Struktura tekstu

Retoryczną dynamikę apologii Jezusa odzwierciedla niejednorodny po-dział tekstu w najstarszych kodeksach. Także współczesna egzegeza, dostrze-gając złożoność w przedstawieniu tematu świadectwa о Jezusie w 5,31–47, nie posiada jednego wypracowanego podziału tej perykopy¹⁴⁷, choć znaczna część badaczy opowiada się za schematem dwudzielnym¹⁴⁸: 5,31–40 i 5,41–47.

Ze względu na obecne w tekście słowa należące do pól semantycznych „świa-dectwa” i „chwały” podział ten jest teologicznie poprawny, ale bardzo ogólny.

Proponowana przez badaczy literacka analiza tekstu wskazuje, że posiada on cechy mowy procesowej¹⁴⁹ о zabarwieniu polemicznym¹⁵⁰. Odzwierciedla to nie tylko zawarta w tekście jurydyczna leksyka¹⁵¹, ale również obecne w nim figury retoryczne¹⁵². Biorąc zaś pod uwagę elementy mowy obronnej, w tek-ście drugiej części apologii Jezusa można wyróżnić cztery zasadnicze sek-

147 Por. S. Mędala, Ewangelia według św. Jana (rozdziały 1–12)…, s. 528.

148 R. Bultmann wyróżnione części grupuje wokół dwóch głównych terminów:

μαρτυρία (5,31–40) oraz δόξα (5,41–47). Zob. R. Bultmann, Das Evangelium des Johannes…, s. 197. W analogiczny sposób podziału dokonują inni: G. Ferraro, Mio–Tuo. Teologia del possesso reciproco del Padre e del Figlio nel Vangelo di Giovanni, Città del Vaticano 1994, s. 43;

U. Wilckens, Das Evangelium nach Johannes, Göttingen 2000, s. 122; Y. Simoens, Secondo Giovanni…, s. 299; H. Thyen, Das Johannesevangelium, Tübingen 2005, s. 318, 327; G. Zevini, Vangelo secondo Giovanni…, s. 189; R.E. Brown, Giovanni…, s. 287–288. Od tego schematu od-biega nieco X. Léon -Dufour, który proponuje następujący podział: część pierwsza (5,31–

38) i druga (5,39–47). Zob. X. Léon -Dufour, Lettura dell’Évangelo secondo Giovanni…, s. 409.

149 Por. B. Górka, Inicjacja w życie wieczne w Ewangelii św. Jana, Gdańsk 2005, s. 100–101.

Tę cechę apologii Jezusa egzegeta odnosi także do perykopy 5,19–30.

150 Wskazuje na to bezpośredni ton wypowiedzi Jezusa, obfitujący w użycie zaimka ὑμεῖς.

151 μαρτυρέω (5,31.32[x2].33.36.37.39), μαρτυρία (5,31.32.34.36), ἀληθής (5,31.32), ἀλή-θεια (5,33), κατηγορέω (5,45). W perykopie 5,19–30, która poprzedza analizowany tekst, występują inne terminy prawne: κρίνω (5,22.30), κρίσις (5,22.24.29.30), δίκαιος (5,30).

152 Są nimi: należące do figur poszerzających powtórzenia słów μαρτυρέω, μαρτυρία (5,31–32.36–37); πατήρ (5,36–37); anafora (5,46–47): εἰγὰρἐπιστεύετεΜωϋσει… εἰδὲτοῖς ἐκείνουγράμμασιν; figury zastępcze (tropy) w postaci metafory: ἐκεῖνοςἦνὁ λύχνος ὁ καιόμενοςκαὶϕαίνων (5,35) i antonomazji: ἄλλοςἐστὶνὁμαρτυρῶνπερὶἐμοῦ (5,32); wresz-cie figury argumentacyjne, spośród których w J 5,31–47 można wyróżnić pytania reto-ryczne: πῶςδύνασθεὑμεῖςπιστεῦσαιδόξανπαρὰἀλλήλωνλαμβάνοντες( καὶτὴνδόξαντὴν παρὰτοῦμόνουθεοῦοὐζητεῖτε; (5,44); εἰδὲτοῖςἐκείνουγράμμασινοὐπιστεύετε( πῶςτοῖς ἐμοῖςῥήμασινπιστεύσετε; (5,47); klimaks: Ἐγὼδὲἔχωτὴνμαρτυρίανμείζωτοῦ Ἰωάννου· τὰγὰρ ἔργαἃδέδωκένμοιὁπατὴρἵνατελειώσωαὐτά( αὐτάτὰἔργαἃποιῶμαρτυρεῖπερὶ ἐμοῦὅτιὁπατήρμεἀπέσταλκεν (5,36); antytezy: ἐγὼδὲοὐπαρὰἀνθρώπουτὴνμαρτυρίαν λαμβάνω( ἀλλὰταῦταλέγωἵναὑμεῖςσωθῆτε (5,34); ἐγὼἐλήλυθαἐντῷὀνόματιτοῦ πατρός μου (5,43) i analogię: εἰγὰρἐπιστεύετεΜωϋσεῖ( ἐπιστεύετεἂνἐμοί (5,46).

cje¹⁵³: wstęp о innym świadczącym, mowę о wysłaniu oraz świadectwie Jana Chrzciciela, dowodzenie i konkluzję. Stanowią one podstawę dalszej analizy szczegółowej, przebiegającej według następującego schematu:

Sekcja Funkcja

Wstęp o innym świadczącym

31 Jeśli ja świadczę o sobie, świadectwo moje nie jest

prawdziwe. a) Postawienie problemu

32 Inny jest świadczący o mnie, a wiem, że prawdziwe jest

świadectwo, które [On] świadczy o mnie. b) Przedstawienie tezy Mowa o wysłaniu i świadectwie Jana Chrzciciela

33 Wy posłaliście do Jana i zaświadczył prawdzie.

Wskazanie kontekstu

34 Ja zaś nie od człowieka świadectwo przyjmuję, lecz te mówię, abyście wy zostali zbawieni.

35 Tamten był lampą palącą się i świecącą, wy zaś chcieliście zostać uradowani do godziny w świetle jego.

Dowodzenie α) Świadectwo działania Boga

36 Ja zaś mam świadectwo większe [od] Janowego:

te bowiem dzieła, które dał mi Ojciec, abym wypełnił je, one, dzieła, które czynię, świadczą o mnie, że Ojciec mnie posłał.

Argumenty

37 I [który] posłał mnie, Ojciec, Tamten zaświadczył o mnie. Ani głosu Jego nigdy [nie] słyszeliście, ani oblicza Jego [nie] zobaczyliście.

Kontrargumenty

38 I słowa Jego nie macie w was pozostającego, ponieważ, którego posłał Tamten, Temu wy nie wierzycie.

39 Badacie Pisma, ponieważ wy spodziewacie się w nich życie wieczne mieć: a tamte są świadczące o mnie.

40 A nie chcecie przyjść do mnie, abyście życie mieli.

153 Jest to schemat bliski zasadom klasycznej retoryki. Por. J. Czerski, Metody inter‑

pretacji Nowego Testamentu…, s. 155. J. -A.A. Brant widzi w drugiej części apologii od-powiednik klasycznego reprehensio, po wcześniejszym narratio (opowiadanie о uzdro-wieniu chorego w 5,1–18) i confirmatio (przedstawienie serii argumentów odpierających zarzuty oponentów), gdzie Jezus antycypuje argumenty przeciwników i przystępuje do kontrataku. Biblistka dzieli perykopę 5,31–47 na sześć sekcji: odniesienie do oskarżeń о świadczeniu samemu sobie (5,31); świadczenie Jana Chrzciciela (5,32–35); Jezusowe świadczenie dzieł (5,36); Ojciec świadczący (5,37–38); świadczenie Pism (5,39–40); wy-rzut: oskarżyciele nie przyjmują świadectwa (5,41–47). Zob. J. -A.A. Brant, John, Grand Ra-pids 2011, s. 98–99. W przedstawionym przez autorkę schemacie świadectwo „innego”

zostaje uznane za analeptyczne odniesienie do osoby Jana Chrzciciela, о którym mowa w 1,19 i 5,33, czego nie uzasadnia i z czym nie można się zgodzić.

β) Odrzucenie świadectwa

41 Chwały od ludzi nie biorę,

Geneza odrzucenia

42 lecz poznałem was, że miłości Boga nie macie w sobie.

43 Ja przyszedłem w imieniu Ojca mojego, a nie przyjmujecie mnie. Jeśliby inny przyszedł w imieniu własnym, tamtego przyjmiecie.

44 Jak możecie wy uwierzyć chwałę od samych siebie wzajemnie biorący, a chwały od jedynego Boga nie szukacie.

Konkluzja

45 Nie spodziewajcie się, że ja oskarżę was przed Ojcem.

Jest oskarżającym was Mojżesz, w którym wy położyliście nadzieję.

Postawienie końcowej kwestii do rozstrzygnięcia

46 Gdybyście bowiem uwierzyli Mojżeszowi,

uwierzylibyście mnie: o mnie bowiem tamten pisał.

47 Jeśli zaś tamtego Pismom nie wierzycie, jak moim słowom uwierzycie?

Wstęp obejmuje dwa elementy: postawienie problemu, że Jezus nie jest świadczącym о sobie samym (5,31) i przedstawienie tezy, że jest „inny” świad-czący о Chrystusie, którego świadectwo jest prawdziwe (5,32). Z kolei na tak zwane wskazanie kontekstu składa się wzmianka о wysłaniu przez Żydów do Jana Chrzciciela poselstwa (5,33; por. 1,19), następnie odwołanie się do treści zło-żonego przez Jana wobec nich świadectwa (5,34; por. 1,20–28) i ocena jego misji, która uwzględnia oczekiwania przeciwników Jezusa (5,35).

Centrum perykopy stanowi przeprowadzony przez Jezusa proces dowo-dzenia postawionej we wstępie tezy, który można podzielić na dwie sekwen-cje. W pierwszej (5,36–40) Jezus odwołuje się do świadectwa Ojca, wyrażane-go za pośrednictwem dzieł wypełnianych przez Chrystusa (5,36), mowy Boga (5,37–38) i Jego życiodajnych słów utrwalonych w świętych Pismach (5,39–40).

Na tym etapie apologii Jezusa Jego wypowiedź koncentruje się wokół terminów

„świadczę” oraz „świadectwo”¹⁵⁴. Są one głównymi środkami wyrazu w toku argumentacji odpierającej zarzut, iż Chrystus sam о sobie wydaje świadectwo.

Drugą sekwencję (5,41–44) otwiera, a następnie zamyka, wzmianka о chwale.

Obecny w czwartej Ewangelii dziewiętnaście razy termin „chwała” oprócz za-szczytu, pochwały czy uwielbienia implikuje też świadectwo, które jest przed-miotem percepcji wzrokowej człowieka (1,34; 3,11; por. 1,14; 11,40; 12,41) i budzi w nim wiarę (3,32; por. 2,11). Chwała, tak samo jak świadectwo, może zostać przyjęta bądź odrzucona (3,11.32; por. 5,41.44).

154 Por. R. Bultmann, Das Evangelium des Johannes…, s. 197.

Sposób dowodzenia Jezusa opiera się na ukazaniu aktywności Boga, a na-stępnie przedstawieniu negatywnej wobec niej postawy Żydów. Walor jakoś- ciowy świadectwa Ojca (większe od Jana) wyraża się przede wszystkim w na-kreślonym przez Jezusa obrazie relacji, jaka zachodzi pomiędzy Chrystusem a Bogiem Ojcem. Jest to w istocie współdziałanie, które odzwierciedlają użyte w apologii czasowniki: mieć (ἔχω), dawać (δίδωμι), wypełnić (τελειόω), czynić (ποιέω), świadczyć (μαρτυρέω), wysyłać (ἀποστέλλω), posyłać (πέμπω).

Argumenty pozytywne współwystępują z dowodzeniem negatywnym, skierowanym przeciw Żydom. Podstawowy zarzut Jezusa dotyczy braku bez-pośredniej relacji Jego oponentów do Boga. Są oni bowiem tymi, którzy nie słyszeli głosu Ojca ani nie widzieli Jego oblicza (5,37). Dalej: nie mają w sobie trwającego Jego słowa (5,38a), nie wierzą posłanemu od Ojca Synowi (5,38b), nie chcą przyjść do Jezusa, aby mieć życie wieczne (5,40). Padają też argumenty, że nie mają w sobie miłości Boga (5,42b) ani że nie przyjmują Chrystusa przy-chodzącego w imieniu Ojca (5,43). Całość przedstawionej argumentacji zamyka pytanie retoryczne о wiarę słuchaczy, którzy zamiast szukać chwały jedynego Boga, przyjmują chwałę od siebie nawzajem (5,44).

Konkluzja składa się z trzech części, które odpowiadają ostatnim wersetom apologii Jezusa (5,45–47). Wspólnym punktem odniesienia jest w nich osoba Mojżesza. Jemu to w 5,45 Chrystus przypisuje funkcję oskarżyciela przed Bo-giem Ojcem. Obecne w 5,46a zdanie stanowi przykład conditio irrealis, w którym nierzeczywisty poprzednik posiada niemożliwy do wypełnienia następnik. In-nymi słowy: Żydzi nie mogą uwierzyć Chrystusowi, ponieważ nie ma w nich autentycznej wiary w to, co zawierają о Nim Pisma pozostawione przez Mojże-sza. Zdanie warunkowe z 5,46 znajduje swoje uzupełnienie w kończącym apo-logię pytaniu retorycznym: „Jeśli zaś tamtego Pismom nie wierzycie, jak moim słowom uwierzycie?”.

Przedstawiona seria wypowiedzeń złożonych zawiera szereg powtarza-jących się figur słownych¹⁵⁵, które tworzą klimaks. W obrębie 5,45–47 stałym elementem zdań jest rzeczownik „Mojżesz”, z odnoszącym się do niego zaim-kiem „tamten”, oraz czasownik „wierzę”, a także zaimek osobowy „ja” w formie fleksyjnej odpowiadającej kontekstowi wypowiedzi. Morfemy leksykalne γράϕω (pisać) i γράμμα (słowa) występują po jednym razie, ale posiadają ten sam rdzeń wyrazowy i należą do tej samej rodziny słowotwórczej. Obydwa wyrazy łączy również przynależność do jednego pola semantycznego, dlatego można przyjąć, iż współtworzą one konstrukcję klimaksu.

Druga część apologii Jezusa (5,31–47) stanowi zwartą teologicznie wypo-wiedź, której pełne zrozumienie oprócz bezpośredniego kontekstu musi jednak uwzględnić całość narracji czwartej Ewangelii wraz z jej starotestamentalnym tłem.

Mając zatem na uwadze wyniki przeprowadzonej krytyki tekstu oraz analizy

fi-155 Por. J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu…, s. 165.

lologicznej i semantycznej, niezbędne jest dokonanie szczegółowej analizy wyod-rębnionej perykopy, która wyjaśni znaczenie poszczególnych elementów Jezuso-wej argumentacji, wskazując sposób wypełnienia się świadectwa Ojca о Jezusie.