Ogólne przedstawienie regulacji zdatności arbitrażowej w prawie polskim

W prawie polskim wyraźna jest także tendencja do rozszerzania za-kresu zdatności arbitrażowej. Na okoliczność tę wskazuje się zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie¹⁴. W świetle rozwiązań obowią-zujących przed reformą postępowania arbitrażowego z 2005 r. strony, w granicach zdolności do samodzielnego zobowiązywania się, mogły poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego jedynie spory o prawa majątkowe. Dodatkowo z tego zakresu wyłączono spory o alimenty i spory z zakresu prawa pracy¹⁵. W trakcie reformy polskiej procedury cywilnej w 2005 r. znacznie poszerzono zakres zdatności arbitrażowej.

W trakcie zmian procedury cywilnej kwestię zdatności arbitrażo-wej uregulowano w art. 1157 k.p.c.¹⁶. Zmiany w sposobie określenia zdatności arbitrażowej były znaczące. Po pierwsze, obecnie zdatność arbitrażową mają zarówno spory o charakterze majątkowym, jak i nie-majątkowym. Po drugie, przesądzono, że zdatność arbitrażową mają

12 UNCITRAL 2012 Digest of Case Law…, op. cit., s. 28.

13 T. Ereciński, K. Weitz, Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008, s. 117; R. Morek, (w:) Kodeks…, op. cit., komentarz do przepisów regulujących mediację i arbitraż, 2006, pkt 2 komentarza do art. 1157 k.p.c., opublikowano (w:) Legalis; E. Marszał-kowska-Krześ, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 11, Warszawa 2014, pkt 1.2. komentarza do art. 1157 k.p.c.

14 Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 maja 2010 r., sygn. II CSK 670/09, LEX 589813, wskazuje, że: „Ustawodawca – wychodząc naprzeciw tendencji do zwiększenia autonomii woli stron w zakresie dopuszczalności arbitrażu – szeroko zakreślił krąg spraw, które mogą być poddane postępowaniu arbitrażowemu”.

15 Art. 697 k.p.c. (w wersji obowiązującej do dnia 16 października 2005 r.).

16 Art. 1157 k.p.c. brzmi następująco: „Jeżeli przepis szczególny nie stanowi ina-czej, strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa ma-jątkowe lub spory o prawa niemama-jątkowe – mogące być przedmiotem ugody sądowej,

spory z zakresu prawa pracy, jednakże w celu ochrony pracownika wprowadzono wymóg, by zapis na sąd polubowny w takich sprawach sporządzony był na piśmie oraz by był on sporządzony po powstaniu sporu¹⁷. Po trzecie, zastąpiono kryterium „zdolności do samodzielnego zobowiązywania się” kryterium „zdatności ugodowej sporu”.

W polskim prawie mamy jednolitą regulację kwestii zdatności arbi-trażowej zarówno dla krajowego, jak i międzynarodowego arbitrażu¹⁸. Nie ma tu zatem rozróżnienia na krajowe i międzynarodowe postępo-wanie przed sądami polubownymi. Zakres zdatności arbitrażowej jest w obu przypadkach taki sam.

Definicja zdatności arbitrażowej sporu zawarta w art. 1157 k.p.c.

wskazuje na trzy przesłanki, które powinny być spełnione, by sprawa mogła zostać rozstrzygnięta przez sąd polubowny. Jedna z tych przesła-nek, a mianowicie przesłanka zdatności ugodowej, ma charakter pozy-tywny. Dwie pozostałe, tj. wymogi, by sprawa nie dotyczyła alimentów oraz by nie została wyłączona przez przepis szczególny, mają charakter negatywny. Ponadto powszechnie przyjmuje się – mając na uwadze fakt, iż przepisy o arbitrażu znajdują się w Kodeksie postępowania cywilne-go – że sądy polubowne są upoważnione do rozstrzygania wyłącznie spraw, które należą do drogi sądowej¹⁹.

W literaturze pewną wątpliwość budzi to, czy zdatność ugodowa jest przesłanką, która dotyczy wszystkich sporów, tj. zarówno tych o pra-wa majątkowe, jak i tych o prapra-wa niemajątkowe, czy też przesłanka ta dotyczy wyłącznie sporów niemajątkowych²⁰. Jak wskazano poniżej, takie rozwiązanie jest przyjmowane chociażby w prawie niemieckim czy austriackim. Warto tu również zauważyć, że w projektach noweli-zacji Kodeksu postępowania cywilnego pierwotnie zakładano właśnie nieograniczoną zdatność arbitrażową wszelkich sporów o prawa mająt-kowe²¹. W projektach nie przewidywano zatem dodatkowego kryterium zdatności ugodowej sporu w odniesieniu do sporów majątkowych, na-tomiast kryterium to występowało w odniesieniu do sporów o prawa niemajątkowe. Mimo że brzmienie przepisu nie jest do końca jasne,

17 Art. 1164 k.p.c.

18 A.W. Wiśniewski, (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż handlowy....

op. cit., s. 230.

19 T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., s. 117.

20 R. Morek, (w:) Kodeks…, op. cit., komentarz do art. 1157 k.p.c., pkt 4.

21 A.W. Wiśniewski, Międzynarodowy arbitraż handlowy w Polsce, Warszawa 2011, s. 194–195.

powstają bowiem zwłaszcza wątpliwości, czy wyrażenie, jakie znalazło się w przepisie po myślniku, odnosi się do wszystkich kategorii sporów, przyjmuje się jednak, że przesłanka zdatności ugodowej dotyczy jedna-kowo sporów majątkowych i niemajątkowych²².

Wartość kryterium zdatności ugodowej, szczególnie w obrębie spo-rów o prawa majątkowe, jest krytykowana. Przyjmuje się, że o zdatności ugodowej przede wszystkim rozstrzygają przepisy prawa materialnego, następnie bierze się także pod uwagę przepisy prawa procesowego²³. W świetle art. 184 zd. 1 k.p.c. ugoda może być zawarta tylko w takiej sprawie, której charakter na to zezwala. Przyjmuje się, że sprawami takimi są sprawy dotyczące stosunków prawnych, w ramach których – w świetle przepisów prawa materialnego – strony mogą samodziel-nie dysponować prawami z tego stosunku wynikającymi²⁴. Taka moż-liwość istnieje, gdy strony mogą co do określonych praw porozumieć się, w szczególności na drodze umownej²⁵. Przyjmuje się powszechnie w literaturze, że przedmiotem ugody może być stosunek prawny zobo-wiązaniowy, rzeczowy, rodzinny lub spadkowy²⁶. Pamiętać tu jednakże należy, że nie chodzi o to, czy strony w określonych warunkach mogą zawrzeć umowę określonej treści, ale o abstrakcyjną możliwość dyspo-nowania takimi prawami²⁷.

Polski ustawodawca wyznacza granice zdatności arbitrażowej w dwojaki sposób. Po pierwsze, czyni to poprzez odesłanie do gene-ralnie ujmowanego kryterium zdatności ugodowej. Sprawy dotyczące praw wynikających ze stosunków prawnych, które w świetle prawa ma-terialnego nie podlegają dyspozycji prawnej stron, nie mają zdatności ugodowej. Brak zdatności ugodowej może wynikać z charakteru da-nego prawa, nie koniecznie zaś z wyraźda-nego wyłączenia przez przepis prawa. Do spraw, których charakter praw przesądza o braku zdolności

22 Tak np.: A.W. Wiśniewski, (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż han-dlowy... op. cit., s. 234.

23 T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., s. 119.

24 Ibidem, s. 119.

25 Ibidem, s. 120.

26 A. Jakubecki, (w:): Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Arty-kuły 1096-1217, Warszawa 2013, komentarz do art. 1157 k.p.c., pkt 3, opublikowano (w): LEX.

27 Zob.: Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2010 r., sygn. III CZP 57/10, LEX 602463; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2010 r., II CSK 670/09, LEX 589813; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca

ugodowej, należałoby przede wszystkim zaliczyć sprawy o rozwód, sprawy o separację, sprawy o unieważnienie małżeństwa, sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej, sprawy o przysposobienie²⁸. We wska-zanej tu kategorii spraw ustawodawcy chodzi o zachowanie monopolu organów państwowych – w tym wypadku sądów – w zakresie osiąga-nia określonych skutków prawnych. Ustawodawca stoi na stanowisku, że określone prawne skutki nie powinny być osiągane w wyniku ugo-dy stron ani też realizowane w drodze wyroków sądu polubownego.

W niektórych przypadkach zdatność ugodowa, a w konsekwencji także zdatność arbitrażowa, jest wyłączona, albowiem tak stanowi wyraźnie przepis prawa procesowego. Sprawami, które ustawodawca wyraźnie wyłączył poprzez postanowienia prawa procesowego, są sprawy okre-ślone w art. 477¹² k.p.c. – tj. sprawy o uznanie postanowień wzorca umownego za niedozwolone, sprawy wskazane w art. 479⁴¹ k.p.c. – tzn. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych – a także sprawy okre-ślone w art. 479 k.p.c – tzn. sprawy o naruszenie posiadania. Po drugie, w art. 1157 k.p.c. wyraźnie wyłączono zdatność arbitrażową w odnie-sieniu do spraw dotyczących alimentów. Chodzi tu o wszelkie sprawy dotyczące alimentów, w szczególności sprawy o ustalenie, że prawo do alimentów przysługuje uprawnionemu lub że prawo takie wygasło, o ustalenie wysokości alimentów oraz o podwyższenie lub obniżenie alimentów²⁹.

Powszechnie przyjmuje się, że zdatność arbitrażową mają wyłącz-nie te spory, w których przypadku dopuszczalna jest droga sądowa³⁰. Pogląd ten jest dość powszechnie przyjmowany w doktrynie, mimo że wśród przesłanek zdatności arbitrażowej wskazanych w art. 1157 k.p.c. ta przesłanka nie została wyraźnie wymieniona. Konsekwencją takiego ujęcia jest brak zdatności arbitrażowej niektórych sporów, które co prawda mają charakter sporów cywilnych, jednakże na podstawie szczególnych przepisów ich rozpatrywanie zostało przekazane organom administracyjnym.

W literaturze wskazuje się, że z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku sporów dotyczących praw własności przemysłowej, które w pewnym zakresie zostały skierowane do szczególnego administracyj-nego postępowania, jakim jest postępowanie sporne toczące się przed

28 T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., 120.

29 Ibidem, s. 124.

30 Ibidem, s. 117.

Urzędem Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej³¹. Nie ulega wątpliwo-ści, że w przypadku rozstrzygnięcia przez sąd arbitrażowy np. sprawy o nieważność patentu wydanego przez Urząd Patentowy wyrok taki podlegałby uchyleniu, a sąd polski mógłby odmówić uznania takiego wyroku. Do takiego samego wniosku należałoby dojść, gdyby kwestia nieważności patentu była rozstrzygana przez sąd polubowny na zarzut pozwanego w sprawie o naruszenie patentu lub w sporze na tle wykony-wania umowy licencyjnej.

Na zakończenie należałoby jeszcze odnieść się do kwestii konsekwen-cji poddania pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego sprawy niemającej zdatności arbitrażowej. Brak zdatności arbitrażowej sporu wpływa na ważności samej umowy o arbitraż. Może skutkować całkowitą nieważ-nością takiej umowy na podstawie znajdującego tu odpowiednio zasto-sowanie art. 58 k.c. lub częściową nieważnością umowy, w przypadku gdy tylko w stosunku do niektórych spraw można stwierdzić, że są to sprawy nie mające zdatności arbitrażowej³². W konsekwencji wyrok sądu arbitrażowego może zostać uchylony na podstawie art. 1206 § 2 pkt 1 k.p.c. Ponadto sąd może odmówić stwierdzenia wykonalności lub odmówić uznania takiego wyroku na podstawie 1214 § 3 pkt 1 k.p.c.

Powstaje tu jeszcze pytanie o skutki, jakie wywiera wyrok wyda-ny w sprawie pozbawionej zdatności arbitrażowej. Należy przyjąć, że w przypadku niezaskarżenia wyroku sądu polubownego w takim przypadku nie ma już możliwości innego działania niż wykonanie wy-roku sądu polubownego. Po upływie terminów do wniesienia środków zaskarżenia strona traci już wszelkie środki prawne zmierzające do wzruszenia wyroku³³.

1.3.3. Polskie rozwiązania w zakresie zdatności arbitrażowej