Kwestia niezależności dobra a działanie ludzkie

Niezwykle istotna dla niemieckiego fenomenologa jest sama kwestia dobra, które jest ściśle związane z całością jego systemu. Oczywistym jest, że dobro jako takie, samo w sobie nie może być powiązane z rzeczą, a jedynie z wartością. Dobro pozostaje oddzielone od rzeczy i można powiedzieć, że jest nosicielem wartości, lecz mimo tego dobro od wartości pozostaje rozdzielone. Błędem jest także, według Schelera, sprowadzanie wartości do cech czy własności rzeczy. Należy także umieć rozpoznać te siły jakie wywołują emocje, pragnienia i pożądania, które mogą stanowić przeszkodę w odróżnieniu dobra od wartości, jako że to właśnie wartości urzeczywistniają się w dobrach. ,,O ile jednak wartość jest dana w samym przeżyciu to ,,dobro” nadaje jej charakter i stanowisko przedmiotowe. Scheler pisze, że dobro nadaje kierunek syntezie poszczególnych wartości przeżywanych w przedmiotową jedność. Ta jedność wykazuje pewną ,,rzeczową strukturę”, jakkolwiek sama treść dobra nie zawiera w sobie nic rzeczowego, przeniknięta jest natomiast wyłącznie wartością. Wartości

84 M. Scheler: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Warszawa 1987, s.166.

nie tylko ujawniają nam odnośne dobra, ale je konstytuują, stanowią o ich istocie. Dobra według Schelera nie wolno pojmować jak ,,rzecz + wartość” – jest to suma wartości w pozycji przedmiotowej”⁸⁵. Tak więc wartości nie są przeżyciami ludzkimi zależnymi od jednostki i jej indywidualnego przeżywania. Człowiek ich nie wytwarza, a jedynie odkrywa, zastaje w świecie jako obiektywnie istniejące i tym samym pozostają dostępne ludzkiemu poznaniu. Wartość traktowana jest w tej koncepcji obiektywistycznie, choć istnieją rozbieżności w interpretacji tegoż obiektywizmu aksjologicznego. Spór dotyczy kwestii, czy koncepcję Schelera zaliczyć do nurtu realizmu czy idealizmu, co w ogóle stawia problem sposobu istnienia wartości i jest jednym z najtrudniejszych zagadnień aksjologicznych.

Jakościowo bogaty i zróżnicowany świat wartości w samym poznaniu przejawia się poprzez różne momenty istotnościowe. Wartość nie może być nieokreślona i względna na sposób utylitarny. Z samej natury posiada swój znak, pozytywny bądź negatywny i przysługuje danej osobie, wyrażając się w jej aktach. Wartości usystematyzowane w hierarchicznym porządku istnieją w sposób niezależny w stosunku do dóbr, które człowiek potocznie nazywa ,,ziemskimi”. Ów porządek wartości jak określa Scheler ,,wyznacza przestrzeń tego co możliwe”.

Wartość, oprócz tego, że rozpatrywana jest jako przedmiot przeżywania i poznania emocjonalnego, posiada także aspekt celu, który wymaga dodatkowo osobnej uwagi. Można stwierdzić na podstawie studiów nad dziełem Schelera, iż celem dążeń jest wartość przedmiotowa rozumiana jako cel chcenia, który człowiek sam sobie stawia i do których chce dążyć. Warunkiem samego chcenia i możliwości określenia danego celu jako wartości przedmiotowej jest wcześniejsze jej przedstawienie przez podmiot. Mimo że przedstawienie jest tutaj warunkiem chcenia, jednak o dążeniu i kierunku decyduje bezpośrednio sama wartość. ,,O ile samo przedstawienie celu jest czymś wtórnym w przeżyciu chcenia, to natomiast intencjonalne odczucie odnośnej wartości zawiera w sobie motywację emocjonalną, którą Scheler określa jako ,,przyczynowość pociągu”. Leży ona u źródeł ludzkiego dążenia, wpływając na jego kierunek”⁸⁶. Oprócz wspomnianej przyczynowości pociągu leżącego u podstaw dążenia Scheler wyróżnia jeszcze jeden czynnik emocjonalny tak zwane ,,pchnięcie psychiczne”. Termin ten oznacza dany stan emocjonalny, (na który składają się uczucia o zabarwieniu zarówno pozytywnym jak i negatywnym), z jakiego bierze początek samo chcenie. Stan emocjonalny sprawia, że dana wartość staje się celem i nabiera wraz z tym proporcjonalnego stopnia znaczenia, staje się zadaniem w życiu moralnym.

85 K. Wojtyła: Zagadnienie podmiotu moralności. Lublin 2001, s.20.

86 Ibidem, s. 21.

Przedstawiony porządek hierarchiczny wartości pozostaje w związku człowieka z jego działaniem i życiem, które właśnie jest zakotwiczone w całym spektrum wartości. Człowiek pozostaje w stałej relacji z owym porządkiem, poprzez własną orientację od, lub do danej wartości, określa się tym samym w sensie moralnym. Charakterystyczne dla Schelera jest podkreślenie tak zwanego materialnego charakteru etyki, gdzie znaczenie kluczowe odgrywają konkretne wartości, decydujące o danym postępowaniu. Emocjonalne czynniki przeżycia mają decydujące znaczenie, czy dana wartość staje się celem, czyli wartością urzeczywistnianą.

Osobną kategorią wartości, którą wyróżnia w swojej koncepcji Scheler, są wartości moralne. Pozostają one w związku z wartościami przedmiotowymi (materialnymi), i jednocześnie do tych wartości materialnych należą, dlatego ogólne założenia wobec wartości reprezentujących całą koncepcję, mają zastosowanie także wobec wartości moralnych.

One także ujawniają się w emocjonalnym przeżyciu (np. w miłości), którego treść zgodnie z założeniami doświadczenia fenomenologicznego można naukowo poznać i zobiektywizować.

Nie oznacza to jednak możliwości sformułowania definicji wartości moralnej, możliwe jest jedynie przedstawienie warunków, w jakich owe wartości mogą się pojawić. Np.

przy sposobności realizacji wartości przedmiotowych, oraz przy (w znaczeniu procesu równoległego) samym akcie chcenia, jednak należy pamiętać, że sama wartość moralna nie może stać się przedmiotem tego aktu. Przy tej okazji należy nadmienić, iż chcenie jako akt woli nie jest traktowane jako centrum, czy rdzeń strukturalnego przeżycia etycznego. Inaczej mówiąc, nie posiada kategorii etycznej wartości, gdyż ona sama wyłania się z emocji.

Wartość moralna natomiast, jako taka, nie konstytuuje dobra, co odróżnia ją od wartości przedmiotowej. Według Schelera wartości moralne są wartościami ,,czystymi”, można powiedzieć wartościami sensu – stricte i nie mogą służyć jako podstawa do jakiejkolwiek struktury mającej charakter rzeczy, same w sobie nie mogą też być celem dla działającego podmiotu. ,,Tylko takie więc wartości może człowiek intencjonalnie przeżywać, względem których posiada w samej podmiotowej istocie swojej osoby współmierne uwrażliwienie na które ,,zdobywa się” jego emocjonalna miłość. Wobec takich założeń Schelerowskiej fenomenologii wartości możemy wnioskować, że przeżywając przedmiotowy świat swoich wartości, osoba ludzka przeżywa również bezpośrednio samą siebie, tzn. swoją realną istotę wartościową”⁸⁷.

87 K. Wojtyła: Zagadnienie podmiotu moralności. Lublin 2001, s. 154-155.

Z całą pewnością zauważyć można istniejące spore różnice w uwrażliwieniu na wartości nie tylko w przypadkach indywidualnych osób, ale i całych społeczności. Stąd biorą się różnice w etosie zarówno w przypadku porównywanych jednostek jak i społeczności. Właśnie przy pojęciu etosu rozumianego jako struktury hierarchicznej, związanej z przeżyciem wartości moralnych, zbliżamy się do jednego z najważniejszych zagadnień etyki Schelera, jakim jest względność czy bezwzględność znaczenia wartości etycznych. Stanowisko Schelera w tej kwestii pozostaje jednoznacznie przeciwne relatywizmowi etycznemu. ,,Hierarchiczny układ wartości jest w ujęciu Schelera całkowicie niezależny od aktualnie istniejącego świata dóbr. Nie jest też jego emanacją. To świat dóbr jest zależny od wartości”⁸⁸. Jednocześnie niemiecki filozof dopuszcza zmienność etosu w kolejnych epokach, co przekłada się na określone preferencje w systemach wartości.

Jednakże same te wahania absolutnie nie mogą świadczyć o rzeczywistej względności wartości etycznych. Relatywizm wartości najczęściej wynika z absolutyzacji jakiegoś szczególne preferowanego okresu historycznego, jeśli się natomiast utrzyma stosowny dystans do osobistych skłonności, skupiając się na rzeczowym oglądzie fenomenologicznym, wtedy uznanie bezwzględnego znaczenia wartości etycznych jest oczywiste. Możliwe zmiany etosu poszczególnych epok nie kolidują z etyką absolutną. Najlepszą z możliwych krytyk jakiegokolwiek uwarunkowanego kulturowo etosu jest dotarcie do prawdziwych wartości.

,,Idea bezpośredniego emocjonalnego oglądu wartości stanowi w koncepcji Schelera tezę uzupełniającą twierdzenie o samodzielnym idealnym istnieniu świata wartości. Scheler przyjmując istnienie autonomiczne wartości wskazywał jednocześnie na odrębne doświadczenie umożliwiające poznanie tego bytu. Ogólna dyrektywa płynąca z jego koncepcji głosi, że należy porzucić wszystkie uformowane już opinie i powrócić do elementarnego oglądu wartości samych. Było to hasło powrotu do rzeczy i do bezpośredniego naocznego poznawania”⁸⁹. Pominięcie percepcji i odwołanie się do samych wartości w sposób bezpośredni jest najbardziej charakterystyczne właśnie dla koncepcji Schelera, który, jak wspominałem już na początku, sprzeciwia się racjonalnej etyce I. Kanta.

Jedną z ważniejszych kwestii odmienności obu koncepcji jest stosunek Schelera do pojęcia obowiązku. To właśnie ,,czysty obowiązek” ma znaczenie podstawowe dla etyki Kanta.

Bierze się z rozkazu dotyczącego konkretnej czynności, natomiast z normą jako taką mamy

88 J. Galarowicz: W drodze do etyki odpowiedzialności. Tom I Fenomenologiczna etyka wartości (Max Scheler-Nicolai Hartmann-Dietrich-Von Hildebrand) Kraków 1997, s. 92.

89 H. Buczyńska -Garewicz: Scheler a filozofia wartości .Warszawa 1977, s.20. - wstęp do ( Max Scheler:

Resentyment a moralność. Warszawa 1977 )

do czynienia wtedy, kiedy dyrektywa jest ogólna. Jak twierdzi Scheler obowiązek i wartość wzajemnie się wykluczają, gdyż to obowiązek uniemożliwia poznawcze odczucie wartości, która nadaje życiu pozytywny i twórczy charakter. Postępowanie zgodne z obowiązkiem zmusza do czynów wbrew naturalnym skłonnościom, przeciw czemu protestuje Scheler, widząc w tym brak zaufania do emocjonalnej natury ludzkiej i samych przeżyć etycznych.

W krytyce formalizmu kantowskiego, zauważa, iż obowiązek ma za zadanie wykluczyć wartości negatywne, lecz nie buduje pozytywnych, w czym Scheler widzi wielką słabość koncepcji Kanta. Stanowisko Schelera wyraźnie sprzeciwia się powinności stawiając wartość jako element konstytuujący życie moralne.