Wyłączenie, odwołanie i ustąpienie arbitra – wybrane pro- pro-blemy proceduralnepro-blemy proceduralne

1.4.1. Wyłączenie arbitra 1.4.1.1. Podstawy wyłączenia

Podstawy wyłączenia arbitra wyrażone zostały w treści art. 1174 § 2 k.p.c., który stanowi, że arbiter może być wyłączony tylko wtedy, gdy zachodzą okoliczności, które budzą uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności lub niezależności, a także wtedy, gdy nie ma kwalifika-cji określonych w umowie stron. Odpowiada to w pełni treści art. 12 ust. 2 Ustawy Modelowej. Należy zwrócić uwagę, że na wzór Ustawy Modelowej, odmiennie zaś od tego, jak kwestia była uregulowana przed reformą polskiego prawa arbitrażowego z 2005 r., polski ustawodawca przyjął, że powołane w art. 1172 § 2 k.p.c. przesłanki są wyłącznymi podstawami dla żądania wykluczenia arbitra³³. Do prawa polskiego przyjęta została również wprost zasada, wyrażona w Ustawie Mode-lowej w art. 12 ust. 2 zd. 2, że wyłączenia arbitra, którego strona sama powołała lub w którego powołaniu uczestniczyła, strona ta może żądać tylko z przyczyn, o których się dowiedziała po jego powołaniu.

W ustawodawstwach opartych na Ustawie Modelowej przyjmuje się, że normy stanowiące o minimalnych standardach obowiązujących arbitrów, to jest wymogu ich bezstronności i niezależności, podobnie jak o podstawach wyłączenia arbitra, nie mogą być przez strony mody-fikowane, jak również niedopuszczalne jest odstąpienie od ich stosowa-nia³⁴. Odpowiada to sugerowanemu w literaturze założeniu odnośnie do charakteru prawnego, jaki przypisać należy art. 12 Ustawy Modelowej³⁵ i przepisom, które w oparciu o jego treść będą konstruowane. Wydaje się zatem, że art. 1174 k.p.c. przypisać należy charakter bezwzględnie obowiązujący³⁶.

33 Zob. A. Szumański, (w:) System…, op. cit., s. 440; K. Zawiślak, Receptum…, op. cit., s. 73.

34 Zob. P. Hanusch, Challenge…, op. cit., s. 68.

35 Zob. P. Binder, International Commercial…, op. cit., s. 196.

36 Zob. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., s. 197.

1.4.1.2. Procedura wyłączenia arbitra

Procedurę wyłączenia arbitra określa treść art. 13 Ustawy Modelo-wej. Wzorzec statuowany w powołanym przepisie został do prawa pol-skiego przyjęty z istotnymi zmianami³⁷. Dotyczą one założeń konstruk-cyjnych procedury wyłączenia arbitra, a zwłaszcza określenia terminu na złożenie do sądu powszechnego wniosku o wyłączenie arbitra. Usta-wa ModeloUsta-wa w art. 13 ust. 3 stanowi, że w sytuacji, gdy nie nastąpi wyłączenie arbitra w trybie określonym przez strony lub przy zastoso-waniu procedury z art. 13 ust. 2 Ustawy Modelowej, strona żądająca wyłączenia może w terminie trzydziestu dni, liczonych od daty otrzy-mania decyzji odmawiającej wyłączenia, złożyć stosowny wniosek do sądu. Tymczasem zgodnie z art. 1176 § 2 k.p.c., jeżeli w terminie mie-siąca od dnia, w którym strona zgłosiła do sądu polubownego żądanie wyłączenia arbitra w trybie określonym przez strony, arbiter nie zosta-nie wyłączony, strona żądająca wyłączenia może w termizosta-nie następnych dwóch tygodni wystąpić do sądu z wnioskiem o wyłączenie arbitra. Po-nadto odmienne postanowienia umowy stron są bezskuteczne. W konse-kwencji prawdopodobna jest sytuacja, gdy procedura wyłączenia arbitra określona przez strony nie zostanie jeszcze zakończona, a strona, oba-wiająca się utraty terminu i w konsekwencji utraty uprawnienia do żą-dania wyłączenia arbitra³⁸, złoży wniosek o wyłączenie arbitra do sądu.

Toczyć się wówczas będą dwa, równoległe postępowania, które mogą przynieść odmienne rozstrzygnięcia³⁹. Wydaje się, że walor szybkości postępowania, który miał zostać zagwarantowany poprzez wprowadze-nie opisanego powyżej rozwiązania, wprowadze-nie jest wystarczającym uzasadwprowadze-nie- uzasadnie-niem dla stanu niepewności prawnej, który wywołany zostaje lub może zostać wywołany wskutek rozstrzygania kwestii wyłączenia arbitra w dwóch odrębnych postępowaniach przez dwa niezależne od siebie podmioty⁴⁰. Warto w tym miejscu zauważyć, że obie regulacje zakładają,

37 Zob. R. Morek, Mediacja…, op. cit., s. 188.

38 Zob. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., s. 201.

39 Szerzej na ten temat: P. Pietkiewicz, Wyłączenie arbitra. Wybrane proble-my proceduralne na tle przepisów Części piątej Kodeksu postępowania cywilnego, (w:) Międzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy u progu XXI wieku. Księga pamiąt-kowa dedypamiąt-kowana doktorowi habilitowanemu Tadeuszowi Szurskiemu, A. Tynel et al.

(red.), Warszawa 2008, s. 135-149.

40 Ibidem, s. 141. Zob. także M. Asłanowicz, Postępowanie o wyłączenie arbitra – uwagi na tle praktyki Sądu Arbitrażowego przy Konfederacji Lewiatan, e- Przegląd

iż wniesienie wniosku o wyłączenie arbitra nie wyklucza kontynuowa-nia postępowakontynuowa-nia arbitrażowego, przy czym Ustawa Modelowa wprost stanowi, że sąd polubowny, nie wyłączając arbitra, wobec którego to-czy się postępowanie w przedmiocie wyłączenia, może kontynuować postępowanie, co nie zostało explicite wyrażone w art. 1176 § 6 k.p.c., a przyjmowane jest w doktrynie jako wynikające z treści tego przepi-su⁴¹. Polska regulacja natomiast wprost stanowi o możliwość zawiesze-nia postępowazawiesze-nia do czasu rozstrzygnięcia kwestii wyłączezawiesze-nia arbitra przez sąd, o czym nie ma mowy w art. 13 ust. 3 Ustawy Modelowej.

W prawie polskim, ze względu na zapewnienie skuteczności instru-mentu ograniczającego przewlekłość postępowania i przeciwdziałające-go obstrukcyjnym praktykom, wyłączono dopuszczalność odmienneprzeciwdziałające-go niż ustanowione w art. 1176 § 2 k.p.c. określenia przez strony procedury na wypadek niepodjęcia w terminie decyzji o wyłączeniu arbitra, sta-nowiąc o bezskuteczności postanowień umowy stron odmiennie regu-lujących tę kwestię. Rozwiązanie to odpowiada założeniom przyjętym w Ustawie Modelowej, która przyznając pierwszeństwo uzgodnieniom stron co do trybu wyłączenia arbitra, stanowi, że wola ta ograniczona jest treścią art. 13 ust. 3 Ustawy Modelowej, a tym samym przepis ten, jako bezwzględnie wiążący, znajduje zastosowanie nawet w przypadku, gdy strony postanowiły inaczej⁴².

Znaczne podobieństwo wykazują natomiast regulacje określające procedurę wyłączenia arbitra, która winna znaleźć zastosowanie wo-bec braku uzgodnienia stron w tym zakresie. Różnice między art. 1176

§ 3 k.p.c. i art. 13 ust. 2 Ustawy Modelowej przejawiają się w przyjęciu w polskiej regulacji nieznacznie krótszego, dwutygodniowego terminu na zawiadomienie wszystkich arbitrów i drugiej strony o okoliczno-ściach, mogących być podstawą dla wyłączenia arbitra, oraz wymogu, by stosowne zawiadomienie wysłane było do wszystkich adresatów jednocześnie. Polska ustawa przyznaje również kompetencję do roz-strzygnięcia o wykluczeniu arbitra sądowi, działającemu na wniosek strony (zob. art. 1176 § 4 k.p.c.), podczas gdy Ustawa Modelowa prze-widuje kompetencję samego sądu polubownego, nie statuując przy tym konieczności składania dodatkowych wniosków. Wyrażona w art. 1176

41 Zob. A. Zieliński, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, A. Zieliń-ski, K. Flaga-Gieruszyńska Warszawa 2008, komentarz do art. 1176 k.p.c. powołany za: Legalis; M. Asłanowicz, Postępowanie…, op. cit., s. 10-11.

42 Zob. P. Binder, International Commercial…, op. cit., s. 196.

§ 5 k.p.c. zasada, że jeżeli arbiter ustępuje lub zostaje odwołany przez strony w związku z żądaniem jego wyłączenia, nie oznacza to samo przez się, iż żądanie to było uzasadnione, mimo że nie jest literalnym odpowiednikiem treści art. 14 ust. 2 Ustawy Modelowej, odpowiada jednak co do zasady koncepcji w niej wyrażonej.

Podsumowując analizę i porównanie kwestii proceduralnych, za-sygnalizować należy, że prawo polskie, odmiennie niż art. 13 ust. 3 Ustawy Modelowej, nie stanowi wprost o niezaskarżalności orzeczenia sądu w przedmiocie wyłączenia arbitra. Problematyka konsekwencji braku wyraźnego wyłączenia możliwości zaskarżania orzeczenia sądu w przedmiocie wyłączenia arbitra szerzej analizowana będzie w punk-cie 2.1.2. niniejszej części.

1.4.2. Odwołanie i ustąpienie arbitra

Ustawa Modelowa nie zawiera osobnego uregulowania kwestii ustą-pienia i odwołania arbitra. Określa natomiast jako konsekwencję fak-tycznej lub prawnej niemożliwości wykonywania przez arbitra czynno-ści lub niemożnoczynno-ści działania bez zbędnej zwłoki (art 14 ust. 1 Ustawy Modelowej) wygaśnięcie powołania arbitra, które następuje wskutek jego ustąpienia lub wyrażenia przez strony sporu zgody na wygaśnięcie powołania. W polskiej regulacji nie ma bezpośredniego odpowiednika art. 14 ust. 1 Ustawy Modelowej, jednakże regulacje kodeksowe insty-tucji odwołania i ustąpienia arbitra swe źródło mają właśnie w przywo-łanym przepisie Ustawy Modelowej⁴³.

1.4.2.1. Odwołanie arbitra

Zgodnie z art. 1177 § 1 k.p.c. strony mogą w każdym czasie złożyć zgodne oświadczenie na piśmie o odwołaniu każdego z arbitrów. W tym zakresie zatem polski ustawodawca konsekwentnie przyznaje pierw-szeństwo woli stron, nawiązując do konstrukcji zastosowanej w art. 14 ust. 1 Ustawy Modelowej. Zgodnie z polską regulacją, aby skutecznie odwołać arbitra, nie ma konieczności występowania stron do podmiotu trzeciego. Odmiennie zaś niż w Ustawie Modelowej, w prawie polskim do odwołania arbitra wystarczająca jest zgodna wola stron, nie jest za-tem konieczne wystąpienie jakichkolwiek dodatkowych przesłanek⁴⁴.

43 Zob. A. Szumański, (w:) System…, op. cit., s. 444, 447.

Jednocześnie art. 1177 § 2 k.p.c., nie stanowiąc pełnej i literalnej im-plementacji art. 14 ust. 1 Ustawy Modelowej, wykorzystuje konstrukcję wygaśnięcia powołania arbitra w tym przepisie określoną. Stanowi on, że na wniosek którejkolwiek ze stron sąd może odwołać arbitra, jeżeli jest oczywiste, że arbiter nie wykona swych czynności w odpowiednim terminie, lub jeżeli opóźnia się z ich wykonywaniem bez uzasadnionej przyczyny. W tym zakresie zatem konieczna jest ingerencja podmio-tu trzeciego. Określone są przyczyny uzasadniające żądanie odwoła-nia arbitra, które co do zasady odpowiadają przyczynom określonym w art. 14 ust. 1 Ustawy Modelowej. Nie ma natomiast wymogu zgod-ności między stronami⁴⁵. Ze względu na opisane różnice w literaturze wskazuje się, że w prawie polskim statuowane są dwie odrębne instytu-cje: odwołanie arbitra (zob. art. 1177 § 1 k.p.c. wzorowane na art. 14 ust.

1 zd. 1 in fine Ustawy Modelowej) i usunięcie arbitra (zob. art. 1771 § 2 k.p.c., wzorowane na art. 14 ust. 1 zd. 2 Ustawy Modelowej)⁴⁶.

1.4.2.2. Ustąpienie arbitra

Instytucja ustąpienia arbitra uregulowana została w art. 1175 k.p.c., który stanowi, że arbiter może ustąpić w każdym czasie. Oznacza to, że co do zasady powody rezygnacji arbitra pozostają bez znaczenia dla oceny ważności i skuteczności złożonego przez niego stronom oświad-czenia⁴⁷. W polskiej literaturze wskazuje się wprawdzie, że dopuszczal-ność złożenia oświadczenia o ustąpieniu występuje wyłącznie wtedy, gdy zaistnieją ważne powody mogące być podstawą do ustąpienia, jak na przykład popadnięcie przez arbitra w długotrwałą chorobę⁴⁸, co uzasadnione jest tym, że jednym z głównych obowiązków, jakie przy-pisuje się arbitrowi, jest obowiązek pełnienia funkcji aż do jej zakończe-nia, czyli co do zasady aż do wydania wyroku. Stanowisko to nie zasłu-guje w pełni na aprobatę. W prawie polskim nie występuje regulacja, na której mocy wyłączona zostałaby dopuszczalność ustąpienia arbitra ze względu na brak ważnych powodów. Jakkolwiek w treści art. 1175 zd. 2 k.p.c. wskazane zostało, że jeżeli ustąpienie nastąpiło bez ważnych

45 Ibidem.

46 Ibidem.

47 Ibidem, s. 448.

48 T. Ereciński, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część czwarta.

Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Część piąta. Sąd po-lubowny (arbitrażowy), t. 5, Ereciński T. (red.), Warszawa 2007, s. 403.

powodów, arbiter ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę, to jednak uznać należy, iż powyższe nie ogranicza możliwości ustąpie-nia wyłącznie do sytuacji występowaustąpie-nia ważnych powodów, a jedynie określa konsekwencje ustąpienia w przypadku, gdy powody ustąpienia nie mogą być uznane za ważne. Natomiast jeśli ustąpienie nastąpiło bez ważnych powodów, arbiter ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Wskazać należy, że w tym zakresie polska regulacja odmiennie określa instytucję ustąpienia arbitra niż Ustawa Modelowa, która wprost wiąże możliwość ustąpienia z wskazanymi w treści art. 14 ust. 1 zd. 1 okolicznościami.

1.5. Stosunek prawny między stronami sporu a arbitrem – zarys