Zapis na sąd polubowny a upadłość strony

Na koniec warto wspomnieć o dwóch przepisach ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28 lutego 2003 r.³², tj. art. 142 – w odniesieniu do postępowania z możliwością zawarcia układu, art. 147 – odnośnie do postępowania upadłościowego likwidacyjne-go. Treść wskazanych powyżej przepisów jest identyczna i stanowi, że zapis na sąd polubowny dokonany przez upadłego traci moc z dniem ogłoszenia upadłości, a toczące się już postępowania ulegają umo-rzeniu³³. Przepisy te rodzą szereg kontrowersji w doktrynie, gdzie – z jednej strony - wskazuje się zarówno argumenty związane z ochroną i równym traktowaniem wierzycieli, jak i niedostosowaniem postępo-wania przed sądem polubownym do złożoności problemów związanych z postępowaniem upadłościowym, tkwiące u podstaw tej regulacji³⁴. Z drugiej zaś strony - kwestionuje się nieufne podejście ustawodawcy do sądownictwa polubownego w tym kontekście³⁵. W doktrynie podnosi

31 Por. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd…, op. cit., s. 114,115.

32 Tekst jednolity Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm.

33 Szerzej J. Kruczalak-Jankowska, Wpływ ogłoszenia upadłości na zapis na sąd polubowny, Gdańskie Studia Prawnicze, 2011, t. XXVI, s. 129 i n.

34 Por. A. Jakubecki, (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i napraw-cze. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2010, s. 330–331; A. Hrycaj, Wpływ postępowania upadłościowego na wszczynanie i dalsze prowadzenie postępowań cywilnych, Czaso-pismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitało-wego, 2008, nr 2 (4), s. 211, 212.

35 P. Dragon, (w:) R. Adamus et al., Prawo upadłościowe i naprawcze.

Komen-się również, że wskazane wyżej przepisy prawa krajowego nie zawsze będą skuteczne w przypadku upadłości transgranicznych³⁶.

1.10. Poufność

Istotną cechą postępowania przed sądem arbitrażowym jest jego po-ufność. Jednak kwestia normatywnej podstawy obowiązku zachowania poufności w arbitrażu budzi kontrowersje³⁷. Niedawno opublikowano wyniki niezmiernie interesujących badań prowadzonych na ten temat w Polsce, które – jak wskazuje ich autorka – mogą służyć interpretacji treści zapisu na sąd polubowny lub receptum arbitrii, a także stanowić materiał do przemyśleń przy projektowaniu zmian regulacji instytucji arbitrażowych³⁸.

W dalszej części publikacji przedstawione zostaną wypowiedzi Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych dotyczące wyżej przytoczonych przepisów. Przyjętym w niniejszym opracowaniu założeniem jest ich przedstawienie w sposób możliwie obiektywny, nierzadko nieodzwier-ciedlający poglądów autora tegoż opracowania. Jego celem jest jednak przedstawienie diagnozy istniejącego stanu regulacji prawnej i orzecz-nictwa, po to, by umożliwić w przyszłości sformułowanie ewentualnych postulatów de lege ferenda.

36 J. Kruczalak-Jankowska, Wpływ…, op. cit., s. 133, 134; por. M. Porzycki, (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż handlowy, A. Szumański (red.), War-szawa 2010, s. 215 - 218; K. Pörnbacher, A. Kölbl, Wpływ postępowania upadło-ściowego na międzynarodowe postępowanie arbitrażowe, (w:) Księga pamiątkowa 60-lecia Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, J. Okolski (red.), Warszawa 2010, s. 601 i n.

37 K. Szczepanowska-Kozłowska, Obowiązek zachowania poufności w międzyna-rodowym arbitrażu handlowym, (w:) Księga pamiątkowa 60-lecia Sądu Arbitrażowe-go przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, J. Okolski (red.), Warszawa 2010, s. 312; B. Gessel-Kalinowska vel Kalisz, Podstawa normatywna zasady poufności w polskim arbitrażu handlowym, PPH 2003, nr 1, s. 14.

38 B. Gessel-Kalinowska vel Kalisz, Postrzeganie zwyczajów odnoszących się do obowiązku zachowaniu poufności w arbitrażu. Analiza wyników ankiety przepro-wadzonej przez Sąd Arbitrażowy Lewiatan wśród polskich praktyków arbitrażowych, e-Przegląd Arbitrażowy 2012, nr 3-4 (10-11), s. 5, 14.

2. Zapis na sąd polubowny – przegląd orzecznictwa 2.1. Istota, charakter prawny i skutki

Istota zapisu na sąd polubowny związana jest z wiążącym rozstrzy-ganiem sporów przez arbitraż. Potwierdza to wywód, który znaleźć można w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2001 r.³⁹, gdzie w uzasadnieniu sformułowano następującą tezę: „Jeżeli umowa nie przewiduje dla sądu polubownego funkcji rozstrzygania sporu, to nie zawiera zapisu na sąd polubowny”.

Podobny pogląd wyrażono w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2001 r.⁴⁰. Zdaniem Sądu Najwyższego: „istotą instytucji zapisu na sąd polubowny jest poddanie sporu pod rozstrzyg-nięcie sądu polubownego. Jeżeli umowa nie przewiduje dla sądu polu-bownego funkcji rozstrzygania sporu, to tego rodzaju zapis nie stanowi zapisu na sąd polubowny (…) Umowa o poddanie sporu właściwości sądu polubownego, w której funkcja «rozstrzygania» sądu polubownego miałaby polegać wyłącznie na prowadzeniu mediacji w celu zawarcia przez strony ugody, nie jest zapisem na sąd polubowny”.

Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 3 lipca 2006 r.⁴¹, formułując je następująco: „Sąd Apelacyjny po-dziela interpretację § 12 umowy dokonaną przez Sąd Okręgowy, który kierując się jego wykładnią językową uznał, że zapisy w niej zawarte nie stanowią zapisu na sąd polubowny. Fakt, że omawiane postanowienie umowne przewidywało możliwość «...polubownego załatwienia sporu w ramach obowiązujących przepisów PZPN, FIFA, jak również Li-cencjonowanych Menadżerów FIFA..» nie oznacza dokonania zapisu na sąd polubowny, a tylko danie możliwości stronom prowadzenia me-diacji i polubownego załatwienia sporu w ramach struktur związków piłkarskich – krajowego PZPN), światowego (FIFA) oraz Licencjono-wanych Menadżerów FIFA. Odwołanie się do właściwości rzeczowej sądu wskazuje jednoznacznie, że intencją stron było rozstrzyganie ewen-tualnego sporu – wobec bezskuteczności postępowania mediacyjnego

39 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2001 r., sygn. V CKN 379/00, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/V%20CKN%20379-00.pdf (dostęp na dzień 15 listopada 2013 r.).

40 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2001 r., sygn.

IV CKN 139/01, LEX 53085.

41 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 3 lipca 2006 r., sygn. I ACa

– przez sąd powszechny, przy określeniu właściwości miejscowej tego sądu, jako sądu rzeczowo właściwego dla siedziby klubu”.

W niezwykle spornej kwestii charakteru prawnego zapisu na sąd polubowny Sąd Najwyższy dość wstrzemięźliwe zajmuje stanowisko, skupiając się głównie na kwestii możliwości odpowiedniego stosowa-nia przepisów materialnego prawa cywilnego. W postanowieniu z dstosowa-nia 17 października 2012 r.⁴² Sąd Najwyższy uznał, że: „Podniesiony za-rzut naruszenia art. 58 § 2 k.c. wiąże się ze spornym w nauce prawa charakterem prawnym umowy zawierającej zapis na sąd polubowny, tj. czy jest to czynność o charakterze materialnoprawnym, procesowym, czy też mieszanym. Niezależnie jednak od charakteru prawnego tej umowy w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że umowa ta może podlegać ocenie także według przepisów kodeksu cywilnego, w tym, we-dług kryteriów zawartych w art. 58 § 2 k.c. (por. postanowienie z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CK 532/04, publ. – LEX 1111037 oraz wyrok z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 397/08, publ. - LEX 523608)”.

Podobnie w postanowieniu z dnia 24 października 2012 r.⁴³ Sąd Naj-wyższy wyraził następujący pogląd: „Charakter prawny zapisu na sąd polubowny jest w doktrynie sporny. Według jednych poglądów jest to umowa prawa materialnego, według innych jest to umowa procesowa, wyrażane są także stanowiska o mieszanym materialno-procesowym charakterze zapisu, bądź, że jest to umowa sui generis. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że zapis ma charakter złożony, łączący wła-ściwości umowy materialnoprawnej i procesowej (postanowienie z dnia 22 lutego 2007 r., sygn. IV CSK 200/06, OSNC 2008, Nr 2, poz. 25).

Przesądzenie tej niezwykle złożonej kwestii nie jest jednak niezbędne dla oceny zasadności zawartego w skardze kasacyjnej zarzutu. Uznanie za-pisu za umowę materialnoprawną oznacza, że mają do niej zastosowa-nie instytucje prawa cywilnego, w tym art. 58 k.c. Nawet jednak gdyby uznać, że chodzi o umowę procesową, to przepis ten także ma zastoso-wanie, chociaż jedynie w drodze analogii, wobec braku odpowiednich unormowań w prawie procesowym”.

42 Postanowienie Sądu najwyższego z dnia 17 października 2012 r., sygn. I CSK 119/12, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/I%20CSK%20119-12-1.

pdf, (dostęp na dzień 15 listopada 2013 r.).

43 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2012 r., sygn. III CSK 35/12, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/III%20CSK%2035-12-1.pdf, (dostęp na dzień 15 listopada 2013 r.).

W orzecznictwie podkreśla się nadto autonomię zapisu na sąd polu-bowny. Przykładowo wymienić można postanowienie Sądu Apelacyj-nego w Warszawie z dnia 21 sierpnia 1997 r.⁴⁴, w którego uzasadnieniu sąd ten formułuje następującą tezę: „Zapis w umowie łączącej strony o poddaniu sporu pod sąd polubowny sprawia, że także po wygaśnię-ciu umowy właściwy do rozpoznania sporu jest sąd polubowny, a nie sąd powszechny. Inna interpretacja byłaby nielogiczna i sprzeczna z istotą zapisu na sąd polubowny. Spory bowiem między stronami da-nej umowy najczęściej powstają już po jej wygaśnięciu lub rozwiązaniu i dotyczą roszczeń z tytułu wzajemnych rozliczeń za okres obowiązywa-nia umowy”.

Z kolei Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 grudnia 2000 r.⁴⁵ uznał, że: „W razie wygaśnięcia ugody poddającej dochodzenie przed sądami powszechnymi określonej wierzytelności, wynikającej z umowy kooperacyjnej, przewidziany w tej umowie zapis na sąd polubowny wią-że strony”.

Kwestią skutków prawnych zapisu na sąd polubowny zajął się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 kwietnia 2009 r.⁴⁶, w którym zamie-ścił on następujący wywód: „Jak przyjmuje się w piśmiennictwie, zapis na Sąd polubowny wywołuje dwa zasadnicze skutki prawne w zakresie prawa procesowego a mianowicie: skutek, określany jako pozytywny, który oznacza przyznanie Sądowi polubownemu kompetencji do prze-prowadzenia postępowania i wydania merytorycznego rozstrzygnięcia oraz skutek negatywny w postaci wykluczenia rozpoznania sporu przez Sąd państwowy. Z treści art. 1165 § 1 w zw. z art. 202 zd. 3 k.p.c. wynika, że negatywna przesłanka procesowa w postaci zapisu na Sąd polubow-ny ma względpolubow-ny charakter, gdyż Sąd bierze ją pod rozwagę wyłącznie na zarzut pozwanego, czy uczestnika postępowania podniesiony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Konsekwencją uwzględnienia przez Sąd zarzutu zapisu na Sąd polubowny jest odrzucenie pozwu lub wniosku o wszczęcie postępowania. Rozpoznanie sprawy przez Sąd

44 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 sierpnia 1997 r., sygn. I ACz 756/97, LEX 31325.

45 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2000 r., sygn. I CKN 1131/00, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/I%20CKN%201131-00.

pdf, (dostęp na dzień 22 listopada 2013 r.).

46 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2009 r., sygn. V CSK 405/08, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/V%20CSK%20405-08-1.pdf,

(do-powszechny, pomimo istnienia zapisu na Sąd polubowny, nie powoduje jednak nieważności postępowania. Jeśli zatem Sąd powszechny, pro-wadzący postępowanie w sprawie objętej zapisem na Sąd polubowny, zakończy postępowanie i wyda wyrok, pomimo wniesienia ważnego, skutecznego wykonalnego (art. 1165 § 1 k.p.c.) zarzutu zapisu na Sąd polubowny, Sąd Apelacyjny uwzględniając w postępowaniu odwoław-czym ten zarzut na podstawie art. 386 § 3 uchyli zaskarżony wyrok i pozew odrzuci”.

Natomiast w postanowieniu z dnia 17 maja 2006 r.⁴⁷ Sąd Najwyższy wyraził następujący pogląd: „Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 4 k.p.c., sąd od-rzuca pozew, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy należy do sądu polubownego.

Odrzucenie pozwu z tego powodu wymaga zgłoszenia przez pozwanego należycie uzasadnionego zarzutu przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 202 zd. pierwsze). Samo jednak zgłoszenie zarzutu istnienia zapisu na sąd polubowny nie może w żadnym wypadku stanowić podsta-wy odrzucenia pozwu”.

Jak wynika z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2009 r.,⁴⁸ „(…) czynność procesowa w postaci podniesienia zarzutu zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1 k.p.c.) może być przez pozwanego odwołana, gdyż na przeszkodzie temu nie stoi żadna regula-cja prawna ani charakter czynności procesowej polegającej na podnie-sieniu tego zarzutu”.

Zawarcie skutecznego zapisu na sąd polubowny wywiera jedynie po-średnio skutek w obrębie prawa materialnego – w przypadku wszczęcia postępowania przed tym sądem – na przerwanie biegu przedawnienia roszczeń. Potwierdza to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 lutego 2005 r.⁴⁹, w którym przyjął on, że wszczęcie postępowania przed sądem polubownym przerywa bieg przedawnienia roszczenia wynikającego ze sprawy przed nim prowadzonej w przypadku, gdy zapis na sąd polu-bowny był skuteczny. Natomiast, jeśli postępowanie takie było prowa-dzone bez zgodnego z prawem zapisu, termin przedawnienia biegnie nieprzerwanie.

47 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2006 r., sygn. I CSK 16/06, LEX 200879.

48 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2009 r., sygn. III CZP 29/09, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/III%20CZP%2029-09.pdf, (dostęp na dzień 19 listopada 2013 r.).

49 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2005 r., sygn. V CK 467/04, LEX 143614.