Liberalizm amerykański a Nowy Ład

W Stanach Zjednoczonych w okresie kryzysu walczyły z sobą dwie koncepcje roz-woju społeczno-gospodarczego: wolnorynkowa i interwencyjna. Towarzyszyła im dyskusja, w toku której ścierały się poglądy zwolenników działalności prywatnej i państwowej w sferze spraw społecznych. Dla pierwszych punktem wyjścia było złożenie odpowiedzialności na osoby potrzebujące pomocy za sytuację, w jakiej się znalazły. Dla drugich najistotniejsze było przekonanie, że przyczyny powstania krytycznych sytuacji nie tkwią jedynie w negatywnych zachowaniach osób potrze-bujących pomocy, ale w uwarunkowaniach szeroko pojętego środowiska, za które-go kształt odpowiada ostatecznie państwo. To drugie stanowisko charakterystyczne jest dla liberalizmu amerykańskiego. Jego przedstawiciele postulowali rozwiązania, którym przyświecała myśl zaprowadzenia bardziej sprawiedliwych stosunków spo-łecznych. Według nich wymagało to zwiększenia roli państwa w zakresie redystry-bucji dochodów i bogactwa, a inaczej zwiększenia interwencjonizmu państwowego na wielu obszarach istotnych dla rozwoju społecznego. Wyznaczali oni państwu rolę regulatora tych obszarów życia społecznego i gospodarczego, na których dochodzi do zachwiania równowagi. Warto prześledzić, jak wyewoluował amerykański libera-lizm, by lepiej zrozumieć te postulaty⁵⁵.

Liberalizm w postaci rozwiniętej doktryny politycznej uformował się dopiero na początku XIX wieku. Był on rezultatem upadku feudalizmu i powstania w jego miej-sce rynkowego czy też kapitalistycznego społeczeństwa. W swej pierwotnej formie liberalizm był doktryną polityczną, której zwolennicy przeciwstawiali się

absolu-53 Był to zresztą argument wysuwany przez konserwatystów już w latach trzydziestych.

54 Fragmenty rozdziałów 2 i 3 dotyczące rozwoju systemu opieki społecznej w USA zostały opra-cowane na podstawie mojego artykułu pt. Spory ideologiczne wokół systemu opieki społecznej w USA [w:] Stany Zjednoczone wczoraj i dziś. Wybrane zagadnienia społeczno-polityczne, red. A. Małek, P. Napierała, Kraków 2013.

55 Dogłębne studium liberalizmu przedstawili Barbara Sobolewska i Marek Sobolewski w: Myśl polityczna XIX i XX w.: liberalizm, Warszawa 1978.

tyzmowi i przywilejom feudalnym, opowiadając się za rządem konstytucyjnym⁵⁶. Spośród głównych założeń liberalizmu należy wymienić: indywidualizm (rozumiany jako odmienność ludzi, a zarazem traktujący społeczeństwo jako zbiór jednostek, a nie byt zbiorowy), wolność jednostki (której granicą jest wolność innych ludzi), rozum, równość (zwłaszcza wobec prawa), tolerancja czy zgoda „rządzonych” na określony rząd. W liberalizmie klasycznym państwo, jak podkreślał Thomas Paine, jest „złem koniecznym” potrzebnym jedynie do tego, by ustanawiać porządek i bez-pieczeństwo. Stąd koncepcja państwa minimalnego lub państwa „nocnego stróża”.

Do początku XIX wieku rozwinęła się też liberalna doktryna ekonomiczna, która potępiała rządowy interwencjonizm i promowała kapitalizm typu laissez-faire po-strzegany jako gwarant dobrobytu, podtrzymujący wolność indywidualną. Stała się ona centralnym punktem klasycznego, dziewiętnastowiecznego liberalizmu.

Jak podkreśla Wiktor Osiatyński, liberalizm stał się dość szybko fi lozofi ą poli-tyczną wszystkich niemal Amerykanów, tym bardziej że mógł zostać wykorzystany jako podbudowa ideologiczna wojny o niepodległość. Podczas więc gdy w Europie liberalizm był jedną z wielu historycznie zdeterminowanych i konkurujących z sobą doktryn, w USA przez blisko sto lat był głównym, a później jednym z dwóch zasad-niczych, nurtem myśli społeczo-politycznej⁵⁷.

Zarówno jednak liberalizm amerykański, jak i europejski uległ znacznej ewolucji.

Liberalizm europejski w połowie XIX wieku z liberalizmu arystokratycznego prze-kształcił się w tak zwany demoliberalizm. W XX wieku z kolei liberałowie, godząc się na wzrost interwencji państwa, szersze („pozytywne”) spojrzenie na wolność⁵⁸, opiekę społeczną i program welfare state, zgodzili się na przekształcenie liberalizmu kla-sycznego w liberalizm socjalny. Według Osiatyńskiego podobnie przebiegła ewolucja liberalizmu w USA, choć tu nurt liberalizmu arystokratycznego reprezentowany przez Johna Adamsa czy Alexandra Hamiltona, nie miał silnych tradycji. Dlatego w Stanach Zjednoczonych demoliberalizm zatriumfował wcześniej niż w Europie⁵⁹. Poza tym, podobnie jak liberalizm europejski, liberalizm amerykański przybrał postać liberali-zmu socjalnego, co w USA stało się szczególnie wyraźne w okresie Nowego Ładu.

Losy liberalizmu socjalnego w Europie i w USA potoczyły się w późniejszym okresie zdecydowanie odmiennie. Zdaniem Osiatyńskiego w Europie liberalizm so-cjalny został stosunkowo szybko wyparty przez doktrynę reformizmu i socjaldemo-kracji⁶⁰. Pozostał więc jedynie klasyczny liberalizm. W USA natomiast, ze względu na słabość nurtów socjaldemokratycznych, liberalizm socjalny na długo pozostał jed-nym z dwu głównych nurtów myśli społeczno-politycznej. W konsekwencji w Sta-nach Zjednoczonych klasyczny program liberalizmu stał się kanonem głównego

56 Więcej na ten temat: A. Heywood, Ideologie polityczne...

57 W. Osiatyński, Współczesny konserwatyzm i liberalizm amerykański, Warszawa 1984, s. 166.

58 Z tej perspektywy wolność nie jest rozumiana jako pozostawienie jednostki samej sobie, ale po-wiązana jest z rozwojem osobowym oraz z możliwością spełnienia i samorealizacji.

59 W. Osiatyński, Współczesny..., s. 168. Autor nie zgadza się pod tym względem z Markiem Sobo-lewskim, który twierdzi, że demoliberalizm najpierw powstał w Anglii, a dopiero później w USA. Zob.

B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl polityczna..., op.cit.

60 W. Osiatyński, Współczesny..., s. 169.

nurtu konserwatyzmu amerykańskiego, a liberalizm socjalny jest charakterystyczny dla nurtu liberalnego. Dlatego termin „liberalny” jest tam wręcz nierozerwalnie zwią-zany z poparciem dla rozbudowanego państwa socjalnego, a nie z rządem minimum.

Warunki społeczne w USA pod koniec XIX wieku były odmienne od tych, w któ-rych rodziły się amerykańskie instytucje polityczne i klasyczna doktryna liberalizmu amerykańskiego. Jak zauważa Osiatyński, rozwojowi przemysłu towarzyszyło wy-hamowanie ekspansji na zachód, co spowodowało zmianę stosunku do imigrantów z Europy, którzy nie byli już tak mile widziani jak wcześniej⁶¹. Miasta stawały się przeludnione i gromadziło się w nich wielu biednych, zwłaszcza imigrantów⁶². Prze-miany spowodowały wątpliwości teoretyczne co do zgodności klasycznego liberali-zmu z rzeczywistością i doprowadziły do powstania nurtu liberaliliberali-zmu socjalnego⁶³. Krytycy klasycznego liberalizmu w USA polemizowali z darwinizmem społecz-nym i postulowali aktywniejszą rolę rządu, między inspołecz-nymi w zrównywaniu szans wszystkich grup społecznych, pomocy grupom upośledzonym, eliminacji sztucznych barier i rozwoju systemu edukacyjnego⁶⁴. Niektórzy, jak na przykład Walter Lipp-mann, uważali, że obowiązkiem państwa jest też ograniczenie nadmiernej koncentra-cji ekonomicznej (zwłaszcza przez monopole), która może naruszyć działanie praw rynkowych⁶⁵.

Co istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania, na rozwój założeń libe-ralizmu amerykańskiego znaczny wpływ wywarł ruch progresywistów⁶⁶. Jego zwo-lennicy, z których wielu było liberalnymi chrześcijanami motywowanymi ewangelią społeczną, jako problemy społeczne wskazywali rosnące nierówności w docho-dach, nędzę mas robotniczych, niehumanitarne warunki pracy oraz brak środków na utrzymanie przy stałym wzroście cen. Dominował wśród nich nurt szerszej od-powiedzialności społecznej⁶⁷. Progresywistom udało się przeprowadzić pewne re-formy społeczne, w tym (oprócz wspomnianych już rent dla wdów) ograniczenie możliwości zatrudniania dzieci, skrócenie maksymalnego czasu pracy kobiet do 60 godzin tygodniowo, wprowadzenie w piętnastu stanach minimalnych płac dla ko-biet, ubezpieczenia pracowników od następstw nieszczęśliwych wypadków⁶⁸. Pro-gresywistom udało się też rozbudzić poczucie odpowiedzialności społecznej za los dzieci oraz osób starszych wymagających opieki⁶⁹. Jednym z ich najważniejszych

61 W. Osiatyński, Ewolucja amerykańskiej myśli społecznej i politycznej, Warszawa 1984, s. 341.

62 Więcej na temat przemian: ibidem, s. 342.

63 Więcej na ten temat: B. O’Connor, A Political History of the American Welfare System. When Ideas Have Consequences, Lanham, MD 2004, rozdz. I.

64 Więcej na ten temat: ibidem, s. 345.

65 Więcej na ten temat: W. Lippmann, The Good Society, New York 1936, za: W. Osiatyński, Ewolucja...

66 A także do pewnego stopnia – populistów.

67 Obiektem ataku progresywistów były też skorumpowane miejskie machiny partyjno-polityczne, pozostające często na usługach wielkiego biznesu. W. Osiatyński, Ewolucja..., s. 360.

68 Ibidem, s. 361.

69 W latach 1911–1930 w niemal wszystkich stanach (z wyjątkiem czterech) wprowadzono zasiłki dla dzieci, ludzi chorych i starszych. Szerzej na temat reform progresywnych w: J. Axin, M.J. Stern, op.cit., s. 127–156.

osiągnięć było ponadto doprowadzenie do uchwalenia w 1919 roku XIX Poprawki do Konstytucji, przyznającej prawo wyborcze kobietom⁷⁰. Choć historycy różnią się w ocenach osiągnięć ruchu progresywnego, podkreślają jednak jego znaczenie dla rozwoju amerykańskiej myśli politycznej. Ruch ten zanegował bowiem publicznie kilka podstawowych dogmatów klasycznego liberalizmu, w tym nieograniczony laissez-faire. Aktywnie też promował działalność rządu w dziedzinie kontroli życia gospodarczego oraz, choć w bardzo ograniczonym zakresie, również w dziedzinie socjalnej. W ten sposób stał się właściwym początkiem nowoczesnego liberalizmu amerykańskiego⁷¹.

Na rozwój amerykańskiego liberalizmu socjalnego znaczący wpływ miała jednak przede wszystkim tragiczna sytuacja w okresie Wielkiego Kryzysu⁷². Jego zwolen-nicy z coraz większym przekonaniem zaczęli wtedy promować rozumienie wolno-ści jako możliwowolno-ści samorealizacji. Argumentowali to, podkreślając, że państwowa interwencja, zwłaszcza w postaci świadczeń społecznych, miała się przyczyniać do wzrostu wolności przez uchronienie jednostek przed problemami społecznymi, które zagrażają ich egzystencji. Wzięli też pod uwagę założenia Johna Maynarda Keynesa przekonującego, że wzrost i dobrobyt można utrzymać przez system kierowanego lub regulowanego kapitalizmu, w którym najważniejsze kompetencje w zakresie go-spodarki należą do państwa. Niemniej poparcie liberałów dla świadczeń społecz-nych i interwencji rządu było zawsze warunkowe. Wsparcie jednostek, które nie były w stanie same sobie pomóc, miało trwać jedynie do momentu, gdy ponownie będą mogły wziąć odpowiedzialność za swoje życie. Powyższe założenia miały szczegól-ny wpływ na sformułowanie przez Roosevelta programu New Deal i wprowadzenie ustawy o zabezpieczeniu społecznym (SSA). Warto jednak pamiętać, że program realizowany przez Roosevelta w okresie Nowego Ładu nie miał charakteru ideolo-gicznego, ale zdecydowanie praktyczny⁷³.