Rozwój konserwatyzmu amerykańskiego

Konserwatyzm amerykański akcentuje przede wszystkim przywiązanie do zasad kla-sycznego liberalizmu oraz koncepcji laissez-faire. Przez dość długi czas nie miał on zbyt silnego i wyrazistego charakteru ideologicznego zwłaszcza w porównaniu z konserwatyzmem europejskim, który powstał w związku z reakcją na wydarze-nia rewolucji zapoczątkowanej we Francji w 1789 roku i sprzeciwiał się wzrostowi tempa zmian ekonomicznych i politycznych³. Niemniej konserwatyzm amerykański korzystał z pewnych idei wypracowanych przez konserwatywnych myślicieli euro-pejskich, dlatego warto je pokrótce przedstawić.

W Europie kontynentalnej powstała forma konserwatyzmu skrajnie autokratycz-nego i reakcyjautokratycz-nego, z góry odrzucająca jakąkolwiek ideę reform. Charakteryzowały ją prace takich myślicieli, jak na przykład Joseph de Maistre. Bardziej elastyczna i ostatecznie odnosząca większe sukcesy okazała się forma konserwatyzmu, która rozwinęła się w Wielkiej Brytanii⁴. Głównym jej przedstawicielem był Edmund Bur-ke, który uważał, że należy „zmieniać, aby zachowywać”⁵. Burke sprzeciwiał się rewolucji, ale za błędne i niebezpieczne uważał zarówno zniesioną przez rewolucję monarchię absolutną, jak i zaproponowane w jej trakcie koncepcje liberalne i demo-kratyczne, które według niego w miejsce zastrzeżone dla Boga wprowadzały wolę człowieka⁶. Burke głosił, że istotnym czynnikiem stabilizującym społeczeństwo był Kościół, gdyż religia mogła się przyczyniać do utrzymania istniejącego porządku i tradycji, w której zawarta jest zbiorowa mądrość pokoleń. Część zmian irlandz-ki myśliciel traktował jednak jako nieuniknione. Powinny być jednak ewolucyjne i wprowadzane z ostrożnością. Burke zyskał przychylność wielu oświeconych Ame-rykanów i w pewnym sensie do dzisiaj pozostaje ojcem duchowym konserwatyzmu amerykańskiego. Do tego przyczyniło się między innymi to, że o ile w rewolucji francuskiej widział on pogwałcenie tradycji, o tyle z sympatią odnosił się do rewolu-cji amerykańskiej, upatrując naruszenia prawa raczej w polityce rządu brytyjskiego niż w aspiracjach kolonistów⁷. Popierał też takie częściowo liberalne poglądy, jak na przykład zasada równowagi sił politycznych⁸.

2 W. Osiatyński, Ewolucja..., s. 252.

3 Niektórzy badacze upatrują jego początków jeszcze wcześniej w reakcji na idee oświeceniowe.

Więcej na ten temat: B. Szlachta, hasło Konserwatyzm [w:] Słownik społeczny, red. idem, Kraków 2005, s. 574.

4 A. Heywood, Politologia, s. 58.

5 Więcej na ten temat: R. Rydz, Edmund Burke na ścieżkach wolności, Poznań 2005.

6 Istotna dla Burke’a była koncepcja „konstytucji naturalnej”. Więcej na ten temat: B. Szlachta, op.cit., s. 574.

7 W. Osiatyński, Współczesny..., s. 17.

8 Więcej na temat poglądów Burke’a: B. Szlachta, hasło Konserwatyzm..., op.cit.

Przez lata konserwatyzm ewoluował pod wpływem licznych myślicieli⁹. Warto jednak wymienić te wątki myśli konserwatywnej, które w dużej mierze pozostały niezmienione, to znaczy: tradycję, przeświadczenie o niedoskonałości ludzkiej na-tury, organicyzm, hierarchię, autorytet, własność, a także pragmatyzm, czyli przeko-nanie, że działania powinny być kształtowane przez praktyczne okoliczności i cele¹⁰.

Tradycja według konserwatystów odzwierciedla nagromadzoną mądrość przeszłości i przyczynia się do stabilizacji oraz bezpieczeństwa, dając jednost-kom poczucie społecznej i historycznej przynależności. Zgodnie z przekonaniem o niedoskonałości ludzkiej natury ludzie są istotami ograniczonymi, zależnymi i potrzebującymi bezpieczeństwa. Dlatego potrzebują życia w stabilnych, uporząd-kowanych wspólnotach. Jednostki są też zepsute moralnie, skażone przez egoizm, chciwość i żądzę władzy. Korzenie zbrodni i zamętu tkwią w jednostce, a nie w spo-łeczeństwie. Utrzymanie porządku wymaga więc silnego państwa, surowych praw i dotkliwych kar¹¹. Według założeń organicyzmu społeczeństwo to nie wytwór czło-wieka, ale raczej organiczna całość lub żyjąca istota. Społeczeństwo ze swoimi róż-nymi instytucjami, czyli tkanką społeczną (rodziny, wspólnoty, naród), jest wyni-kiem naturalnej konieczności. Hierarchia i stopniowanie pozycji społecznej i statusu to coś naturalnego i nieuniknionego w organicznym społeczeństwie. Konserwatyści są przekonani, że wynikająca z hierarchii nierówność nie prowadzi do konfl iktów, ponieważ społeczeństwo związane jest wzajemnymi obowiązkami i powinnościami.

Zaletą autorytetu, który zawsze pochodzi z góry jest to, że jest on źródłem spójności społecznej i daje ludziom jasne pojęcie o tym, kim są i czego się od nich oczekuje¹². Własność natomiast zapewnia ludziom bezpieczeństwo, częściową niezależność od rządu, oraz wzmacnia szacunek do prawa i własności innych osób. Jest też zmate-rializowaniem osobowości ludzi, którzy postrzegają siebie przez pryzmat tego, co posiadają¹³.

Ciekawym nurtem konserwatyzmu, który do pewnego stopnia również wywarł wpływ na konserwatyzm amerykański, jest konserwatyzm paternalistyczny. Pewne jego elementy pojawią się w promowanym przez Marvina Olasky’ego konserwaty-zmie współczującym (compassionate conservatism), który stał się teoretycznym uza-sadnieniem polityki faith-based initiatives. Paternalistyczny nurt myśli konserwatyw-nej pozostaje w zgodzie z takimi zasadami, jak organicyzm, hierarchia i obowiązek, a wywodzony jest z pism Benjamina Disraeliego. Jego przesłanie było podbudowane odwołaniem do obowiązków społecznych mających swe korzenie w neofeudalnych ideach, takich jak noblesse oblige. Zgodnie z tym rozumowaniem obowiązek jest

9 Więcej na ten temat: J. Bartyzel, hasło Konserwatyzm [w:] Encyklopedia polityczna, t. I, red. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Radom 2009, s. 168–174.

10 Warto nadmienić, że istotną warstwę konserwatyzmu stanowi też krytyka dogmatyzmu politycz-nego. Więcej na ten temat: B. Szlachta, op.cit., s. 574.

11 Więcej na ten temat: A. Heywood, Politologia, Warszawa 2002, s. 59.

12 Kiedyś popularna była idea „naturalnej arystokracji” (talent i przywództwo to cechy wrodzone).

Współcześnie autorytet i przywództwo są częściej postrzegane jako rezultat doświadczenia i treningu.

Więcej na ten temat: R. Scruton, Co znaczy konserwatyzm, tłum. T. Bieroń, Poznań 2002.

13 Heywood A., Politologia, s. 59.

ceną za przywileje – wielcy i majętni dziedziczą obowiązek opieki nad mniej za-możnymi w szerszym interesie spójności społecznej i jedności¹⁴. Wynikająca z tego zasada solidaryzmu społecznego odzwierciedla nie tyle ideał równości społecznej, ile wizję organicznej równowagi, spójną i stabilną hierarchię.

Jak podkreśla Wiktor Osiatyński, Stany Zjednoczone nie miały tradycji feu-dalnej bądź też istniała ona w formie szczątkowej i szybko przekształciła się pod wpływem postępów gospodarki kapitalistycznej. Nie było też sztywnej hierarchii społecznej. Dlatego nie istniała tam żadna grupa społeczna, której odpowiadałby konserwatyzm europejski w czystej formie¹⁵. Początkowy brak wyraźnego cha-rakteru ideologicznego amerykańskiego konserwatyzmu wynikał więc z tego, że w USA programy konserwatywne formułowali ludzie ze zmieniających się warstw i klas społecznych, broniąc swej uprzywilejowanej pozycji zwłaszcza w okresach jej zagrożenia. Według Osiatyńskiego początkowo byli to wielcy właściciele ziem-scy oraz hierarchia kościelna, zagrożone postępami ruchu na rzecz niepodległości.

Po utworzeniu USA była to elita plantatorsko-kupiecka, która dostrzegała groźbę dla swej pozycji we wzroście nastrojów demokratycznych. W pierwszej połowie XIX wieku ostoją konserwatyzmu była elita plantatorskiego Południa zagrożona rosnącą potęgą kapitalizmu Północy, po wojnie domowej natomiast „(…) konserwa-tyzm stał się fi lozofi ą społeczno-polityczną przede wszystkim elity kapitału, której interesy i pozycja zostały podane w wątpliwość przez rozwijający się nurt krytyki społecznej”¹⁶. Sprzeciwiając się reformom społecznym i preferując dotychczaso-we rozwiązania społeczno-ekonomiczne, stworzono ideologiczny program konser-watyzmu amerykańskiego, który skoncentrował się na zasadach indywidualizmu i laissez-faire. Tym samym upodobnił się on do klasycznego liberalizmu, a nie kon-serwatyzmu europejskiego¹⁷.

Zwolennicy takiego ujęcia uzasadniali swą krytykę wobec postulowanych re-form, podając wiele argumentów¹⁸. Między innymi podkreślali, że wolny człowiek (z natury egoistyczny) ma prawo zaspokajać swoje potrzeby, a wolny rząd nie po-winien mu w tym przeszkadzać, oraz że sukces zawdzięcza się własnym talentom, a za nieszczęścia i ubóstwo każda jednostka może winić tylko siebie. Jako najwyższą wartość społeczną podawali wolność, zwłaszcza w sferze ekonomicznej. Prawem własności i zawierania umów uzasadniali swą opozycję wobec jakiejkolwiek inge-rencji rządu w regulowanie cen, a nawet warunków pracy i płacy. Opowiadali się za rządem minimalnym. Szanowali takie tradycyjne instytucje, jak rodzina, szkoła czy Kościół, ale jednocześnie domagali się od nich, by stały na straży nieograniczo-nej wolności ekonomicznieograniczo-nej. Odwoływali się do swoiście rozumianego prawa natury, które obejmowało zasady indywidualizmu, ograniczonego rządu, wolności,

własno-14 Por. R. Skarzyński, Konserwatyzm..., Warszawa 1998.

15 W. Osiatyński, Współczesny..., s. 18.

16 Ibidem, s. 18.

17 Ibidem.

18 Uporządkował je C. Rossiter w Conservatism in America, New York 1955, za: W. Osiatyński, Ewolucja..., s. 254.

ści, wolnej konkurencji, a nawet walki o byt i przetrwania najlepiej dostosowanych.

Darwinizm społeczny był więc wśród nich dość popularny¹⁹.

Poza tym wyznawane przez siebie zasady uzasadniali też często religijnie, odwo-łując się zwłaszcza do kalwinizmu oraz konserwatywnego ewangelikalizmu. Forma indywidualizmu postulowana przez konserwatystów nie pokrywała się jednak w pełni z formą indywidualizmu postulowaną przez purytanów czy nawet chrześcijan ewan-gelikalnych, którzy uznawali odpowiedzialność, w tym również odpowiedzialność władz lokalnych, za los należących do ich wspólnoty jednostek²⁰. Niemniej w tym okresie zasady religijne dotyczące indywidualnej odpowiedzialności za własny los zostały nierozerwalnie połączone z indywidualizmem ekonomicznym promowanym przez konserwatystów amerykańskich²¹. Jednym z przejawów tego procesu było stworzenie tak zwanej ewangelii bogactwa, która w pewnym sensie dostosowywała purytańskie tradycje etyczne do warunków społeczeństwa przemysłowego. Podkreś-lano w niej etyczny charakter dążenia do bogactwa, które w pismach niektórych du-chownych urosło do rangi cnoty moralnej²².

Poziom społecznej akceptacji konserwatywnego indywidualizmu był w XIX wie-ku dość wysoki. Mogło to wynikać między innymi z popularności mitu „od pucybuta do milionera”, dzięki któremu indywidualny sukces wydawał się bardziej możliwy do osiągnięcia w Ameryce niż gdziekolwiek indziej²³. Apelował on bowiem przede wszystkim do marzeń i nadziei milionów Amerykanów oraz ciągle napływających do USA imigrantów. Skrajnie indywidualistyczny konserwatyzm stracił na popularno-ści dopiero w okresie Wielkiego Kryzysu. Wtedy też na pewien okres przewagę zy-skał liberalizm socjalny. Czerpiąc z niektórych jego przesłanek, prezydent Roosevelt wprowadził ostatecznie reformy Nowego Ładu, które mimo krytyki zarówno z lewej, jak i z prawej strony spektrum politycznego USA zostały pozytywnie przyjęte przez społeczeństwo.

19 Warto jednak zaznaczyć, że w USA istniały też nurty konserwatywne, których przedstawiciele nie pochwalali darwinizmu społecznego, nadmiernego uprzemysłowienia, i podkreślali wagę organicyzmu.

Więcej na ten temat: W. Osiatyński, Ewolucja..., s. 280–286.

20 Więcej na ten temat: J.P. Bartkowski, H.A. Regis, op.cit.; W.I. Trattner, op.cit.

21 Wśród socjologów i religioznawców istnieją spory co do wpływu protestantyzmu na ukształtowa-nie się i rozwój kapitalizmu. Do pewnego stopnia protestancki indywidualizm mógł się do tego rozwoju przyczynić. Niemniej nie jest to jednoznaczne z odrzuceniem przez protestantów idei pomocy społecznej państwa, o czym dobitnie świadczy ruch progresywnych chrześcijan i Ewangelii Społecznej. Więcej na ten temat: M. Weber, Asceza i duch kapitalizmu [w:] idem, Szkice z socjologii religii, tłum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 88–110.

22 Więcej na ten temat: D.S. Gregory, Christian Ethics, New York 1875, za: W. Osiatyński, Ewolucja..., s. 263–264.

23 Mit ten był swego rodzaju świeckim odpowiednikiem ewangelii bogactwa. Pod koniec XIX wie-ku stawał się o wiele trudniejszy do zrealizowania niż wtedy, gdy ruchliwość społeczna była bardzo wysoka w związku z zasiedlaniem Zachodu i rozwojem nowych inwestycji. Postępująca monopolizacja nie sprzyjała tworzeniu nowych wielkich fortun.