Ojcostwo Boga w dziełach Syna

Cud przemiany wody w wino podczas uroczystości weselnej w Kanie Galilejskiej (2,1–11) stanowi w czwartej Ewangelii pierwszy znak, który daje początek serii wydarzeń о nadzwyczajnym charakterze. Są one antycypacją tajemnicy paschalnej, ukazującej zarówno uczniom, jak i pozostałym bohate-rom narracji chwałę Boga Ojca w Jego Synu, Jezusie Chrystusie. Jest to bardzo istotny element dzieła, a w szczególności znaku, który poświadcza tożsamość Jezusa oraz Jego mesjańskie posłannictwo. W historii Izraela Bóg sam objawia swoją chwałę²²², zaś poprzez nadzwyczajne znaki, powierzone do wykonania znacznie rzadziej: Mt – 62 razy, Mk – 18 razy, Łk – 56 razy. M.S. Wróbel, powołując się na badania R. Morgenthalera (por. R. Morgenthaler, Statistik des Neutestamentlichen Wort‑

schatzes, Zürich–Frankfurt 1958, s. 130), korzystając z odmiennego wydania krytycznego greckiego tekstu Ewangelii, podaje inne dane na temat występowania w niej rzeczowni-ka πατήρ. Podobna różnica dotyczy także rachuby występowania tego terminu u synop-tyków (Mt – 64 razy). Zob. M.S. Wróbel, Obraz Boga Ojca…, s. 13–14.

221 W. Marchel wskazuje na związek obecnego w Ewangelii Jana „dzieła” z dziełem stworzenia świata w Rdz 2,2, podkreślając ich nieprzerwaną ciągłość. Zob. W. Marchel, Ojciec, w: Egzegeza Ewangelii św. Jana. Kluczowe teksty i tematy teologiczne, red. F. Grygle-wicz, Lublin 1992, s. 150.

222 Nie sposób omówić tu wszystkich przypadków ilustrujących to zagadnienie w Starym Testamencie. Szczegółowe studium dotyczące występowania terminów

„chwała” i „wywyższenie” przedstawia: J.T. Nielsen, The Narrative Structures of Glory and Glorification in the Fourth Gospel, “New Testament Studies” 2010, vol. 56, s. 343–366. Warto jednak wymienić niektóre, związane zwłaszcza z wydarzeniem wyjścia Izraela z Egiptu, a za sprawą Paschy bliskie także czwartej Ewangelii. Wzmiankowana w Wj 15,7.11 chwa-ła Pana staje się przedmiotem uwielbienia w hymnie śpiewanym przez Mojżesza oraz lud po przejściu przez Morze Czerwone. Do wydarzeń tych odwołuje się także Lb 14,22.

Ukazanie się chwały Boga zapowiada również Mojżesz, kiedy wyjaśnia Izraelowi spra-wę pokarmu na pustyni (Wj 16,7–8). Widzialnym znakiem Bożej chwały jest także obłok na pustyni (Wj 16,10) i Górze Synaj (Wj 24,16–17), wokół namiotu spotkania i wewnątrz przybytku (Wj 40,34–35; Kpł 9,23; Lb 14,10; 17,7). Sam Mojżesz w rozmowie z Bogiem prosi Go, by mógł zobaczyć chwałę Pana (Wj 33,18–19), a następnie ją ogląda (Lb 12,8), także ze swoim bratem Aaronem (Wj 20,6). Bóg przez usta Mojżesza nakazuje złożenie ofiar, aby ludowi ukazała się chwała Pana (Kpł 9,6). Zgromadzenie Izraela często jest naocznym świadkiem ukazującej się chwały Bożej (Lb 16,19; Pwt 5,24). Niebiosa głoszą chwałę Boga (Ps 19[18],2), On sam jest jej Królem (Ps 24[23],8).

wybranym przez siebie ludziom, potwierdza autentyczność ich misji (Wj 3,12;

1 Krl 13,3).

Stary Testament uczy, że zadaniem wybranych przez Boga jest przede wszystkim oddawanie należnej Mu czci oraz ukazywanie Jego wyłącznej chwa-ły i świętości. W dobitny sposób potwierdzają to dzieje Mojżesza (Lb 20,12) i przykład posługi proroków (Ez 1,28; Dn 3,52–53; 2 Krl 20,8–11). Tymczasem ewangelista Jan, komentując dokonany na weselu cud, stwierdza: „Taki uczynił początek znaków Jezus w Kanie Galilejskiej i objawił chwałę swoją i uwierzyli w Niego uczniowie Jego” (J 2,11). Chwała Jezusa jest w istocie chwałą własną Boga²²³, jak stwierdza najpierw prolog (1,14), a później Chrystus w skierowanej do Ojca modlitwie za uczniów: „aby widzieli chwałę moją, którą dałeś mi, bo umiłowałeś mnie przed założeniem świata”. Chwała ta wzbudza wiarę w Jezusa tak, jak ukazująca się Izraelowi chwała Pana w Starym Testamencie.

Biblijny obraz dzieła Boga, objawiającego swoją chwałę i ojcostwo, uzupeł-nia scena wypędzeuzupeł-nia przekupniów ze świątyni (2,13–22)²²⁴. Przybytek, jako znak szczególnej obecności Jahwe pośród swego ludu (1 Krl 9,3), jest w historii Izraela miejscem otaczanym wyjątkową czcią. Natomiast znieważany w wy-niku grabieży przez najeźdźców (2 Krl 25,9; 2 Krn 28,21) oraz poprzez usta-nowienie w nim bałwochwalczych kultów (1 Mch 1,21.37; 2 Mch 5,21; 6,4–5), wymaga oczyszczenia (2 Krn 29,15–19; 1 Mch 4,36.43.48; 5,1; 2 Mch 1,18; 10,3).

Zapowiada je również sam Bóg w Ml 3,1–3: „Oto ja odsyłam posłańca mojego i będzie strzegł drogi przed obliczem moim i nagle przybędzie do świątyni swojej, którego wy szukacie, i posłaniec przymierza, którego wy pragniecie.

Oto nadchodzi, mówi Pan wszechmogący”²²⁵. Figura posłanego przez Jahwe aktualizuje się w osobie Jezusa, który dokonuje oczyszczenia świątyni. Choć zdecydowana postawa Chrystusa nie spotyka się z oporem, to jednak prowo-kuje Żydów do pytania: „Jakim znakiem wykażesz się wobec nas, skoro takie rzeczy czynisz?” (J 2,19)²²⁶.

Udzielona przez Jezusa odpowiedź ukierunkowana jest ku przyszłości. We-dług przedstawionej przez ewangelistę interpretacji mowa о zburzeniu

świą-223 Por. W. Nicol, The Sēmeia in the Fourth Gospel: Tradition and Redaction, Leiden 1972, s. 120: „Because of the unity of Father and Son, the glory of the one is identical to that of the other”.

224 Analogiczny opis znajduje się w Ewangeliach synoptycznych, ale umieszczo-ny jest po wjeździe Jezusa do Jerozolimy, a przed Jego męką (Mt 21,12–17; Mk 11,15–19;

Łk 19,45–46). W przeciwieństwie do Jana relacja synoptyków nie zawiera wzmianki о Ojcu, ale przywołuje mowę Boga zawartą w Iz 56,7 oraz Jr 7,11, gdzie świątynia nazwa-na jest domem modlitwy, z którego uczyniono jaskinię zbójców.

225 Por. X. Léon -Dufour, Lettura dell’Évangelo secondo Giovanni…, s. 227.

226 Paralelne pytanie znajduje się w Mk 11,28: „W jakiej mocy to czynisz? Kto tobie dał moc taką, aby to czynić?”. Tam, gdzie Marek w tekście Ewangelii używa terminu ἐξουσία (władza), Jan stosuje własną kategorię autorytetu – σημεῖον (znak).

tyni i ponownym jej wzniesieniu w ciągu trzech dni wskazuje na sprzężone ze sobą wydarzenia śmierci i zmartwychwstania Chrystusa (2,21–22). Wyraźna identyfikacja świątyni z ciałem Jezusa oraz użycie czasownika ἐγείρω (wznosić) dla wyrażenia odbudowy przybytku w trzy dni i zmartwychwstania Chrystusa nie pozostawiają żadnych wątpliwości. W porównaniu do zleconej przez Boga misji proroków dzieło Jezusa okazuje się autonomiczne i nie wynika tylko z ra-cji samego posłania, ale z osobistej gorliwości Syna, która jednocześnie wyraża postawę Ojca. W ten sposób znak oczyszczenia świątyni staje się świadectwem zaangażowania Boga w życiu Jezusa i zapowiedzią obecności Ojca w wydarze-niach paschalnych Syna.

Tę Bożą aktywność, potwierdzającą tożsamość Chrystusa, odzwierciedlają również przedstawione w czwartej Ewangelii trzy uzdrowienia: syna dworza-nina (4,46–54)²²⁷, chromego przy sadzawce Betesda (5,1–15)²²⁸ oraz niewidomego od urodzenia (9,1–38). Łączy je wyraźnie posłuszeństwo wobec Jezusa i podję-cie tych czynności, które ujawniają działanie Boże. W swej zewnętrznej formie ewangeliczne uzdrowienia przypominają więc działanie prorockie, jak chociaż-by opisane w 2 Krl 5,1–14 uzdrowienie Naamana przez proroka Elizeusza. W ich ocenie należy jednak pamiętać о wypowiedziach Jezusa, które wskazują na Jego relację z Bogiem Ojcem. Dzieło Jezusa manifestuje władzę nad chorobą, ale od-krywa również Jego autorytet²²⁹. Czyny Chrystusa dokonują się bowiem zgodnie z tym, co wypełnia i ukazuje swojemu Synowi Ojciec²³⁰. Wskazują na to

wypowie-227 Wskazana perykopa jest często porównywana z Mt 8,5–13 oraz Łk 7,1–10. W oby-dwu opisach cudu mowa jednak о setniku, który zwraca się do Jezusa z prośbą, by Ten zechciał uzdrowić jego sługę. W zestawieniu z niedowiarstwem Żydów teologiczny sens uzdrowienia w Kafarnaum wyjaśniają utrwalone w Łk 13,28–30 słowa samego Chrystu-sa о odrzuceniu wszystkich, którzy dopuszczają się niesprawiedliwości, i о zbawieniu tych, którzy według ludzkiego osądu należą do ostatnich.

228 Kwestia uzdrowień oraz przekroczenia spoczynku w szabat obecna jest także u synoptyków: Mt 12,1–13; Mk 1,1–27; 2,23–28; 3,1–5; Łk 4,31–36; 6,1–10; 13,10–17; 14,1–6.

W żadnym z wymienionych fragmentów nie ma jednak mowy о znaku, a zaistniała kontrowersja nie prowadzi do wygłoszenia przez Jezusa rozbudowanej apologii na te-mat świadectw, które potwierdzają Jego tożsamość. Pada natomiast wyraźnie stwierdze-nie: „Syn Człowieczy jest Panem szabatu” (Mt 12,8; Mk 2,28; Łk 6,5).

229 Por. A. Reinhartz, Jesus as Prophet: Predictive Prolepses in the Fourth Gospel, “Journal for the Study of the New Testament” 1989, vol. 36, s. 12.

230 Taki sens świadectwa czynów Jezusa wskazuje już dialog z Nikodemem. Na zadane przez niego pytanie о możliwość odrodzenia przez Ducha Chrystus odpowia-da: „Zaprawdę, zaprawdę mówię ci, że poznaliśmy, [co] mówimy i zobaczyliśmy, co poświadczamy, a świadectwa naszego nie przyjmujecie” (3,11). Bezpośredni kontekst wypowiedzi Chrystusa wskazuje na Ducha Świętego jako współświadczącego (por.

B.E. Reynolds, The Testimony of Jesus and the Spirit: The “We” of John 3,11 in its Literary Con‑

text, “Neotestamentica” 2007, vol. 41.1, s. 168), ale z jednoczesnym ukierunkowaniem na Ojca i Jego zbawczy zamysł, który jest przedmiotem poznania.

dzi Jezusa w J 5,17: „Ojciec mój aż dotąd działa i Ja działem” oraz w 5,19: „[…] nie może Syn uczynić od siebie nic, jeśli czegoś nie widziałby [od] Ojca czyniącego”.

Wykonywanie przez Jezusa tego, co czyni Bóg Ojciec, zdecydowanie prze-kracza starotestamentalne cuda, ujęte w symbolicznych czynnościach. Chociaż ich autorami są tam ludzie, to jednak skuteczność każdej czynności gwarantuje sam Bóg. Dzieło prorockie wynika z objawienia i z polecenia Boga (Wj 3,12; 4,17;

Jr 1,7.17; Ez 12,7), a nie ze znajomości Jego zamysłu, jak w przypadku Chrystusa (J 5,19–20.30; 10,30.38). Starotestamentalne figury należy więc traktować w kate-gorii przygotowania oraz zapowiedzi dzieła Jezusa, które objawia obecność Ojca i Jego świadectwo о Synu.

W tej perspektywie świadectwa Ojca mieszczą się również pozostałe znaki przedstawione w czwartej Ewangelii: rozmnożenie chleba (6,1–13)²³¹, chodze-nie Jezusa po jeziorze (6,16–21)²³² oraz wskrzeszenie Łazarza (11,1–44). Przy-wołują one dzieła dokonane przez Boga za pośrednictwem ludzi w czasach Starego Przymierza. Są nimi: pokarm na pustyni w czasie wędrówki Izraela (Wj 16,1–36; Ps 78[77],24)²³³, panowanie nad żywiołami (Wj 14,16–31; Iz 51,15) oraz wskrzeszanie zmarłych (1 Krl 17,17–24; 2 Krl 4,32–37). Zestawienie tych wydarzeń z opisem ewangelicznym wskazuje na wyraźną zmianę jakościową znaku: w jego centrum znajduje się Jezus, podczas gdy Mojżesz i prorocy peł-nią wyłącznie funkcję pośredników pomiędzy Bogiem a ludem. Chrystus zaś jest pokarmem na życie wieczne, sam kroczy po wodach Jeziora Galilejskiego i wskrzesza leżącego od czterech dni w grobie, co podkreśla doniosły charakter wydarzenia²³⁴.

W opisie rozmnożenia chleba Jezus nie podnosi oczu ku niebu²³⁵, ale czyniąc dziękczynienie, niczym ojciec rodziny rozdziela chleb (6,11). Uobecnia w ten sposób troskę Boga о swój lud. Nie czyni tego w zastępstwie Ojca, ale wespół z Nim, jako Syn. Użyty przez ewangelistę czasownik εὐχαριστέω (dziękować) występuje w tekście Jana jeszcze dwa razy: w 6,23, po opisie kroczenia Chrystu-sa po jeziorze, gdzie łączy się z tytułem chrystologicznym κύριος (Pan), a także w narracji o wskrzeszeniu Łazarza w 11,41, kiedy Jezus modli się do Ojca,

dzię-231 Por. Mt 14,13–21; 15,32–39; Mk 6,34–44; 8,1–9; Łk 9,12–17.

232 Por. Mt 14,22–34; Mk 6,45–52.

233 Można też wskazać, jako możliwą paralelę, wydarzenie opisane w 2 Krl 4,42–44, gdzie prorok Elizeusz nakazuje nakarmić setkę ludzi chlebem z pierwocin, dwudziesto-ma chlebami jęczmiennymi oraz świeżym zbożem. W tekście czwartej Ewangelii braku-je braku-jednak wyraźnej sugestii ze strony Jezusa, która skłaniałaby do pogłębienia tej linii interpretacyjnej.

234 Starotestamentalne opisy wskrzeszeń w 1 Krl 17,19–23 oraz w 2 Krl 4,32–36 wska-zują na krótki czas między śmiercią a przywróceniem ludzi do życia. Tym bardziej do-konany przez Jezusa znak budzi uzasadnione poruszenie wśród ludu.

235 Ten gest wykonuje Chrystus w 11,41, zanim przywoła Łazarza do wyjścia z grobu.

kując Mu za wysłuchanie. Również Septuaginta nadaje temu terminowi znacze-nie dziękczyznacze-nienia składanego Bogu (Jdt 8,25; 3 Mch 7,16).

Narracja ewangeliczna pozwala więc dostrzec obecność Ojca za pośrednic-twem dosłownych о Nim wzmianek w wypowiedziach Jezusa, a także w kon-strukcji samego opisu Jego dzieł. Trudno jednak mówić о świadectwie Ojca w oderwaniu od chrystologii tekstu czwartej Ewangelii. Rozmnożony chleb staje się obrazem daru jeszcze wspanialszego, którym jest sam Chrystus – roz-dzielający pokarm na życie wieczne (6,51) i zarazem ofiarujący siebie jako chleb z nieba, od Ojca (6,51.58). Świadectwo Boga w dziele Syna uwydatnia scena kro-czenia Jezusa po jeziorze (6,16–21). Jak dla zebranego ludu cud związany z chle-bem przyczynia się do uznania Jezusa za obiecanego proroka i króla, tak dla Jego uczniów staje się okazją do umocnienia wiary w Jego posłannictwo od Ojca.

Kroczący pośród ciemności i wzbierającej nawałnicy Chrystus ukazuje swoje bóstwo z mocą właściwą Jahwe²³⁶, co wyrażają też skierowane do zalęknionych uczniów słowa: „Ja jestem! Nie bójcie się” (6,20). Znamiennym jest również fakt, że po skierowanym do Jezusa zaproszeniu, by wsiadł do łodzi, ta natychmiast znajduje się przy brzegu. Opisane wydarzenie może nawiązywać do obecnej w Starym Testamencie wyraźnej odrębności między Bogiem i Jego świętością a człowiekiem i światem (por. Wj 3,5; Kpł 16,17; 2 Krn 23,6). Nadzwyczajne zja-wisko staje się dla uczniów świadectwem, które Bóg Ojciec daje о swoim Synu.

Panowanie Jezusa nad żywiołem wody, w powiązaniu z Paschą (J 6,4) i cudem rozmnożenia chlebów dla pięciu tysięcy, pozwala odczytać w tych wydarze-niach obecność Boga i Jego ojcowską relację z Chrystusem. Stąd też wyznanie Piotra w 6,68–69 („Panie, do kogo pójdziemy? Słowa życia wiecznego masz i my uwierzyliśmy, i poznaliśmy, że Ty jesteś Święty Boga”) ma czytelne uzasadnienie.

Wskrzeszenie Łazarza (11,1–44) jest ostatnim spośród przyjmowanych trady-cyjnie znaków²³⁷. Należy je interpretować jako świadectwo Ojca z kilku wzglę-dów. Po pierwsze, choroba będąca przyczyną śmierci nie wyznacza końca życia, ale według słów Jezusa zmierza ku chwale Boga i Syna Bożego (11,4), natomiast oglądanie tej chwały zapewnia wiara w Jezusa (11,40). Po drugie, śmierć Łaza-rza jest wydarzeniem, które ma doprowadzić uczniów do wiary (11,15). Po trze-cie, znak z Betanii potwierdza słowa Chrystusa о tym, że Syn, tak jak Ojciec, wskrzesza kogo chce (5,21) oraz zwiastuje nadejście godziny, w której umarli, słysząc głos Syna Bożego, żyć będą (5,25). Wreszcie, po czwarte, świadectwu Ojca daje wyraz dziękczynienie złożone Mu przez Syna w 11,41–42: „Ojcze,

236 Por. G. Zevini, Vangelo secondo Giovanni, Roma 2009, s. 209. R.E. Brown sugeru-je natomiast, że ten kolejny znak Jezusa interpretusugeru-je sam siebie, że sugeru-jest znakiem, któ-ry może się wyrazić w pełni tylko w łączności z imieniem Bożym: „Ja jestem”. Zob.

R.E. Brown, Giovanni…, s. 330.

237 Por. M. de Jonge, Jesus: Stranger from Heaven and Son of God. Jesus Christ and the Christians in Johannine Perspective, Missoula 1977, s. 124.

dziękuję Ci, że wysłuchałeś mnie. Ja zaś wiedziałem, że zawsze mnie słuchasz.

Ale z powodu tłumu wokół stojącego powiedziałem, aby uwierzyli, że Ty mnie wysłałeś”. Zacytowana wypowiedź odwołuje się do rozmowy Jezusa z Martą w 11,23–27.39–40, w której otrzymuje ona zapewnienie, że jeśli uwierzy w Nie-go, ujrzy chwałę Bożą. Świadkami wyznania Marty – „Tak, Panie, Ja uwierzy-łam, że Ty jesteś Namaszczony, Syn Boga na świat przychodzący” (11,27) – są zapewne wszyscy przybyli, by pocieszać obie siostry po śmierci ich brata (11,19).

Intencją Jezusa jest z kolei to, by Żydzi, słysząc о mającej się objawić chwale Boga, zobaczyli w znaku wskrzeszenia Łazarza świadectwo Ojca o Synu, który wypełnia Jego dzieło na ziemi²³⁸.

Z narracji opisującej wjazd Chrystusa do Jerozolimy w dwunastym rozdziale czwartej Ewangelii wynika, że znak uczyniony w Betanii jest powodem owacyj-nego powitania Go przez lud (12,17–18). Reakcję przybyłych na święta narrator określa mianem świadectwa, które językiem biblijnym nazywa Jezusa „błogosła-wionym”, „przychodzącym w imię Pana” i „Królem Izraela”. Opisane przez Jana wydarzenie ze względu na aktywną obecność Chrystusa oraz towarzyszące Mu świadectwo Pism (12,13.15) można uznać za dzieło Boże. Wjazd do Jerozolimy inauguruje godzinę Syna Człowieczego (12,23), która zamyka publiczną działal-ność Jezusa oraz kieruje uwagę odbiorcy na wydarzenia paschalne, związane z męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa. Stanowią one szczyt Jego mi-sji, w której Bóg świadczy о swoim Synu, ale i Syn odkrywa pełnię relacji z Ojcem.