4. Sytuacja na Ğwiatowym rynku mleka i jej wpáyw na polski rynek i jego moĪliwoĞci
4.4. Perspektywy rozwoju rynku mleka w Polsce
Kluczowe znaczenie dla perspektyw rozwoju rynku mleka w Polsce w na-stĊpnym 10-leciu bĊdzie miaáa przede wszystkim poprawa zdolnoĞci konkuren-cyjnej polskiego mleczarstwa. Analiza sytuacji na Ğwiatowym rynku wskazuje bowiem, Īe skala niedoboru ze strony regionów niedoborowych nie zmalaáa, a nawet wzrosáa, mimo dynamicznego rozwoju produkcji. Prognozy OECD- -FAO wskazują zaĞ, Īe wzrost liczby ludnoĞci, a takĪe utrzymanie dotychcza-sowej dynamiki rozwoju krajów rozwijających siĊ bĊdzie zwiĊkszaü spoĪycie przetworów mlecznych, a ich import bĊdzie wzrastaá [Food Outlook 2016].
ĝwiatowe ceny przetworów mlecznych bĊdą wiĊc wzrastaáy, choü nie w takim tempie jak w latach 2010-2013. Sytuacja na Ğwiatowym rynku bĊdzie wiĊc sprzyjaáa polskiemu mleczarstwu.
W tej sytuacji zniesienie kwot mlecznych przez UniĊ Europejską jest ko-rzystne dla polskiego mleczarstwa, bowiem nie hamuje w sposób administracyj-ny produkcji, której obecne rozmiary nie w peáni wykorzystują posiadaadministracyj-ny
po-tencjaá produkcyjny. Rezygnacja z kwot uáatwia teĪ przyspieszenie niezbĊdnych przemian strukturalnych, przyspieszających poprawĊ efektywnoĞci produkcji i przetwórstwa. JednoczeĞnie wzroĞnie jednak konkurencja ze strony krajów dysponujących bardziej efektywnym, a przede wszystkim lepiej zorganizowa-nym mleczarstwem.
W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera efektywnoĞü dziaáania áaĔ-cuchów dostaw, w tym skutecznoĞü áaĔáaĔ-cuchów marketingowych oraz organiza-cji sprzedaĪy. Nie jest to mocną stroną krajowego mleczarstwa – rozdrobnione-go, niedostatecznie zorganizowanego i unikającego wspóápracy przetwórców w zakresie dziaáaĔ rynkowych. Deficyty kadry menadĪerskiej w zakresie umie-jĊtnoĞci wspóápracy, wzajemna nieufnoĞü oraz wieloĞü sáabych organizacji sa-morządowych konkurujących miĊdzy sobą sprawiają, Īe przegrywamy konku-rencjĊ na rynkach miĊdzynarodowych. Swoją zdolnoĞü konkurencyjną polskie mleczarstwo dotychczas opieraá o przewagi kosztowo-cenowe, dysponuje bo-wiem taĔszym o 10-15% surowcem mlecznym niĪ Ğrednio w UE-15.
W perspektywie najbliĪszego 10-lecia wydaje siĊ to niewystarczającym argumentem, biorąc pod uwagĊ rosnące koszty pracy oraz wzrost wymagaĔ do-chodowych rolników pod wpáywem procesów demograficznych. Wobec przy-spieszenia koncentracji produkcji i zwiĊkszenia siáy rynkowej, a takĪe zwiĊk-szenia przepáywów surowca miĊdzy krajami, mleczarnie bĊdą zmuszone pod-nieĞü ceny páacone krajowym producentom za mleko surowe. Zatem przewagi kosztowo-cenowe związane z taĔszym surowcem w przyszáoĞci bĊdą malaáy.
W tej sytuacji niezbĊdne wydaje siĊ przyspieszenie konsolidacji przetwórstwa, podjĊcie Ğcisáej wspóápracy w zakresie wspólnej sprzedaĪy na rynkach miĊdzy-narodowych (np. przez budowĊ wspólnej platformy sprzedaĪy), wzmocnienie pozycji negocjacyjnej, zwáaszcza z sieciami handlowymi, które są znaczącym kanaáem sprzedaĪy zagranicznej) miĊdzy innymi poprzez utworzenie silnej or-ganizacji miĊdzybranĪowej skupiającej przedstawicieli przetwórców, handlow-ców i producentów mleka.
Bez podjĊcia tego typu dziaáaĔ strategicznych polskie mleczarstwo nie bĊdzie w stanie wykorzystaü swego potencjaáu, mimo rozwiniĊtego zaplecza naukowo-technologicznego pracującego na rzecz mleczarstwa, dysponowania nowoczesnymi technologiami, dobrej jakoĞci produktami oraz doĞwiadczoną kadrą dysponującą duĪą wiedzą w zakresie produkcji i przetwórstwa mleka.
Podsumowanie
W ostatnich kilkunastu latach znacznie zmieniáy siĊ uwarunkowania ksztaátu-jące zapotrzebowanie na produkty ĪywnoĞciowe. Wzrost liczby ludnoĞci, ich zamoĪnoĞci, procesy globalizacji, postĊpu technologicznego w zakresie produk-cji, transportu i przetwórstwa, powolna liberalizacja obrotów handlowych oraz zróĪnicowanie oferty produktowej spowodowaáy wzrost zapotrzebowania na ĪywnoĞü, zwáaszcza na miĊso i produkty mleczarskie.
Produkcja woáowiny na Ğwiecie w latach 2000-2015 wzrosáa o 10,2%, a jej udziaá w produkcji miĊsa zmniejszyá siĊ o 5 pkt. proc. W najwiĊkszym stopniu produkcja tego miĊsa wzrosáa w Azji (o 48%), w tym w Chinach o 28,8% oraz Indiach o 129,4%, i Ameryce Poáudniowej (o 25,2%), w tym w Brazylii o 35,7%.
Niewielki wzrost zanotowano w Australii i Oceanii (o 14,8%), a takĪe w Afryce.
W Ameryce Póánocnej produkcja woáowiny obniĪyáa siĊ o 5,7%, a w Europie o 10,1%, w tym w UE o 8,4%. W Polsce w tym okresie wystąpiá wzrost produkcji o 35,9% gáównie w latach 2004-2015.
Przedmiotem eksportu jest 15-16% produkcji woáowiny. Do gáównych eksporterów naleĪą takie kraje jak: Indie, Brazylia, USA, Australia i Nowa Ze-landia. Z tych krajów pochodzi prawie 75% Ğwiatowego eksportu woáowiny.
Udziaá UE w eksporcie jest niewielki i wynosi 3,1%. W badanych latach w eks-porcie wzrósá udziaá krajów z Azji i Ameryki Poáudniowej „kosztem” pozosta-áych kontynentów.
Gáównymi importerami woáowiny są: Japonia, Hongkong, Chiny, Korea Pád., Malezja, USA, Rosja, UE, a takĪe Egipt.
Przewiduje siĊ, Īe w najbliĪszej dekadzie produkcja woáowiny zwiĊkszy siĊ gáównie w krajach rozwijających siĊ (np. Argentyna, Brazylia, Indie, Chiny) o okoáo 20%, a w krajach rozwiniĊtych o okoáo 7%. W UE produkcja moĪe siĊ obniĪyü. ZwiĊkszenie produkcji nie bĊdzie sprzyjaü wzrostowi cen. Mogą siĊ one nawet obniĪyü.
Integracja Polski z UE sprzyjaáa wzrostowi produkcji woáowiny z powodu dostĊpu do rynku wspólnotowego. Konsumpcja woáowiny w Polsce charaktery-zowaáa siĊ tendencją spadkową i znajduje siĊ na bardzo niskim poziomie (1,3 kg/mieszkaĔca rocznie). Wzrost eksportu woáowiny pozwoliá zagospodarowaü rosnącą produkcjĊ oraz nadwyĪki pozostające z ograniczenia konsumpcji.
Gáównym czynnikiem determinujących ceny i rozwój produkcji w kraju bĊdzie popyt zagraniczny, na którym trzeba bĊdzie zagospodarowaü prawie 88%
produkcji. Uzyskiwane ceny ze sprzedaĪy zagranicznej zaleĪeü bĊdą od jakoĞci miĊsa. Dla ras miĊsnych bĊdą one zbliĪone do cen europejskich.
Produkcja wieprzowiny na Ğwiecie i w UE charakteryzuje siĊ rosnącym trendem i koncentracją produkcji. W 2015 r. piĊciu najwiĊkszych producentów (Chiny, UE-28, USA, Brazylia i Rosja) wytwarzaáo 86,2% Ğwiatowej produkcji.
W UE w latach 2000-2015 tempo zmian produkcji byáo zróĪnicowane.
NajwiĊksi producenci zwiĊkszyli produkcjĊ, w tym Niemcy o 48,4%, Hiszpania o 55,5%, Dania o 3,4%, Wáochy o 5,6%, Belgia 8,7%. W pozostaáych krajach UE produkcja obniĪyáa siĊ, w tym w Polsce o 9,1%. Takie kierunki zmian spo-wodowaáy wzrost udziaáu w produkcji najwiĊkszych producentów (Niemiec, Hiszpanii i Francji z 43,7% w 2000 r. do 48,8% w 2015 r.).
Na Ğwiecie wzrostowa tendencja konsumpcji wieprzowiny ma miejsce gáównie w krajach Azji i Ameryki Poáudniowej. W krajach Europy i Ameryki Póánocnej spoĪycie utrzymuje siĊ stabilnie z lekką tendencją spadkową.
PrzeciĊtnie Ğwiatowe obroty wieprzowiną utrzymują siĊ w ostatnich la-tach na stabilnym poziomie ok. 7,7 mln ton. Eksport cechuje siĊ wysokim stop-niem koncentracji. Udziaá najwiĊkszych eksporterów (UE-28, USA, Kanada, Brazylia i Chiny) wynosi 93%. Z kolei znacznie mniejsza jest koncentracji im-portu. Do gáównych importerów wieprzowiny naleĪą takie kraje jak: Japonia, Chiny, Korea Poáudniowa i USA z áącznym udziaáem 66%. rocznie
W UE-28 nadwyĪki wieprzowiny ponad potrzeby wewnĊtrzne wystĊpują w takich krajach jak: Dania, Holandia, Belgia, a takĪe Niemcy i Hiszpania.
W tych krajach nastĊpuje szybki proces koncentracji produkcji. Szybko zmniej-sza siĊ liczba maáych producentów (stado do 200 szt.), a produkcja trzody kon-centruje siĊ w gospodarstwach o wiĊkszych stadach43.
Handel Ğwiatowy Īywą trzodą charakteryzuje siĊ tendencją spadkową.
W UE obroty Īywymi zwierzĊtami odbywają siĊ gáównie wewnątrz Wspólnoty.
W 2014 r. obroty wyniosáy 29,4 mln szt., w tym import do Niemiec wynosiá 14,6 mln szt. i Polski 5,4 mln szt.. Eksportują gáównie takie kraje jak Dania (40%
udziaá) i Holandia (28% udziaá).
43 W latach 1999-2013 przeciĊtna wielkoĞü stada trzody w gospodarstwie zwiĊkszyáa siĊ: w Danii z 775 szt. do 3128 szt., w Holandii odpowiednio: z 848 szt. do 2208 szt., Belgii z 700 szt. do 1253 szt., Niemczech z 185 szt. do 584 szt. Hiszpanii z 95 szt. do 467 szt. W tych teĪ krajach produkcja trzody w maáych stadach (do 200 szt.) jest znikoma (od 0,3% w Danii do 4,9% w Niemczech).
W tym czasie w Polsce przeciĊtne stado trzody w gospodarstwie zwiĊkszyáo siĊ z 25 szt. do 41 szt., a udziaá trzody w maáych stadach (do 200 szt.) wynosiá 49,3%. W paĨdzierniku 2014 r. prze-ciĊtne stado trzody w Danii liczyáo 3532 szt., a w listopadzie 2015 r. w Niemczech 1076 szt.
Ceny trzody charakteryzują siĊ dáugookresową tendencją wzrostową, wahaniami cyklicznymi i sezonowymi. NajwiĊkszy wpáyw na ceny trzody w Polsce ma rynek UE, a gáównie ceny w Niemczech, Holandii i Danii. Eksport miĊsa wieprzowego do krajów trzecich (poza UE) pochodzi gáównie z Niemiec, Danii, Hiszpanii i Holandii.
Koniunktura i moĪliwoĞci rozwoju produkcji trzody chlewnej w Polsce zaleĪeü bĊdą od konkurencyjnoĞci krajowych producentów trzody. Konkuren-cyjnoĞü ta determinowana jest gáównie skalą produkcji.
ĝwiatowa produkcja miĊsa drobiowego rozwija siĊ szybko od wielu lat.
W latach 2000-2015 zwiĊkszyáa siĊ o 68%. W tym czasie produkcja wieprzowi-ny wzrosáa o 40%, a woáowiwieprzowi-ny o 10,2%.
W produkcji miĊsa dominują kurczĊta, z których wytworzono 90% miĊsa drobiowego, z indyków – 5%, a kaczek – 3,8%.
Czterech gáównych producentów (USA, Chiny, Brazylia i UE) wytworzy-áo prawie 60% Ğwiatowej produkcji, a konsumują 52,3%. NadwyĪki podaĪy po-nad popytem u gáównych producentów wynosiáy prawie 9,7 mln ton, w tym w Brazylii – 4,1 mln ton, USA – 3,8 mln ton, Tajlandii – 0,8 mln ton, Argenty-nie – 0,3 mln ton. U tych producentów nadwyĪki podaĪy ponad potrzeby we-wnĊtrzne zwiĊkszają siĊ. TakĪe UE dysponowaáa nadwyĪkami tego miĊsa 0,6 mln ton, ale nadwyĪki te w latach 2000-2015 zmniejszyáy siĊ o 0,2 mln ton.
NadwyĪki popytu wystĊpowaáy w takich krajach jak: Japonia – 1 mln ton, Arabia Saudyjska – 0,9 mln ton, Meksyk – 0,9 mln ton, Chiny – 0,7 mln ton, RPA – 0,4 mln ton, a takĪe Rosji – 0,4 mln ton.
NastĊpują zmiany w strukturze handlu zagranicznego. Niewielka liczba Ğwiatowych eksporterów wysyáa swoje nadwyĪki do coraz wiĊkszej liczby kra-jów, a takĪe roĞnie handel wewnątrzsektorowy.
W UE produkcja miĊsa drobiowego w latach 2000-2015 wzrosáa o 29,2%, w tym w Polsce o 183,2%, Niemczech o 98%, Hiszpanii o 33,9%, Holandii o 38,6%, a zmniejszyáa siĊ we Francji o 15,5%. Gáównymi eksporterami miĊsa drobiowego są Holandia, Polska, Francja, Belgia, a importerami: Niemcy, Ho-landia, Wielka Brytania, i Belgia.
W Polsce produkcja zwiĊkszaáa siĊ szybciej niĪ konsumpcja, w efekcie rosáy nadwyĪki ponad potrzeby krajowe. Podobne tendencje mogą wystĊpowaü w perspektywie Ğrednioterminowej. Gáównymi kierunkami eksportu miĊsa dro-biowego z Polski są kraje UE (prawie 90% eksportu), w tym Niemcy (ok. 25%), Wielka Brytania (ok. 14%). Przy utrzymaniu przewag komparatywnych w
wy-mianie handlowej istnieją moĪliwoĞci zwiĊkszenia znaczenia Polski jako do-stawcy miĊsa drobiowego na rynek UE. Przewiduje siĊ, Īe rynek UE do 2025 r.
pozostanie gáównym kierunkiem eksportu polskiego miĊsa drobiowego, bowiem przewaga cenowa polskiego drobiu na rynku UE jest relatywnie wiĊksza niĪ na rynku globalnym.
RównieĪ Ğwiatowy popyt na miĊso drobiowe pozostanie wysoki, co stwa-rza korzystne perspektywy dla poszestwa-rzania rynków zbytu na polskie miĊso dro-biowe. Gáównymi czynnikami ksztaátującymi dynamikĊ rozwoju produkcji miĊ-sa w Polsce bĊdzie popyt na rynkach miĊdzynarodowych i Ğwiatowych oraz w kraju, a takĪe kurs záotego.
W latach 2000-2015 spoĪycie mleka na Ğwiecie wzrosáo o 37%. Najszyb-szy wzrost wystąpiá w rozwijających siĊ krajach Azji i Afryki.
Wzrost podaĪy ponad zapotrzebowanie wewnĊtrzne wystąpiá natomiast w Nowej Zelandii, USA, a takĪe UE. Takie zmiany skutkowaáy szybką dynamiką wzrostu obrotów handlowych. Udziaá trzech najwiĊkszych Ğwiatowych eksporte-rów (UE, Nowa Zelandia i USA) w obrotach handlowych wynosi prawie 82%.
W latach 2000-2015 znacznie wzrosáy ceny przetworów mlecznych w obrotach miĊdzynarodowych, którym towarzyszyáo takĪe zwiĊkszenie ich wahliwoĞci.
W Polsce po 2004 r. poprawa rynkowych uwarunkowaĔ produkcji wraz z unowoczeĞnieniem potencjaáu zarówno produkcyjnego, jak i przetwórczego przy wsparciu wspólnotowym doprowadziáo do stworzenia nowoczesnego mle-czarstwa. W wyniku takich zmian wzrosáy nadwyĪki produktów ponad potrzeby krajowe. Eksport przetworów mlecznych wzrósá iloĞciowo ponad 4,3-krotnie.
DziĊki jego rozwojowi na rynkach zagranicznych i Ğwiatowych zagospodaro-wywane są rosnące nadwyĪki produktów mlecznych z kraju. Poprawia siĊ do-datnie saldo handlu zagranicznego produktami mleczarskimi. Na rynkach zagra-nicznych zagospodarowywana jest prawie jedna piąta krajowej produkcji mleka.
Takie kierunki rozwoju byáy moĪliwie dziĊki przewagom kosztowo-cenowym w relacji do krajów UE-15.
Koniunktura na rynku mleka jest pochodną popytu krajowego i zagranicznego. Wyniki badaĔ wskazują, Īe ceny produktów mleczarskich są powiązane z cenami na rynkach Ğwiatowych. Powiązanie to staje siĊ coraz sil-niejsze. Z oceny przyczynowoĞci wynika, Īe dominującym kierunkiem impul-sów cenowych byá kierunek od cen w portach Zachodniej Europy, Oceanii i USA do cen produktów mleczarskich w Polsce.
Sytuacja na Ğwiatowych rynkach produktów mleczarskich wskazuje, Īe utrzymywaü siĊ bĊdzie rosnące zapotrzebowanie na produkty mleczarskie. Jed-noczeĞnie zwiĊksza siĊ konkurencja w handlu miĊdzynarodowym krajów dys-ponujących bardziej efektywnym mleczarstwem. Podstawowe znaczenie w sprostaniu konkurencji bĊdzie mieü efektywnoĞü áaĔcuchów i sieci dostaw produktów mleczarskich.
Polskie mleczarstwo swoją zdolnoĞü konkurencyjną opieraáo dotychczas gáównie na przewagach kosztowo-cenowych, zwáaszcza o 10-15% niĪsze ceny mleka surowego niĪ w krajach UE-15, niĪsze koszty pracy. W perspektywie najbliĪszej dekady moĪe to byü niewystarczające. NiezbĊdne są dziaáania pro-wadzące do konsolidacji przetwórstwa, wspóápracy w zakresie wspólnej sprze-daĪy na rynkach zagranicznych, umocnienia pozycji negocjacyjnej w handlu z sieciami. Dziaáania te są waĪne równieĪ, dlatego Īe w Polsce wytwarzane bĊdą artykuáy mleczarskie ponad potrzeby wewnĊtrzne, a eksport pozostanie gáów-nym stymulatorem koniunktury na rynku mleka.
Bibliografia
Adamowicz M., Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa z uwzglĊdnie-niem procesów globalizacji i miĊdzynarodowej integracji. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 94, z. 2, 2008, s. 49-64.
AMI Markt Bilanz Vieh und Fleisch 2014. Agrarmarkt Informations – gesellschaft mbH, Bonn 2014.
Baker D., The Danish food marketing chain: developments and policy choice.
Fodevateokonomisk Instytut, Repport nr 154, Copenhagen 2003.
Bąk-Filipek E., ParliĔska A., KonkurencyjnoĞü polskiego rynku woáowiny na ryn-ku unijnym. Zeszyty Naukowe Szkoáy Gáównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja Gospodarki ĩywnoĞciowej, nr 93, 2011, s. 107-118.
Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Ekonomia. Mikroekonomia. PWE, Warszawa 2007.
Biuletyny Statystyczne. GUS, Warszawa 2000-2015.
Charemza W.W., Deadman D.F., Nowa ekonometria. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997.
Cramer G.L., Jensen C.W., Agricultural Economics and Agribusiness. John Wiley & Sons, Inc. Fift Edition. New York Chichester Brisbane Toronoto Singapore 1991.
Czapla E., Powiązania dáugookresowe miĊdzy stopami procentowymi Polski, Stanów Zjednoczonych i strefy euro. Zeszyty Naukowe Instytutu Ekono-mii i Zarządzania, nr 4, 2010, s. 265-275.
CzyĪewski A., Guth M., ZróĪnicowanie produkcji mleka w makroregionach Unii Europejskiej z wyróĪnieniem Polski. PWN, 2016.
Deblitz C., Status quo and prospects of beef production world-wide. Land-bauforschung Völkenrode 54/4, 2004, s. 237-249.
Deblitz C., Dhuyvetter K., Cost of production and competitiveness of beef pro-duction in Canada, the US and the EU. Beef and Sheep Network, Work-ing Paper, Braunschweig, Manhattan 2013.
Dugiel W., ĝwiatowa Organizacja Handlu a kraje rozwijające siĊ. International Journal of Management and Economics, nr 24, 2008, s. 9-37.
Dybowski G., Podstawy konkurencyjnoĞci polskiej branĪy drobiarskiej. Studia i Monografie nr 160, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2014.
Dybowski G., Rycombel D., ĝwiatowy rynek wieprzowiny i drobiu na tle bilan-su zbóĪ i pasz. Program Wieloletni 2011-2014, nr 17, IERiGĩ-PIB, War-szawa 2011.
Figiel S., Biaáek A., Zagadnienia transmisji cen na rynkach produktów rolnych i ĪywnoĞciowych. Roczniki Naukowe SERIA, t. VII, z. 5, 2005, s. 26-31.
Food Outlook. Food and Agricultural Organization of the United Nations, Octo-ber 2015.
Food Outlook. Food and Agricultural Organization of the United Nations, June 2016.
Gale F., Marti D., Dinghuan Hu, Chinese Volatile Pork Industry. ERS/USDA, LDP-M-2011-01, February 2012.
Gardner B.L., The Farm-Retail Price Speed in a Competitive Food Industry.
American Journal of Agricultural Economics, Vol. 57, No. 3, August, 1975, s. 399-409.
GoáĊbiewski J., Struktura i efektywnoĞü rynków rolnych. [w:] 60 lat Wydziaáu Nauk Ekonomicznych SGGW. Nauki ekonomiczno-rolnicze w kontekĞcie zmieniających siĊ potrzeb gospodarki. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2013, s. 20-35.
Gulbicka B., Kwasek M., WyĪywienie ludnoĞci na Ğwiecie. [w:] Dybowski G. (red.), Wpáyw procesu globalizacji na rozwój rolnictwa na Ğwiecie. IERiGĩ-PIB, Warszawa, 2005, s. 61-159.
Hamann K., Griffith G., Stuart M., Evaluating the consequences of imported pork on a local supply chain – the case of Danish pork exports to the Australian market. Australasian Agribusiness Review, Vol. 23, 2015, s. 120-129.
Hamulczuk M., Powiązania cen wieprzowiny pomiĊdzy rynkiem polskim, duĔ-skim i niemieckim. „Problemy rolnictwa Ğwiatowego”, t. XVII, 2007, s. 195-206.
Hamulczuk M., Asymetria transmisji cen pszenicy paszowej miĊdzy rynkiem polskim i niemieckim. Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 1(35), 2015, s. 57-65, DOI: 10:17306/JARD, 2015.6.
Hamulczyk M., GĊdek S., Klimkowski C., StaĔko S., Prognozowanie cen su-rowców rolnych na podstawie zaleĪnoĞci przyczynowych. IERiGĩ-PIB, Warszawa 2012.
Hamulczuk M., Hertel K., Klimkowski C., StaĔko S., Wybrane problemy progno-zowania cen detalicznych ĪywnoĞci. IERiGĩ-PIB, nr 114. Warszawa 2014.
Hamulczuk M., Klimkowski C., Powiązania miĊdzy cenami ropy a cenami pszenicy w Polsce. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 98, z. 3, 2011, s. 176-190.
Hamulczuk M., StaĔko S., SezonowoĞü i cyklicznoĞü cen oraz ich relacji w áaĔ-cuchu marketingowym wieprzowiny. Roczniki Naukowe Rolnictwa i Ob-szarów Wiejskich, t. 102, z. 3, 2015, s. 7-19.
Hallam D., Agricultural Commodity Markets and Trade. New Approaches to Analyzing Market Structure and Instability. FAO, Rome 2006.
Heijman W., KrzyĪanowska Z., GĊdek S., Kowalski Z., Ekonomika rolnictwa.
Zarys teorii. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1997.
Holst C., von Cramen Taubandel St., Trade, Market Integration and Spatial Price Transmission on EU Pork Markets Following Eastern Enlargement.
Department fur Agraoekonomie und Rurale Entwicklung, Georg-August- Universitaet Goettingen, D 37073 Goettingen, Diskussionsbeitrag 1307, September 2013.
IFCN Dairy Research Network, http://www.ifcndairy.org/en/start/index.php.
Italian Dairy Economic Consulting 2000-2015, http://www.clal.it/en/.
JabáoĔska A., Rynek, popyt podaĪ. [w:] Milewski R. (red.), Podstawy ekonomii.
PWN, Warszawa 2002, s. 40-80.
Jasiorowski H., ĝwiatowe systemy uĪytkowania bydáa czyli za krowim ogonem po caáym Ğwiecie. Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze Sp. z o.o., Po-znaĔ 2011.
Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ „ SolidarnoĞü”, GdaĔsk 1991.
Kayser M., Nitzkos S., Spiller A., Analysis of Differences in Meat Consumption Patterns. IFAMA, International Food and Agribusiness Management Re-view, Vol. 6, Issue 2, 2013, s. 43-56.
Kowalski A., Rembisz W., Rynek rolny i interwencjonizm a efektywnoĞü i sprawiedliwoĞü spoáeczna. IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.
Kramer J. (red.), Zachowania podmiotów rynkowych. PWE, Warszawa 1990.
Kusideá E., Modele wektorowo-autoregresyjne VAR. Metodologia i zastosowa-nia. Wydawnictwo Absolwent, àódĨ 2000.
Livestock and Poultry: Word Markets and Trade. USDA, FAS, Waszyngton 2011.
Lupescu M., Poultry and Products Annual 2016. Gain Report: CA 16037, FAS/USDA 8/4 2016.
Maákowski J., Rycombel D., Aktualny i przewidywany stan rynku woáowiny.
Rynek MiĊsa. Stan i Perspektywy, IERiGĩ-PIB, ARR, MRiRW, nr 28, czerwiec 2005, s. 14-20.
Maákowski J., Rycombel D., Aktualny i przewidywany stan rynku woáowiny.
Rynek MiĊsa. Stan i Perspektywy, IERiGĩ-PIB, ARR, MRiRW, nr 37, wrzesieĔ 2009, s. 16-23.
Maákowski J., Rycombel D., Zawadzka D., Aktualny i przewidywany stan rynku woáowiny. Rynek MiĊsa. Stan i Perspektywy, IERiGĩ-PIB, ARR, MRiRW, nr 44, czerwiec 2013, s. 19-28.
Markt Bilanz Milch 2016. GmbH 2016.
MEG – Marktbilanz Eier und Gefliigiel, Bonn 2014.
Materiaáy na 70 SesjĊ CCP. FAO, Rome 2014.
Moens A. (wsparcie badaĔ O’Keefe G.), Mad Cow: A Case Study in Canadian- -American Relations. Fraser Institute Digital Publication, March 2006.
Morgan N., Tallard G., Catlle and beef international commodity profile.
http://siteresources.worldbank.org/INTAFRICA/Resources/257994-12154 571 78567/Cattle_and_beef_profile.pdf, 2016.
Mruk H. (red.), Analiza rynku. PWE, Warszawa, 2003.
Mynarski S., Analiza rynku. Problemy i metody. PWN, Warszawa 1987.
Nasiáowski M., System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomii. Wydawnic-two Key Text, Warszawa 2000.
Nojszewska E., Podstawy ekonomii. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.
OECD-FAO Agricultural Outlook 2016-2025. Meat. OECD/FAO 2016.
OECD-FAO Agricultural Outlook 2016-2025. OECD/FAO 2016.
Oh S.H., Whitley N.C., Pork production in China, Japan and South Korea, Asian – Australian, Journal of Animal Science, Vol. 24, No. 11, 2011, s. 1629-1636.
OlszaĔska A., Rynek Īywca w Polsce (1995-2010) – zmiany strukturalne, kon-centracja produkcji i wahania podaĪy. Wydawnictwo Uniwersytetu Eko-nomicznego, Wrocáaw 2012.
Oyrzanowski B., Mikroekonomia. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoáy Bizne-su, Kraków 1996.
Peel D., Fundamentals of global beef demand and supply. VII Simpósio de Produção 24 de Gado de Corte 2010, s. 23-36.
Pietras C., Rynek. Rodzaje konkurencji. [w:] Marciniak S. (red.), Makro- i mikro-ekonomia. Podstawowe problemy. PWN, Warszawa 2005, s. 156-201.
Pietrzak M., Roman M., W poszukiwaniu wzorca przemian w sektorze mleczar-skim – model liberalny, czy interwencjonistyczny? [w:] Ciborowski R.W., Dziemianowicz R.I., Kargol-Wasiluk A., Zalesko M., Gospodarka – Spoáe-czeĔstwo – Finanse w Europie ĝrodkowo-Wschodniej w latach 1989-2014.
Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaáymstoku, Biaáystok 2014, s. 73-86.
Radetzky M., A Handdbook of Primary Commodities in the Global Economy.
CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, New York 2010.
Reed A.J., Elitzak H., Wohlgenant M.H., Retail Farm Price Margin and Con-sumer Product Diversity. USDA, Economic Research Service, Technical Bulletin Number 1899, 2002.
Reed A.J., Hanson K., Elitzak H., Schluter G., Changing Consumer Food Price:
A Users Guide to ERS Analyses. Consumer Economic Division, Eco-nomic Research Service. US. Department of Agriculture, Technical Bul-letin No. 1862,Washington 1997, DC 200054788.
Rembeza J., Transmisja cen w gospodarce polskiej. Monografia Nr 175, Wy-dawnictwo Uczelniane Politechniki KoszaliĔskiej, Koszalin 2010.
Rembeza J., Seremak-Bulge J., Ewolucja podstawowych rynków rolnych i jej wpáyw na transmisje cen w latach 1990-2008. IERiGĩ-PIB, Nr 131, Warszawa 2009.
Rembeza J., Seremak-Bulge J., Hryszko K., Ceny, ich relacje oraz transmisja na rynku mleka. [w:] Seremak-Bulge J. (red.), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2005. IERiGĩ-PIB, War-szawa 2005.
Ritson Ch., Agricultural Economics. Principles and Policy. Crosby Lockwood Staples. London 1997.
Rocznik Statystyczny Rolnictwa z lat 2001-2014. GUS, Warszawa 2002-2015.
Rolnictwo w 2003 r., GUS, Warszawa 2004.
Rolnictwo w 2015 r., GUS, Warszawa 2016.
Roman M., Zastosowanie metody E-H do okreĞlenia zasiĊgu geograficznego rynku masáa. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XVIII, z. 3, 2016, s. 298-302.
Rycombel D., Zawadzka D., Wierzbicka A., Sytuacja na Ğwiatowym rynku wo-áowiny i jej wpáyw na polski sektor wowo-áowiny. IERiGĩ-PIB, Program Wie-loletni 2011-2014, nr 36, Warszawa 2012.
Rynek wewnĊtrzny w 2002, …, 2014. GUS, Warszawa 2003- 2015.
Schneider M. Scharma Sh., Chinas Pork Miracle? Agribusiness and Develop-ment in China Pork Industry, Institute for Agriculture and Trade Policy, February 2014.
Seremak-Bulge J. (red.), Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjono-wania w latach 1990-2005. Studia i Monografie, nr 21, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.
Seremak-Bulge J. (red.), Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi w latach 1995-2009. Studia i Monografie, nr 152, IERiGĩ-PIB, Warsza-wa 2011.
Seremak-Bulge J. (red.), ĝwiatowy rynek mleka i jego wpáyw na polskie mle-czarstwo po zniesieniu kwot mlecznych. Program Wieloletni 2011-2014, nr 34, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2012.
Seremak-Bulge J., Uzupeánienie do ekspertyzy dotyczącej potrzeby zróĪnicowa-nia wsparcia bezpoĞredniego dla poszczególnych sektorów polskiego rol-nictwa po 2013 r. poprzez páatnoĞci związane z produkcją dotyczące by-dáa. Ekspertyza przygotowana na zamówienie MRiRW, lipiec 2016.
Seremak-Bulge J., Uzupeánienie do ekspertyzy dotyczącej potrzeby zróĪnicowa-nia wsparcia bezpoĞredniego dla poszczególnych sektorów polskiego rol-nictwa po 2013 r. poprzez páatnoĞci związane z produkcją dotyczące by-dáa. Ekspertyza przygotowana na zamówienie MRiRW, lipiec 2016.