym Syna nauczaniu Jezusa Chrystusa. Jedną z pierw-szych takich prób jest artykuł J.C. Hindleya62. Przedmiot swoich badań definiu-je on jako dowody lub znaki, które człowiek akceptudefiniu-je i dzięki którym może uchwycić prawdę, by dojść wreszcie do poznania Boga63. Swoją analizę skupia na świadectwie składanym przez Jezusa о sobie samym, na świadectwie Ojca oraz powierzonych przez Niego Synowi do wypełnienia dziełach. Dostrzegając zróżnicowany sposób ich oddziaływania, dokonuje też podziału na te, które mają bezpośredni i niebezpośredni wpływ na ich odbiorcę, rozumianego jako jednostkę lub zbiorowość. Zdaniem badacza z Cambridge Jezusowe twierdze-nia dotyczące Jego pochodzetwierdze-nia i Bożego posłannictwa nie służą wyłącznie objawieniu relacji pomiędzy Nim a Bogiem, prezentują one bowiem dowody niezbędne dla wydania werdyktu bądź skłaniające odbiorców do podjęcia de-cyzji64. Własne wypowiedzi Jezusa, jak zauważa egzegeta, mają charakter bez-pośredniego oddziaływania na słuchaczy, stają się przedmiotem kontrowersji, prawnego sporu, podczas gdy Jego dzieła objawiające chwałę pobudzają od-biorców do wyznania wiary i wydania świadectwa о Nim. To ich wewnętrzne doświadczenie, według J.C. Hindleya, jest jakby pieczęcią Ojca, która potwier-dza prawdziwość znaków i przekonuje do nich wierzących za pośrednictwem aktywności Ducha -Parakleta65. Jego świadectwo, zdaniem badacza, prowadzi nie tylko do konfrontacji z Chrystusem „historycznym i egzystencjalnym” (hi‑
storical and existential), ale także uzdalnia odbiorców do przyjęcia i odpowiedzi na to świadectwo66.
Prawny charakter wspomnianego świadectwa analizuje także w bardzo ob-szernej, podzielonej na pięć części i szesnaście rozdziałów monografii S. Panca-ro67. W ósmym z nich (Jesus Appeals to the Law in Defence of His Teaching ‑Reve‑
lation) przedmiotem szczegółowej analizy czyni egzegeta dwie perykopy:
J 5,31–47 i J 8,12–20 oraz werset J 6,45. Studium kluczowego zagadnienia, jakim we wskazanych fragmentach tekstu Ewangelii Jana jest świadectwo о Jezusie, poprzedza krótka analiza leksykalna, badająca zależność pomiędzy terminami μαρτυρεῖν (świadczyć) i μαρτυρία (świadectwo) a czasownikami λαλεῖν (mówić)
62 J.C. Hindley, Witness in the Fourth Gospel…, s. 319–337.
63 Ibidem, s. 320.
64 Ibidem, s. 322.
65 O swoim opieczętowaniu przez Ojca mówi Jezus w J 6,27, w dialogu z Żydami, poszukującymi Go po dokonanym cudzie rozmnożenia chlebów i ryb. Można się tu ra-czej dopatrywać aluzji do udzielonej Janowi Chrzcicielowi wizji Ducha zstępującego na Jezusa i pozostającego nad Nim (J 1,32–33).
66 Por. J.C. Hindley, Witness in the Fourth Gospel…, s. 334.
67 S. Pancaro, The Law in the Fourth Gospel. The Torah and the Gospel, Moses and Jesus, Judaism and Christianity According to John, Leiden 1975. Jest to skrócona wersja rozprawy doktorskiej, przedstawionej na Uniwersytecie w Münster w 1972 roku.
i κρίνειν (sądzić)68. Wychodząc od analizy występowania dwóch pierwszych ter-minów, biblista dokonuje rozróżnienia pomiędzy ich „niespecyficznie” a „spe-cyficznie” Janowym użyciem. W klasycznym zastosowaniu, jak podaje, terminy
„świadectwo” bądź „świadczyć” wyrażają konieczną czynność potwierdzania jakiegoś faktu. Natomiast w czwartej Ewangelii świadectwo ma zwykle cha-rakter religijny, chociaż obecne są w niej także wzmianki, których sens może być przeciwny takiemu rozumieniu (2,25; 3,28; 4,39; 12,17; 13,21; 18,23). Dlatego S. Pancaro skłania się ku stwierdzeniu, że niezależnie od poświadczanych fak-tów u Jana zarówno świadectwo, jak i czynność świadczenia mają podtekst reli-gijny69. W tym sensie użycie wymienionych terminów w czwartej Ewangelii ma charakter „niespecyficzny”. Z kolei ze „specyficznym” dla Jana użyciem „świa-dectwa” mamy – zdaniem egzegety – do czynienia wówczas, gdy odnosi się ono do relacji między Jezusem a Ojcem.
Bardzo często czynność świadczenia wyrażana jest w Ewangelii Jana za po-mocą terminu λαλεῖν, który pełni rolę synonimu dla μαρτυρεῖν70. Jak zauważa kanadyjski uczony, Chrystus nie opisuje drobiazgowo swoich wizji ani też za-słyszanych przez siebie słów i spraw. Nie podaje też szczegółów dotyczących natury Boga. Mówi natomiast sporo о swojej relacji do Ojca. Słowo „Ojciec”
obecne jest w czwartej Ewangelii znacznie częściej niż termin „Bóg”. W Ewan-gelii Jana Bóg nie jest przedstawiony jako Ojciec ludzi, nawet uczniów, ale jest Ojcem Jezusa71. Kiedy Chrystus mówi о sobie, wówczas także nawiązuje do swojego Ojca – Boga72. Świadczenie i mówienie о tym, co widziane i usły-szane, egzegeta interpretuje przede wszystkim jako mającą apokaliptyczne tło metaforę objawienia. W odniesieniu do tego przywołuje przykłady ze Starego Testamentu – Księgi Zachariasza i Księgi Daniela. Według S. Pancaro przed-miotem czynności, dla wyrażenia której u Jana używane są terminy μαρτυρεῖν i λαλεῖν, jest tajemnica osoby Jezusa73. Natomiast podmiotami czynności świad-czenia (w jej „specyficznym” znaczeniu) w Ewangelii Jana są: Jezus (3,11.32; 5,31;
8,13.14.18; 18,37), Ojciec (5,32.37; 8,18), Duch (15,26), a także dzieła (5,36; 10,25), Pisma (5,39), Jan Chrzciciel (1,7.8.15.[19]74.32.34; 3,26; 5,33) i uczniowie Jezusa (15,27; 19,35; 21,24). Z kolei termin μαρτυρία obejmuje czyny Jezusa (3,11.32.33;
68 S. Pancaro, The Law in the Fourth Gospel…, s. 193. Dopiero w dalszej części egze-geta analizuje także zbieżność znaczenia terminów μαρτυρεῖν i ὁμολογεῖν. Ibidem, s. 242–247.
69 Ibidem, s. 196.
70 Ibidem, s. 192.
71 Ibidem, s. 200–201. Słowo πατήρ, jak zauważa egzegeta, w czwartej Ewangelii po-siada swój synonim w formule ὁπέμψαςμε.
72 Ibidem, s. 203.
73 Ibidem, s. 205.
74 W 1,19 występuje rzeczownik μαρτυρία.
5,31; 8,13.14) i Ojca (5,32)75 bądź same dzieła (5,36). Mowa też о świadectwie Jana Chrzciciela (1,7.19) i uczniów (15,27; 19,35; 21,24)76.
Po przedstawieniu w rozdziale ósmym studium leksykalnego egzegeta podej-muje się szczegółowej analizy perykopy 5,31–47. Czyni to w paragrafie zatytuło-wanym: The Rejection of Jesus by the Jews and the “Heilsgeschichte”. Dzieli wyróżniony tekst na dwie części. W pierwszej (5,31–40) skupia się na objawieniu Boga w historii, natomiast w drugiej (5,41–47) przedstawia diagnozę niewiary oponentów Jezusa.
Według biblisty z Ontario świadectwo Ojca odnosi się przede wszystkim do starotestamentowego objawienia na Synaju i jest ono wyraźnie oddzielone od świadectwa Pism, chociaż i te należy odczytywać w tej samej kategorii. Roz-patrując znaczenie dzieł (ἔργα), badacz przestrzega, by nie ograniczać ich do cudów, ale rozumieć je szerzej – jako całą aktywność Jezusa. W doświadczeniu słyszenia i widzenia Ojca, a także posiadania Jego słowa (5,37–38) dostrzega wyraźne nawiązanie do historii Mojżesza oraz Izraela po wyjściu z niewoli. Nie pomija też teofanii z czasów patriarchy Abrahama, Jakuba oraz proroka Eliasza i przytacza liczne przykłady przemawiania Bożego do proroków77.
Mówiąc o świadectwie danym przez Boga Mojżeszowi oraz ludowi izrael-skiemu, egzegeta podkreśla jego bezpośredni charakter. Zdaniem badacza świa-dectwo to – przyjęte jako prawdziwe, zawarte w Pismach – powinno zostać właściwie odczytane przez Żydów, którzy widzą dzieła Jezusa. Nie dzieje się tak jednak z powodu braku miłości względem Boga i poszukiwania ludzkiej chwa-ły przez przeciwników Jezusa. Te dwie przyczyny według S. Pancaro decydują о odrzuceniu Jezusa i czynią niemożliwym rozpoznanie chwały Bożej, która objawia i potwierdza Jego tożsamość.
Apologia samoobjawienia Jezusa obecna jest również w 8,12–20. Tam po raz kolejny Chrystus podejmuje temat świadectwa Ojca, które najpełniej wyraża się w świadectwie Syna. Jego prawdziwość, podobnie jak i prawdziwość sądu, opar-ta jest na znajomości pochodzenia Jezusa oraz celu Jego posłannictwa (por. 8,14).
S. Pancaro zwraca jednak uwagę na jeszcze jeden istotny fakt. Otóż świadectwo, о którym mowa we wskazanej perykopie, czyni zadość wymaganiom stawianym przez Prawo, gdzie dwóch, potwierdzając coś zgodnie, świadczy prawdziwie78.
75 L.L. Johns i D.B. Miller przyjmują opinię Jana Chryzostoma, że anonimowym podmiotem czynności świadczenia w 5,32 jest Jan Chrzciciel. Zob. L.L. Johns, D.B. Mil-ler, Signs as Witnesses in the Fourth Gospel: Reexamining the Evidence, “Catholic Biblical Quarterly” 1994, vol. 56, s. 523. Pogląd ten, podzielany również przez J. -A.A. Brant oraz U.C. von Wahldego, nie znajduje jednak akceptacji w komentarzach najbardziej uzna-nych autorów, takich jak: C.K. Barrett, R.E. Brown, R. Fabris, J. Giblet, E. Haenchen, M. -J. Lagrange, X. Léon -Dufour, R.H. Lightfoot, A. Loisy, S. Mędala, F.J. Moloney, G. Nol-li, L. Schenke, A. Schlatter, R. Schnackenburg, Y. Simoens, L. Stachowiak, A. Vanhoye.
76 S. Pancaro, The Law in the Fourth Gospel…, s. 206.
77 Ibidem, s. 220–226.
78 Ibidem, s. 276–277.
Koncepcją świadectwa w czwartej Ewangelii zajmuje się również I. de la Pot-terie79. Podobnie jak poprzedni autor zwraca on uwagę na właściwości leksykalne tekstu czwartej Ewangelii, w której brakuje terminów obecnych w tradycji syn-optycznej: κήρυγμα (obwieszczenie), εὐαγγέλιον (dobra nowina), εὐαγγελίζεσθαι (zwiastować/nieść dobrą nowinę), κηρύσσειν (głosić). Wykazuje dzięki temu, że wzmiankowane w Ewangelii Jana świadectwo z jednej strony wyraźnie róż-ni się od proklamacji kerygmatycznej, z drugiej zaś obydwa pojęcia wyrażają uroczysty sposób przemawiania80. Belgijski uczony zwraca też uwagę, że pod-czas gdy u synoptyków termin ten pojawia się w kontekście Jezusowej zapo-wiedzi przyszłych prześladowań (Mt 10,18; Mk 13,9; Łk 21,13), to w czwartej Ewangelii – na kanwie sporu z Żydami w 5,31–47 – zostaje użyty w znaczeniu prawnym. Natomiast przywołane tam przez Jezusa świadectwa potwierdzają prawdziwość Jego misji.
Od spostrzeżeń natury leksykalnej przechodzi następnie I. de la Potterie do analizy świadectwa „widzącego” oraz przedmiotu wspomnianego świa-dectwa. Wskazuje zatem na osobę Jana Chrzciciela (1,34), Jezusa (3,11.32), apo-stoła Jana81 (19,35; 1 J 1,2; 4,14)82. Zdaniem egzegety relacja między widzeniem a świadczeniem nie zawsze jest jednakowa. Słusznie zauważa, że świadec-two składane przez Jezusa ma zupełnie inny wymiar, Chrystus bowiem jest świadkiem naocznym rzeczywistości niebieskiej, to zaś, co jest przedmiotem widzenia u Ojca, staje się treścią objawienia83. W przypadku ludzi, jak zazna-cza belgijski uczony, istnieje pewien dystans między przedmiotem widzenia a samym świadectwem. To bowiem, co widzi ludzki świadek, może stanowić jedynie część rzeczywistości, która pozostaje zakryta nawet przed nim sa-mym84. Dlatego, zdaniem egzegety, Jan Chrzciciel dostrzega wprawdzie ze-wnętrzne zjawisko, czyli Ducha zstępującego na Jezusa (1,32), ale świadczy о mesjańskim posłannictwie Jezusa (1,34)85. Podobnie, według biblisty, widzi
79 I. de la Potterie, La notion de témoignage dans Saint Jean…, s. 193–208. Por. Idem, La verdad de Jesús. Estudios de cristología joanea, trad. G. Haya, Madrid 1979, s. 269–298.
80 I. de la Potterie, La notion de témoignage dans Saint Jean…, s. 194–195.
81 Egzegeta powtarza rozpowszechnioną wśród komentatorów opinię dotyczącą podmiotu świadczenia w 19,35.
82 Ibidem, s. 197.
83 Ibidem, s. 197.
84 Ibidem.
85 Tekst Ewangelii zawiera poprzedzone rodzajnikiem określonym ὁ sformułowanie υἱὸςτοῦθεοῦ (Syn Boży). Można przyjmować starotestamentalne znaczenie tego tytułu.
Jednak mając na uwadze głębokie doświadczenie duchowe Jana Chrzciciela, potwier-dzone głosem Tego, który według Ewangelii go posyła, należy raczej przyjąć, że po-przednik Jezusa rozpoznaje w Nim faktycznie Syna Bożego, a nie tylko Namaszczonego – kogoś na wzór biblijnych proroków.
też stojący pod krzyżem na Golgocie uczeń, gdy świadczy o wypełnieniu się dzieła zbawienia (19,35)86.
Od analizy sposobu widzenia przechodzi I. de la Potterie do refleksji nad przedmiotem świadectwa w Ewangelii Jana. Według niego jest nim Jezus87. Pomimo różnorodności świadków (Jan Chrzciciel, Pisma, Jezus, Duch Święty, ewangelista, uczniowie) belgijski uczony wskazuje na jedność ich świadectw.
Przywołuje również opinię C. Massona88, według którego autorem każdego z nich jest Ojciec89. Ścisły związek pomiędzy świadectwem Syna i Boga Ojca ukazują również dzieła przekazane Jezusowi do wykonania (5,36). Przez nie Ojciec świadczy о Synu, ale dzięki nim także i On objawia wobec świata zaan-gażowanie Boga, który zajmuje stronę w sporze о tożsamość Chrystusa.
W tak ewidentnie jurydycznym kontekście rozpatruje obecne w czwartej Ewangelii świadectwo również A.A. Trites90. Przedmiotem badań kanadyjskiego biblisty jest wprawdzie występowanie i koncepcja świadectwa w całym Nowym Testamencie, ale jego właściwe studium poprzedza analiza niektórych klasycz-nych tekstów greckich doby antyku, Septuaginty, Biblii hebrajskiej91 oraz pism rabinicznych, apokryficznych i tak zwanych pseudoepigrafów92. Ewangelii Jana badacz poświęca ósmy rozdział swojej pracy, a pozostałe Ewangeliom synop-tycznym, Dziejom Apostolskim, Listom i Apokalipsie.
Dla A.A. Tritesa tekst Jana stanowi zarówno umiejętną apologię, jak i pismo służące pogłębieniu wiary odbiorców. Samo zaś świadectwo о Jezusie posiada według niego wyraźny walor procesowy. Obecne w dyskursach z Żydami, sta-je się częścią prawnej debaty, zmierzającej do wykazania racji i odparcia prze-ciwnych argumentów93. Za głównego jej protagonistę uznaje Boga, który, podob-nie jak w Iz 40–55, wchodzi w spór z Izraelem, potwierdzając jednak tym razem synostwo Boże Chrystusa. Zdaniem kanadyjskiego egzegety Boże świadectwo w czwartej Ewangelii wyrażają: Jan Chrzciciel, Pisma, słowa oraz dzieła Jezu-sa, a później także uczniowie i Duch Święty. W opinii uczonego świadectwem Ojca nie jest cudowny głos z nieba, o którym mowa w 12,28. Nie są nim także
86 Świadomość wypełnienia się Pism znaczy daleko więcej niż zdolność ich interpre-tacji. „Widzący” w 19,35 przebitego włócznią Jezusa oraz wypływające z Jego boku krew i wodę nie czyni założeń, nie stawia hipotez co do znaczenia obydwu wydarzeń. On zna tożsamość Jezusa i daje о niej świadectwo.
87 Por. I. de la Potterie, La notion de témoignage dans Saint Jean…, s. 199.
88 C. Masson, Le témoignage de Jean…, s. 120–127.
89 I. de la Potterie, La notion de témoignage dans Saint Jean…, s. 200.
90 A.A. Trites, The New Testament Concept of Witness, Cambridge 2004. Pierwsze wy-danie pochodzi z roku 1977.
91 Egzegeta omawia teksty w kolejności odmiennej od powszechnie przyjmowanej (BH, LXX).
92 Zgodnie z nazewnictwem protestanckim, a nie katolickim.
93 A.A. Trites, The New Testament Concept of Witness…, s. 78.
wzmiankowane w 5,36–37 dzieła, ale wewnętrzne Boże świadectwo prowadzą-ce ludzi do wiary94. Przyjęta przez egzegetę koncepcja pochodzi bezpośrednio od J.C. Hindleya95, do czego też zresztą się przyznaje. W kwestii przyjęcia, co jest świadectwem Ojca w Ewangelii Jana, ze zdaniem obydwu uczonych nale-żałoby polemizować. Można jednak się z nimi zgodzić, że świadectwo to jest zorientowane w stronę wiary w Jezusa Chrystusa, do której stanowi zachętę96.
Przeprowadzone przez A.A. Tritesa, ale także pozostałych egzegetów, stu-dium świadectwa w czwartej Ewangelii staje się następnie inspiracją dla badań A.T. Lincolna97 nad zagadnieniem obecnego w niej procesu sądowego Boga ze światem. W świetle relacji, która dotyczy publicznej działalności Jezusa, biblista z Gloucestershire określa Go mianem świadka oraz sędziego, posłanego przez Ojca do świata i sprawującego sąd, który posiada dwa aspekty. Pierwszy – po-zytywny, wiąże się z przekazaniem życia, natomiast drugi – negatywny, doty-czy potępienia tych, którzy nie przyjmują świadectwa, doty-czyli nie wierzą w Syna i są przez to pozbawieni życia wiecznego98. Według brytyjskiego egzegety miej-scem sprawowania wzmiankowanego sądu przez Chrystusa jest godzina Jego wywyższenia na krzyżu. W obrazie przebitego włócznią boku Jezusa, z którego wypływają krew i woda (19,34), upatruje uczony wydanie pozytywnego wer-dyktu, jakim jest darowanie życia, zgodnie z przywołanym przez Jezusa w 7,38 proroctwem Pism. Z kolei wskazując na zamknięcie procesu sądowego w śmier-ci Chrystusa, zadaje pytanie о rolę obecnego w 19,35 świadectwa. Biorąc pod uwagę kontekst mów pożegnalnych Jezusa, skupia się dalej na pierwotnej z Nim relacji uczniów (15,27), których po Jego odejściu do Ojca w dziele świadczenia ma wspierać Duch Paraklet (15,26)99. Przykładem takiego współdziałania jest, w opinii A.T. Lincolna, aktywność Szymona Piotra oraz umiłowanego ucznia.
Szczególną jednak rolę, zdaniem egzegety, pełni drugi spośród wymienionych.
Spisane przez niego ewangeliczne świadectwo (20,31; 21,24) jest bowiem bliskie świadectwu Ojca z 5,32 oraz wyznaniu „widzącego” z 19,35. Przede wszystkim jednak służy ono wykazaniu Bożej prawdy oraz utrwaleniu pozytywnego wer-dyktu100, że Bóg ofiarowuje swojego Syna, aby wierzący w Niego mieli życie wieczne.
Takie ujęcie tematu świadectwa Ojca skłania do tego, by rozważać je w ka-tegoriach teologalnych. Rozumiane bardziej jako dar pochodzący od Boga,
wy- 94 Ibidem, s. 102.
95 J.C. Hindley, Witness in the Fourth Gospel…, s. 326.
96 Pogląd ten podziela również I. de la Potterie, La notion de témoignage dans Saint Jean…, s. 202.
97 A.T. Lincoln, Trials, Plots and the Narrative of the Fourth Gospel, “Journal for the Stu-dy of the New Testament” 1995, vol. 17, s. 3–30.
98 Ibidem, s. 7.
99 Ibidem, s. 10.
100 Ibidem, s. 28.
maga ono zarówno odpowiedzi ze strony człowieka, jak i dyspozycji do jego przyjęcia, wreszcie też przylgnięcia do prawdy, która za nim stoi. Z perspekty-wy obecnych osiągnięć egzegetycznych można stwierdzić, że przeprowadzona w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia analiza leksykalna czwartej Ewan-gelii przyczynia się znacząco do poszerzenia horyzontów badań nad świadec-twem Ojca o Synu. Natomiast ożywione dzięki niej studium narracji czwartej Ewangelii wskazuje na istotną rolę świadectwa w tworzeniu całej struktury li-terackiej i teologicznej tekstu Jana.