Komunikacja skuteczna w XXI w

Wobec kryzysu starego modelu komunikacji naukowej jako najważniejsze zada-nie, przed jakim stoją osoby odpowiedzialne za polską naukę, jawi się znalezienie kanałów komunikacji skutecznych w drugiej, trzeciej i czwartej dekadzie XXI w. Angażowanie sił i pieniędzy w rozwój tego, co było skuteczne 20-30 lat temu jest nie tylko trwonieniem zasobów. Jest to przede wszystkim prowadzenie polskiej nauki w kierunku komunikacyjnej zapaści11. Jeśli efekty pracy polskich naukow-ców zostaną zamknięte za zaporą płatnego dostępu, ograniczony zostanie krąg potencjalnych czytelników, a więc pomniejszona zostanie ich „cytowalność”12. Wydawcy nie mogący porównywać się z największymi, nie mają wielkich szans w tej konkurencji. Konieczne zatem jest wypracowanie nowych modeli bizne-sowych, adekwatnych do zmieniającej się rzeczywistości.

7 P. Suber, Open Access, MIT 2012, s. 30.

8 J. Rachoń, Problemy informacji naukowo-technicznej w Polsce Koncepcja Centralnej Biblioteki Nauk Przy-rodniczych i Technicznych [w:] „Otwarte zasoby wiedzy. Nowe zadania uczelni i bibliotek w rozwoju ko-munikacji naukowej. Materiały konferencyjne, 15-17 czerwca 2011 r.”, red. M. M. Górski, M. Marcinek, Kraków 2011, s. 13.

9 P. Suber..., s. 33.

10 http://wbn.edu.pl/ [dostęp: 30.07.2014].

11 Zapatrzenie w stary model komunikacji naukowej nie jest, rzecz jasna, wyłącznie polską specyfiką. Por. sarkastyczny artykuł: D. Salo, How to Scuttle a Scholarly Communication Initiative, „Journal of Librarianship and Scholarly Communication, nr 1 (4), 2013.

12 Por. artykuł przeglądowy A. Swan, The Open Access citation advantage. Studies and results to date, preprint, Southampton, 2010; http://eprints.soton.ac.uk/268516/, [dostęp: 30.07.2014].

Sprawdzone są już rozwiązania, do których można się odnieść, i z których można czerpać wzorce. Rozwiązania te koncentrują się wokół idei otwartego dostępu (ang. open access). Wszystkie mają trzy podstawowe aspekty: techno-logiczny, prawny i ludzki.

4. Technologia

Zmiany w sposobie komunikowania naukowego są uwarunkowane narzędzia-mi, jakimi można się posługiwać. E-Infrastruktura otwartej nauki składa się z kilku typów narzędzi. Są to repozytoria, e-infrastruktura służąca udostępnia-niu czasopism oraz inne rozwiązania techniczne13. Różne narzędzia służą róż-nym celom. Rozwinęły się one w krajach zachodnich, ale w Polsce istnieje już oferta, z której mogą skorzystać zarówno naukowcy, instytucje finansujące ba-dania, jak i wydawcy.

W Polsce najliczniejsze i  najbardziej znane są biblioteki cyfrowe. Dzięki Federacji Bibliotek Cyfrowych czytelnik może korzystać z ich zasobów z po-mocą jednej wyszukiwarki. W chwili obecnej znajduje się tam ok. 90 bibliotek cyfrowych14. Niepewność co do liczby wynika z faktu, że część inicjatyw na-zywających się bibliotekami cyfrowymi należałoby zaliczyć do innej kategorii serwisów15. Projektem łączącym biblioteki i muzea cyfrowe z całej Europy jest Europeana16. W tym portalu uwzględnione zostały też pozycje widoczne w pol-skich bibliotekach cyfrowych.

W przeciwieństwie do bibliotek cyfrowych, repozytoria nie cieszą się w Pol-sce dużą popularnością – działają zaledwie 23. Repozytoria dzielą się na dzie-dzinowe (np. PubMed Central17) i instytucjonalne (takie jak DASH Uniwersy-tetu Harvarda18).

Czym różni się biblioteka cyfrowa od repozytorium? Choć spotyka się sy-tuacje graniczne, które nie są łatwe do jednoznacznego zaklasyfikowania, kla-syczna biblioteka cyfrowa gromadzi i udostępnia materiały starsze, z reguły nie chronione już autorskim prawem majątkowym oraz należące do obiegu dzie-dzictwa kultury. Duża część zasobów bibliotek cyfrowych to źródła do badań. Tymczasem repozytoria dedykowane są nowym pracom naukowym lub su-13 Szczegółowy opis polskiej e-infrastruktury otwartej nauki znajduje się we wspomnianym wcześniej

ra-porcie Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza, s. 30-53.

14 http://fbc.pionier.net.pl/owoc/list-libs [dostęp: 30.07.2014].

15 W szczególności odnosi się to do repozytoriów agregowanych przez Federację Bibliotek Cyfrowych.

16 http://europeana.eu/[dostęp: 30.07.2014].

17 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/ [dostęp: 19.09.2013].

rowym danym, mogące służyć za podstawę do dalszych badań19. Repozytoria z całego świata, o ile spełniają odpowiednie kryteria i zgłoszą taką wolę, można przeglądać za pośrednictwem OpenDOAR – katalogu otwartych repozytoriów naukowych20. 30 lipca 2014 r. liczba zarejestrowanych repozytoriów na całym świecie wynosiła 2700.

Trzecim typem narzędzi służących rozwojowi otwartej nauki są bazy da-nych, zwłaszcza internetowe bazy czasopism. Przegląd, choć bardzo niepełny, otwartych czasopism z całego świata stanowi Directory of Open Access Jour-nals – DOAJ21. Ich lista stale powiększa się, zbliżając się do 10  000 tytułów. DOAJ indeksuje periodyki, których redaktorzy sami się zgłoszą, a czasopisma zostaną zweryfikowane pod kątem zgodności zestandardami określonymi przez DOAJ.

Bazy czasopism znajdujące się na platformie Biblioteki Nauki22, tworzonej w  ramach Platformy Otwartej Nauki na Uniwersytecie Warszawskim, należą do klasycznych. Nie tylko zawierają informacje o zawartości periodyków, ale również gromadzą artykuły w wersji pełnotekstowej. W ten sposób pełnią nie tylko funkcję informacyjną, ale też zabezpieczającą (archiwizującą). Siedem baz (BazTech, CEJSH, Agro, PSJD, DML-PL, BazEkon, Bazhum23) ma w założeniu obejmować swoim zakresem wszystkie dziedziny nauki.

Historia tych baz jest dobrą ilustrację ewolucji, jaka zachodzi w cyfrowych narzędziach wspomagających badania naukowe. Najstarsza, BazTech, zaczy-nała w 1997 r. jako baza bibliograficzna, czyli zbierająca wyłącznie informacje o poszczególnych artykułach. Stopniowo od 2002 r. zaczęto dodawać abstrakty, a następnie pełne teksty24. Ten model rozwoju jest typowy nie tylko dla Polski.

Niezwykle ważnych apektem technologii wspierającej rozwój otwartej na-uki są rozwiązania pozwalające automatycznie wymieniać się danymi. Najpo-pularniejszym takim rozwiązaniem jest protokół OAI-PMH, rozwijany przez Open Archive Initiative25. Protokół ten pozwala udostępniać dane o pozycjach znajdujących się w innych miejscach w internecie. Dzięki niemu m.in. Federacja Bibliotek Cyfrowych umożliwia przeglądanie zawartości wszystkich polskich bibliotek cyfrowych za pomocą jednego interfejsu, a  Agregator CeON agre-19 Por. M. Rychlik, E. Karwasińska, Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwój nauki

w środowisku akademickim, „Biblioteka”, nr 11/2007, s. 153-154.

20 http://www.opendoar.org [dostęp: 30/07/2014].

21 http://doaj.org/ [dostęp: 30.07.2014]. Por. M. Starczewski, Directory of Open Access Journals jako narzędzie analityczne, http://otwartanauka.pl/index.php/analysis/case-studies/directory-of-open-access-journals--jako-narzedzie-analityczne, [dostęp: 30.07.2014].

22 http://bibliotekanauki.ceon.pl [dostęp: 30.07.2014].

23 Por. http://pon.edu.pl/index.php/czasopisma-w-owartym-dostepie [dostęp: 30.07.2014].

24 http://baztech.icm.edu.pl/index.php/pl/informacje-o-bazie [dostęp: 30.07.2014].

guje 14 polskich repozytoriów26. Na skalę europejską analogicznie funkcjonuje Europeana. Do największych na świecie „kombajnów” udostępniających treści opisane z wykorzystaniem protokołu OAI-PMH należą Bielefeld Search Engine BASE oraz OAIster27. Standardowe rozwiązania informatyczne sprawiają, że dane wystarczy wprowadzić jeden raz, by były wykorzystywane wielokrotnie.

5. Prawo

Drugim aspektem rozwiązań wspierających otwartą naukę są kwestie prawne. Często podnosi się, że przepisy, w szczególności prawo autorskie, krępują swo-bodną komunikację. Za taką konstatacją idą postulaty, nieraz radykalne, refor-my prawa. Nie zagłębiając się w potrzebę takiej reforrefor-my, jej zakres i kierunek, chciałbym skoncentrować się na rozwiązaniach skutecznych w obowiązującym stanie prawnym.

Otwarty dostęp dzieli się ze względu na swobodę, jaką otrzymuje użyt-kownik w  stosunku do utworu, na otwarty dostęp gratis i  otwarty dostęp li-bre. Umieszczenie publikacji w otwartym dostępie gratis nie powoduje, że jej użyt-kownicy uzyskują jakiekolwiek uprawnienia do wkroczenia w  zakres wyłączności gwarantowany twórcy (lub innemu uprawnionemu) przez prawo autorskie. […] W praktyce oznacza to dla nich konieczność działania zgodnie z przepisami

o do-zwolonym użytku28. Autor decydujący się na ten model umieszcza swój utwór

w Internecie i pozwala czytelnikowi zapoznać się z nim bez ponoszenia żadnych opłat. Czytelnik nie może jednak udostępniać go np. na swoim blogu, ani two-rzyć utworów zależnych (np. tłumaczeń).

Z kolei otwarty dostęp libre wiąże się bezpośrednio z tzw. wolnymi licen-cjami. „Wolność” różni się od „otwartości” szerokim zakresem uprawnień wy-kraczających poza granice wyznaczane przez dozwolony użytek29. Najpopular-niejszymi wolnymi licencjami są licencje Creative Commons. Każda z sześciu odmian licencji inaczej zakreśla granice, w jakich autor uprawnia czytelnika do korzystania z utworu30. Autor, posługując się tymi narzędziami prawnymi, może zachować większą kontrolę nad swoją pracą, lub umożliwić jej szerszy odbiór.

Wydawcy, podobnie jak autorzy, mogą posługiwać się różnymi licencjami, aby zarządzać dostępem do wytwarzanych przez siebie treści. Model biznesowy 26 http://agregator.ceon.pl/ [dostęp: 30.07.2014].

27 http://www.oclc.org/oaister.en.html [dostęp: 03.07.2014].

28 K. Siewicz, Otwarty dostęp do publikacji naukowych. Kwestie prawne, Warszawa 2012, s. 14.

29 Ibidem, s. 15-16; http://pon.edu.pl/index.php/nasze-publikacje?pubid=12 [dostęp: 30.07.2014].

30 http://creativecommons.pl/poznaj-licencje-creative-commons/ [dostęp: 30.07.2014]. Spośród sześ-ciu odmian tylko o dwóch można mówić, że są wolne w sensie ścisłym: CC BY oraz CC BY-SA.

w ich przypadku może być oparty albo na utrzymywaniu czasopisma przez in-stytucję badawczą, albo na finansowaniu „ze strony autora”. Ten ostatni sposób staje się coraz bardziej popularny zwłaszcza w przypadku nauk przyrodniczych i ścisłych. Koszt publikacji naukowcy mogą umieszczać jako pozycję w budże-cie projektu31.

Innymi środkami prawnymi dysponują instytucje finansujące badania. Mogą one przyjąć tzw. otwarte mandaty. Nazwa ta, będąca nie najszczęśliwszą kalką z języka angielskiego, oznacza zobowiązanie beneficjentów do umieszcze-nia efektów sfinansowanych badań w otwartym dostępie najpóźniej po upływie określonego czasu. Wśród sztandarowych przykładów otwartych polityk in-stytucjonalnych należy wymienić zasady przyjęte przez amerykański National Institutes of Health (NIH)32 oraz przez Komisję Europejską w programie Ho-ryzont 2020 – Programie Ramowym w zakresie badań naukowych i innowacji (2014–2020)33.

6. Ludzie

Kluczowym aspektem modernizacji sposobu naukowego komunikowania są ludzie. Jeśli polscy naukowcy będą przyzwyczajać się do korzystania z narzędzi otwartej nauki, to będą szukać informacji w repozytoriach, bibliotekach cyfro-wych i otwartych bazach danych, a także sami będą w tych miejscach depono-wać swoje prace, a komunikacja naukowa w naszym kraju będzie sprawniejsza i  skuteczniejsza. Nawet najlepsze rozwiązania technologiczne, jeśli nie będą wykorzystywane przez osoby, dla których powstają, nie będą spełniać swojej funkcji. Odwrotnie, nawet mniej doskonałe narzędzia, ale regularnie wykorzy-stywane, okażą się wehikułem przenoszącym polską naukę z XX w XXI wiek.

Dobre praktyki wymagają od naukowców pewnych kompetencji w zakre-sie techniki i prawa. Poprzeczka nie jest jednak zawieszona wysoko. Przeciętny badacz nie musi znać się na programowaniu na poziomie eksperckim, ani nie potrzebuje specjalistycznej wiedzy z zakresu sprzętu komputerowego. Jak ocze-kuje się pewnej znajomości języków obcych, tak skuteczne komunikowanie się będzie wymagało podstawowej orientacji w  narzędziach usprawniających ją. Akademicy powinni także orientować się w podstawach prawa autorskiego, aby z większą świadomością dysponować swoimi uprawnieniami.

31 P. Suber, Open Access..., rdz. 7 „Economics”, s. 133-147.

32 NIH Public Access Policy Details, http://publicaccess.nih.gov/policy.htm [dostęp 30.07.2014].

33 Por. Open access to scientific publications Horizon 2020 projects, http://ec.europa.eu/digital-agenda/ en/news/open-access-scientific-publications-horizon-2020-projects [dostęp: 30.07.2014].

Strach przed prawem i technologią powstrzymuje wiele osób od ekspery-mentowania z nowymi rozwiązaniami. Twierdzenie to w większym stopniu do-tyczy przedstawicieli nauk humanistycznych i społecznych oraz osób starszych. Nie jest to jednak żelazną regułą34. Centrami kompetencji w zakresie nowych form komunikacji naukowej stają się biblioteki akademickie. Bibliotekarze uczą się tych zagadnień, ponieważ są świadomi, że to jest przyszłość w ich profesji35. Bibliotekarze akademiccy wyprzedzają naukowców w zdobywaniu tych kom-petencji także w krajach o bogatszych doświadczeniach z otwartością w nauce:

[…] nauczyciele akademiccy często są nieświadomi, jak istotne dla większego sy-stemu wymiany naukowej mają ich własne indywidualne decyzje o tym, gdzie i jak publikować. Mogą chcieć eksperymentować z nowymi możliwościami, ale mogą nie wiedzieć, jak zacząć. Odmieniona biblioteka stała się naturalnym miejscem udzielania porad, eksploracji i wdrażania nowych idei36.

7. Podsumowanie

System komunikacji naukowej, jaki obowiązywał w XX wieku umożliwił osiąg-nięcie imponujących rezultatów w wielu dziedzinach. W drugiej dekadzie XXI wieku widać, że potrzebuje pilnie gruntownej reformy. Każdy badacz powinien świadomie korzystać z różnych narzędzi komunikacji naukowej, uwzględniając i kanały dystrybucji treści, i narzędzia prawne pozwalające zarządzać dostępem do nich. Naukowcy mogą korzystać (jako czytelnicy i jako autorzy) z repozyto-riów, bibliotek cyfrowych i otwartych czasopism.

Osoby odpowiedzialne za naukę jako system powinny przeanalizować ko-rzyści z  wprowadzenia polityk instytucjonalnych, tj. zobowiązania do otwar-tego udostępniania efektów badań finansowanych ze środków publicznych.

34 S.K. Acord et altera, Assesing the Future Landscape of Scholarly Communication. An Exploration of Faculty Values and Needs in Seven Disciplines, Berkeley 2010, s. 9.

35 Żeby był ruch w nauce, rozmowa z Bożeną Bednarek-Michalską; http://otwartanauka.pl/index.php/ analysis/rozmowy/zeby-byl-ruch-w-nauce, [dostęp: 30.07.2014].

36 „Faculty are often unaware of the impact their individual decisions on where and how to publish their work can have on a larger system of scholarly exchange. They may desire to experiment with new approaches but may not know how to get started. The reinvented library has become a natural place for advice, exploration, and implementation of the new ideas”, Common Ground at the Nexus of Information Literacy and Scholarly Communication, red. S. Davis-Kahl, M.K. Hensley, Chicago 2013, s. VII.

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wizerunek szkół wyższych wśród absolwentów jednej