Określenie miejsca postępowania przed sądem polubownym

Zakres zastosowania przepisów części piątej Kodeksu postępowa-nia cywilnego. Jurysdykcja krajowa sądów państwowych

1.2.1. Analiza postanowień art. 1154–1156 k.p.c. na tle postano-wień Ustawy Modelowej

Wyznaczenie miejsca postępowania sądu polubownego (ang. place of arbitration, niem. Ort des schiedsrichtilichen Verfahrens) ma decy-dujące znaczenie z punktu widzenia stosowania przepisów części piątej Kodeksu postępowania cywilnego, a także zakresu kompetencji sądów polskich do podejmowania decyzji odnoszących się do takiego postę-powania. Łącznik miejsca postępowania jest podstawowym łącznikiem używanym do określenia prawa właściwego dla postępowania arbitra-żowego². Określenie miejsca postępowania pozwala w konsekwencji na powiązanie danego postępowania toczącego się przed sądem polu-bownym z porządkiem prawnym danego państwa³.

W świetle art. 1154 k.p.c. postanowienia części piątej Kodeksu znaj-dują zastosowanie do postępowania przed sądem arbitrażowym w cało-ści, jeśli miejscem postępowania jest Polska. Natomiast jeżeli miejscem tym nie jest Polska, to zgodnie z brzmieniem art. 1154 k.p.c. przepisy części piątej znajdą zastosowanie jedynie w przypadkach przewidzia-nych w tej części. W tym drugim przypadku będą stosowane następu-jące przepisy tej części: art. 1155 (określenie miejsca postępowania), art. 1156 (jurysdykcja sądów krajowych), art. 1165 (zapis na sąd po-lubowny jako względna negatywna przeszkoda procesowa), art. 1166 (zabezpieczenie przez sąd państwowy roszczeń dochodzonych przed sądem polubownym), art. 1192 (pomoc prawna sądu państwowego), art. 1215 oraz 1216 (uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego).

Również zakres jurysdykcji sądów polskich w odniesieniu do po-stępowania przed sądami polubownymi jest konsekwencją określenia miejsca postępowania. Jeśli to miejsce znajduje się w Polsce, to zgodnie

2 UNCITRAL 2012 Digest of Case Law on the Model Law on International Com-mercial Arbitration, s. 102, http://www.uncitral.org/pdf/english/clout/MAL-digest-2012-e.pdf (dostęp na dzień 27 sierpnia 2014 r.).

3 K. Weitz, (w:) T. Ereciński, J. Ciszewski, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. V, Międzynarodowe postępowanie cywilne.

Sąd polubowny (arbitrażowy), T. Ereciński (red.), wyd. 4, Warszawa 2012, komentarz

z brzmieniem art. 1156 zd. 1 k.p.c. sądom polskim przysługuje jurys-dykcja we wszystkich sprawach uregulowanych w przepisach częś-ci piątej Kodeksu. Jeśli natomiast miejsce postępowania znajduje się w innym państwie bądź nie zostało oznaczone, to według art. 1156 zd. 2 k.p.c. jurysdykcja sądów polskich ogranicza się do tych czynności, któ-re zostały jednoznacznie okktó-reślone w przepisach części piątej Kodeksu.

Jak widać wyraźnie, przepisy art. 1154 oraz art. 1156 k.p.c.

są ze sobą ściśle powiązane. Zarówno zakres zastosowania postano-wień części piątej, jak i zakres jurysdykcji krajowej uzależnione zostały od tego, gdzie znajduje się miejsce postępowania sądu polubownego⁴. W części piątej Kodeksu postępowania cywilnego kwestia określenia miejsca postępowania arbitrażowego została uregulowana w art. 1155, w którego myśl miejsce postępowania przed sądem arbitrażowym mogą przede wszystkim określić sami arbitranci, a jeśli tego nie uczynią, miej-sce określa sąd polubowny, biorąc pod uwagę przedmiot postępowania, okoliczności sprawy i dogodność dla stron. Jak się wydaje, wybór ten może być zarówno wyraźny, jak i dorozumiany⁵. W świetle art. 1155 § 2 k.p.c., jeśli strony nie wybrały miejsca postępowania polubownego ani nie określił go sąd polubowny, przyjmuje się, że miejsce to znajdowało się w Polsce, jeżeli na terenie Polski wydane zostało orzeczenie kończą-ce postępowanie w sprawie.

Brzmienie art. 1155 k.p.c. wprost nawiązuje do postanowień art. 20 Ustawy Modelowej, w którego treści wyraźnie znajdujemy wskazanie, że miejsce postępowania arbitrażowego jest kategorią prawną i nie zawsze musi się pokrywać z miejscem, gdzie faktycznie dokonywane będą określone czynności sądu polubownego. Jednoznacznie wskazano na to w art. 20 ust. 2 Ustawy Modelowej. W świetle tego postanowienia, sąd polubowny może, w braku odmiennego postanowienia stron, odbyć

4 R. Morek, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, E. Marszałkow-ska-Krześ (red.), wyd. 11, Warszawa 2014, komentarz do art. 1156 pkt 2, opublikowa-no (w:) Legalis.

5 Dopuszczalność dokonania wyboru miejsca postępowania w sposób dorozu-miany przyjmowana jest np. w niemieckim prawie procesowym cywilnym. Branden-burgisches Oberlandesgericht uznał, że takie okoliczności, jak sporządzenie kontraktu w języku niemieckim, odwołanie się do niemieckich ogólnych warunków umownych, poddanie umowy prawu niemieckiemu oraz przyjęcie, iż miejscem spełnienia świad-czeń jest terytorium Niemiec, pozwalają uznać, że w sposób dorozumiany również miejsce postępowania arbitrażowego znajduje się na terenie Niemiec. Por. UNCITRAL 2012 Digest of Case Law…, op. cit., s. 103.

posiedzenie w dowolnym miejscu uznawanym za dogodne w celu prze-prowadzenia narady lub przeprze-prowadzenia dowodów – w tym przesłu-chania stron, biegłych, przeprowadzenia dowodu z zeznań świadków, czy przeprowadzenia dowodu z oględzin.

Nie ma wątpliwości, że w podobny sposób traktowane jest miejsce postępowania w świetle postanowień części piątej Kodeksu postępo-wania cywilnego. Również na gruncie art. 1155 k.p.c. przyjmuje się, że miejsce postępowania przed sądem polubownym jest kategorią praw-ną. Siedziba sądu arbitrażowego (ang. seat of arbitration, niem. Sitz des Schiedsgericht) określana także jako locus arbitri, nie musi się zatem pokrywać z miejscem, w którym dokonywane są poszczególne czynno-ści sądu polubownego⁶. Art. 1185 k.p.c. zawiera postanowienia analo-giczne do regulacji art. 20 ust. 2 Ustawy Modelowej.

1.2.2. Zakres jurysdykcji krajowej w przypadku, gdy miejsce po-stępowania nie zostało oznaczone

W polskiej literaturze K. Weitz wskazuje, że zakres jurysdykcji krajowej w przypadku, gdy miejscem postępowania nie jest teryto-rium Polski, został określony zbyt wąsko⁷. Jak wskazano już powyżej, w przypadku, gdy siedziba sądu polubownego nie znajduje się w Pol-sce, sąd polski może dokonywać tylko takich czynności, które zostały wyraźnie wskazane w postanowieniach części piątej Kodeksu postępo-wania cywilnego. K. Weitz podkreśla, że celowe byłoby rozszerzenie zakresu jurysdykcji krajowej o czynności związane z powoływaniem, odwoływaniem i wyłączaniem arbitrów, szczególnie w przypadkach, gdy miejsce postępowania arbitrażowego nie zostało przez strony ozna-czone. Autor ten wskazuje, że w takich przypadkach celowe byłoby umożliwienie działania sądowi krajowemu, albowiem ingerencja sądu w wyznaczanie arbitrów w istocie ma w ogóle umożliwić prowadzenie postępowania przed sądem polubownym. Autor ten zaznacza, że taka ingerencja powinna być dopuszczalna w przypadku, gdy podmiot, który zamierza wszcząć postępowanie przed sądem polubownym, ma miejsce zamieszkania, zwykłego pobytu lub siedzibę w Polsce.

Stanowisko K. Weitza wydaje się trafne. Rzeczywiście może się zda-rzyć tak, że strony ani w sposób wyraźny, ani w sposób dorozumiany

6 K. Weitz, (w:) T. Ereciński, J. Ciszewski, K. Weitz, P. Grzegorczyk, Kodeks…, op. cit., komentarz do art. 1155 pkt 2.

– np. poprzez wybór reguł obowiązujących w ramach stale działającego sądu arbitrażowego – nie określą miejsca postępowania arbitrażowe-go. Jednocześnie nie będzie możliwe określenie miejsca postępowania przez sąd polubowny, gdyż postępowanie jest na wczesnym etapie, na którym jeszcze nie dokonano wyboru arbitrów, a zatem sąd po-lubowny, który takiego wyboru miałby dokonać, jeszcze się nie

„ukonstytuował”. W tej sytuacji nie ma zatem również możliwości, by skorzystać z pomocy sądu zagranicznego, brak bowiem zwykle wte-dy również podstaw do działania sądu innego państwa⁸.

1.3. Zdatność arbitrażowa