Zmiany w produkcji mleka oraz jego rozdysponowanie

W latach 2000-2015 Ğwiatowa produkcja mleka rosáa o 1,1-3,1% rocznie i nieznacznie wyprzedzaáa dynamikĊ spoĪycia, które w tym czasie zwiĊkszaáo siĊ o 1,0-3,2% rocznie (tabela 4.1, rysunek 4.8). Jedynie w roku 2002, 2003, 2006, 2008 i 2011 produkcja rosáa nieco wolniej niĪ spoĪycie bilansowe. W 2013 r.

Ğwiatowa produkcja mleka zwiĊkszyáa siĊ o 1,2%, a jego spoĪycie o 1,0%.

W sumie w latach 2000-2013 produkcja mleka wzrosáa na Ğwiecie o 31,8%, a spoĪycie bilansowe o 31,6%. FAO ocenia, Īe w 2014 r. zarówno spoĪycie, jak i produkcja Ğwiatowa byáy wiĊksze niĪ przed rokiem o 2,9%, a w 2015 r. o kolej-ne 1,6-1,7%. W sumie w ciągu 16 analizowanych lat globalna produkcja mleka zwiĊkszyáa siĊ o 38,0%, do prawie 803 mln ton, w tym gáównie mleka krowiego, które ma ponad 82% udziaá w Ğwiatowej produkcji mleka²⁶, a spoĪycie bilansowe wzrosáo o 36,9%, do 791,4 mln ton.

Generalnie moĪna wiĊc powiedzieü, Īe w skali Ğwiata produkcja mleka rosáa proporcjonalnie do wzrostu spoĪycia z lekką nadwyĪką podaĪy wyraĪonej wskaĨ-nikiem samowystarczalnoĞci w wysokoĞci 100,3-100,9%. W 2015 r. wskaĨnik ten wprawdzie wzrósá do 101,4 punktu, ale trudno mówiü o naruszeniu równowagi rynkowej w skali Ğwiata.

Tabela 4.1. ĝwiatowa produkcja mleka (mln ton)

Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2013 2015* 2015/

2000 ĝwiat – mleko ogóáem 581,8 650,6 723,5 766,7 802,7 138,0 w tym mleko krowie 492,9 546,2 603,2 638,2 661,2 134,1

Afryka 28,0 36,8 44,2 45,9 46,8 167,1

Azja 169,4 217,5 267,2 292,4 304,9 180,0

Ameryka Póánocna 84,2 88,1 95,7 99,7 103,3 122,7 Ameryka ĝrodkowa 13,6 14,5 14,4 14,8 15,4 113,2 Ameryka Poáudniowa 48,2 53,7 62,7 69,4 76,2 158,1

Europa 215,3 215,3 213,2 216,0 224,8 104,4

Oceania 23,1 24,8 26,1 28,5 31,3 135,5

* szacunek

ħródáo: baza danych FAO.

26 Produkcja mleka pozyskiwanego od innych gatunków zwierząt (mleko bawole, owcze, ko-zie, wielbáądzie i inne) ma duĪe znaczenie tylko w Azji (gáównie Indie i Pakistan) oraz w Afryce, gdzie stanowi odpowiednio 38% i 26% caákowitej produkcji. W Europie udziaá ten siĊga Ğrednio 5,5%, a spoĞród krajów europejskich duĪe znaczenie mleko kozie i owcze ma w krajach poáudniowo-europejskich, w tym gáównie w Grecji oraz w Hiszpanii, w Rumunii, Buágarii oraz na Cyprze.

Nie maleją natomiast, a nawet pogáĊbiają siĊ dysproporcje podaĪowo- -popytowe w poszczególnych regionach. Konsekwencją jest wzrost obrotów handlowych w warunkach liberalizującego siĊ mimo wszystko rynku mleka oraz wzrost wahaĔ Ğwiatowych cen przetworów mlecznych, które zarówno dla kra-jów nadwyĪkowych, jak i niedoborowych są podstawowym punktem odniesie-nia. Wolumen eksportu Ğwiatowego zwiĊkszyá siĊ w analizowanym czasie o prawie 69% do 119,9 mln ton ekwiwalentu mleka surowego²⁷, a jego udziaá w produkcji mleka wzrósá do prawie 15%, podczas gdy w latach 2000-2002 nie siĊgaá 12%. Warto dodaü, Īe na początku lat 90. XX wieku udziaá ten wynosiá tylko 8,5%.

Rysunek 4.8. ĝwiatowa produkcja, spoĪycie** i wolumen eksportu mleka w latach 2000-2015 (mln ton)

* szacunek, ** produkcja – eksport + import

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie bazy danych FAO.

W latach 2000-2015 produkcja mleka najsilniej wzrosáa w Azji, bo o oko-áo 80%, do prawie 305 mln ton, gáównie za sprawą 78,5% zwiĊkszenia produk-cji w Indiach – najwiĊkszego producenta mleka na Ğwiecie (136-142 mln ton w latach 2013-2015), oraz w Chinach, gdzie produkcjĊ powiĊkszono 3,4 krotnie do ponad 42 mln ton, dziĊki silnemu wsparciu przez paĔstwo oraz postĊpowi technologicznemu i rozwojowi produkcji wielkotowarowej²⁸, takĪe z udziaáem

27 Wolumen eksportu i importu obejmuje obroty handlowe wszystkimi przetworami mlecz-nymi, takĪe masáem. FAO posáuguje siĊ przy tym wáasnymi wspóáczynnikami – okreĞlający-mi zuĪycie surowca do ich produkcji. Wspóáczynniki te róĪnią siĊ nieznacznie od wspóáczyn-ników stosowanych przez IERiGĩ-PIB w oparciu o zawartoĞü suchej masy w przetworach oraz w mleku surowym [Szajner 2009].

28 W 2015 r. ponad 48% pogáowia krów w Chinach znajdowaáo siĊ w duĪych stadach liczą-cych co najmniej 100 krów.





























                (NVSRUWZPOQWRQ

3URGXNFMDVSRĪ\FLHZPOQWRQ

6SRĪ\FLH 3URGXNFMD (NVSRUW

kapitaáu zagranicznego. Udziaá Azji w Ğwiatowej produkcji mleka wzrósá wiĊc do 38%, podczas gdy w 2000 r. wynosiá nieco ponad 29%. Szybki wzrost kon-sumpcji mleka przede wszystkim w Chinach sprawiá jednak, Īe Azja pozostaáa regionem niedoborowym. Szacuje siĊ, Īe w latach 2013-2015 wskaĨnik samo-wystarczalnoĞci tego kontynentu utrzymywaá siĊ na poziomie 91-92%, podobnie jak w 2000 r. (rysunek 4.9). Szacuje siĊ, Īe wolumen importu Azji w latach 2000-2013 zostaá podwojony do prawie 36 mln ton ekwiwalentu mleka surowe-go, a udziaá tego kontynentu w imporcie Ğwiatowym zwiĊkszyá siĊ z 25,5% do 32,4%. Ocenia siĊ, Īe ograniczenie wielkoĞci importu przez Chiny w latach 2014-2015 spowodowaáo, Īe import Azji zmniejszyá siĊ do 32,4 mln ton, a jej udziaá w Ğwiatowym imporcie zmalaá do okoáo 30%.

Rysunek 4.9. WskaĨnik samowystarczalnoĞci w produkcji mleka (%)

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie bazy danych FAO.

W Indiach, gdzie silnie rozdrobnione mleczarstwo zorientowane jest przede wszystkim na rynek wewnĊtrzny, produkcja mleka rosáa proporcjonalnie do spoĪycia, a wskaĨnik samowystarczalnoĞci wahaá siĊ w latach 2000-2015 w granicach 100,0-101,4%.

Silny, bo ponad 67% wzrost produkcji mleka nastąpiá takĪe w Afryce.

Przy silnym wzroĞcie spoĪycia (o ponad 62%) skala niedoboru mleka mierzona wskaĨnikiem samowystarczalnoĞci w 2015 r. wyniosáa 89% i byáa nieco gáĊb-sza niĪ w Azji.

W Ameryce Poáudniowej produkcja mleka wzrosáa w analizowanym okresie o ponad 58% pod wpáywem zwiĊkszenia produkcji przede wszystkim w Brazylii (o prawie 79%) oraz w Argentynie (o 25%), dziĊki inwestycjom i postĊpowi technologicznemu gáównie w produkcji wielkotowarowej.

Relatyw-







   

2FHDQLD

$PHU\ND3áQ

(XURSD

$PHU\ND3áG

ĝZLDW

$]MD

$IU\ND

$PHU\NDĝUG

nie niewielkie zaludnienie na tym kontynencie sprawiáo, Īe pomimo wzrostu poziomu konsumpcji (o ponad 26%) pojawiáy siĊ niewielkie nadwyĪki podaĪy, które przeznaczane są na eksport gáównie do niedoborowych krajów azjatyckich oraz sąsiedniej Ameryki ĝrodkowej. WskaĨnik samowystarczalnoĞci Ameryki Poáudniowej w produkcji mleka przekroczyá w latach 2013-2015 r. 102%, pod-czas gdy w 2000 r. wynosiá okoáo 97%. Udziaá Ameryki Poáudniowej w Ğwiato-wym eksporcie wahaá siĊ w latach 2013-2015 wokóá 4%, podczas gdy w 2000 r.

wynosiá 2,5%. Na niektórych rynkach kraje Ameryki Poáudniowej mogą jednak stanowiü konkurencjĊ dla europejskiego eksportu ze wzglĊdu na wysoką konku-rencyjnoĞü cenową.

Regionem niedoborowym pozostaje równieĪ Ameryka ĝrodkowa, gdzie produkcja mleka wzrosáa w stopniu zbliĪonym do wzrostu spoĪycia (o ponad 13%). W tym regionie wskaĨnik samowystarczalnoĞci utrzymywaá siĊ w granicach 82-85%, a znaczącą czĊĞü popytu od wielu lat pokrywa import gáównie z sąsiednich krajów obu Ameryk oraz Oceanii. Udziaá Ameryki ĝrodkowej w Ğwiatowym imporcie spadá z 6,0% w 2000 r. do 3,3-3,5%

w latach 2010-2015.

Znacząco, bo o 24,5% do prawie 95 mln ton produkcjĊ mleka zwiĊkszyáy Stany Zjednoczone Ameryki, które stopniowo rozwijają eksport przetworów mlecznych pod wpáywem rosnącej nadwyĪki podaĪy. W 2015 r. wskaĨnik samo-wystarczalnoĞci przekroczyá w tym kraju 114% wobec nieco ponad 102%

w 2000 r. Wolumen eksportu wzrósá w tym okresie ponad 4,4 krotnie do 127 mln ton ekwiwalentu mleka surowego. Efekt ten w duĪym stopniu jest rezultatem wy-sokiego poziomu wsparcia produkcji mleka²⁹. Sprawia to, Īe mimo silnych wahaĔ cen dochody producentów mleka ulegają znacznie mniejszym zmianom, a mle-czarstwo USA jest w stanie elastycznie reagowaü na zmiany Ğwiatowej koniunk-tury. Wzrost produkcji w tym kraju przy stabilizacji kwotowanej produkcji w Ka-nadzie spowodowaá, Īe produkcja mleka w caáej Ameryce Póánocnej wzrosáa w latach 2000-2015 o prawie 23% do 103,3 mln ton. Mimo to jej udziaá w Ğwia-towej produkcji zmalaá z 14,5% do 12,9%. Natomiast udziaá w eksporcie wzrósá

29 Wg OECD wsparcie produkcji mleka w USA w 2015 r. mierzone wskaĨnikiem PSE (przedstawiającym udziaá wsparcia w cenie rynkowej mleka) stopniowo malaáo z pawie 50%

w 2000 r. do 0,0% w 2008 r. Od roku 2009 stopniowo zaczĊáo wzrastaü i w latach 2014-2015 wynosiáo 13,5-15,0%. W Unii Europejskiej wsparcie to spadáo z 41% w 2000 r. do 0,3%

w 2007 r. W kryzysowym 2008 r. wzrosáo do ponad 10%, ale w latach nastĊpnych wahaáo siĊ w granicach 1,3-1,6% rocznie, a w roku 2015 zwiĊkszyáo siĊ do 3,4%. Znacznie silniej pro-dukcja mleka obecnie wspierana jest w Japonii, Chinach i w Rosji. Natomiast Nowa Zelandia i Australia od 1988 r. nie wspierają produkcji mleka. Kraje rozwijające siĊ w zaleĪnoĞci od uwarunkowaĔ rynkowych oraz sytuacji gospodarczej kraju stosowaáy róĪne polityki wobec mleczarstwa. W ostatnich latach pod wpáywem kryzysu gospodarczego wsparcie to znacznie zmniejszyáa Brazylia oraz Meksyk.

w tym czasie z 4,9% do 11,1%, gáównie za sprawą USA, które swój udziaá w Ğwiatowym eksporcie zwiĊkszyáy do 10,6% w 2015 r. z 4,0% w 2000 r.

W Oceanii, dysponującej najwiĊkszymi nadwyĪkami, produkcja mleka wzrosáa w latach 2000-2015 o ponad 35% do 31,3 mln ton, wyáącznie dziĊki zwiĊkszeniu produkcji w Nowej Zelandii (o 76% do prawie 22 mln ton), pod wpáywem znacznego wzrostu cen na rynku Ğwiatowym i rozwoju opáacalnego eksportu. Wolumen eksportu w tym kraju zwiĊkszyá siĊ ponad 2-krotnie do 17,6- -19,0 mln ton ekwiwalentu mleka surowego rocznie w latach 2012-2015, a jego udziaá w produkcji mleka wzrósá do 71-74%. ZwiĊkszony eksport byá gáównym czynnikiem dynamizującym produkcjĊ i umoĪliwiającym zdecydowany wzrost cen i poprawĊ opáacalnoĞci produkcji. Nowa Zelandia, dysponująca sprzyjającymi warunkami przyrodniczo-gospodarczymi dla produkcji mleka, umocniáa siĊ na pozycji jednego z najwiĊkszych eksporterów przetworów mlecznych na Ğwiecie, mimo niestosowania Īadnych form wsparcia sektora mleczarskiego. W tym czasie w Australii produkcja mleka zmalaáa o ponad 10% do niespeána 9,4 mln ton, a czynnikiem ograniczającym byáy przede wszystkim powtarzające siĊ co kilka lat niedobory wody. Udziaá Oceanii w Ğwiatowej produkcji mleka utrzymaá siĊ w granicach 4%. Sprzyjające produkcji mleka warunki przyrodnicze, duĪe zasoby ziemi i nowoczesne rolnictwo w krajach Oceanii przy maáej liczbie ludnoĞci (4,5 mln w latach 2013-2015) sprawiają, Īe produkcja mleka prawie 3-krotnie przekracza tam jego spoĪycie, z tego w Nowej Zelandii prawie 7,4-krotnie.

Najmniejszy, bo zaledwie 4,4% wzrost produkcji zanotowano w analizowanym czasie w Europie. W 2015 r. produkcjĊ mleka na tym konty-nencie szacuje siĊ na prawie 225 mln ton, z czego prawie 75% (167,6 mln ton) wyprodukowano w krajach czáonkowskich Unii Europejskiej. Produkcja mleka w UE-28 wzrosáa w latach 2000-2015 o 7,4%, podczas gdy w pozostaáych kra-jach europejskich zmalaáa o 3,3% do 57,2 mln ton. DuĪy wpáyw na niewielki wzrost produkcji mleka w Unii Europejskiej miaáo utrzymywanie systemu kwotowania, który do marca 2015 r. administracyjnie ograniczaá produkcjĊ.

O spadku produkcji w pozostaáych krajach europejskich zadecydowaáo ograni-czenie produkcji przede wszystkim w Rosji i na Ukrainie, a takĪe w innych krajach dawnego RWPG. Przy wiĊkszym o 5,8% spoĪyciu wskaĨnik samowy-starczalnoĞci Europy wahaá siĊ w granicach 107%. Przy czym w Unii Europej-skiej wskaĨnik ten wzrósá w latach 2000-2015 ze 109% do 110%, podczas gdy w pozostaáych krajach europejskich zmalaá z okoáo 102% do 99%.

Znacząco wzrósá w tym czasie wolumen eksportu (o prawie 43% do okoáo 71 mln ton rocznie w latach 2013-2015. Udziaá eksportu w produkcji mleka zwiĊkszyá siĊ w Europie o okoáo 10 pkt. proc. do 32%. Przy tym w Unii Euro-pejskiej, gdzie wymiana handlowa miĊdzy krajami czáonkowskimi wyrównuje

nierównowagi rynkowe, udziaá ten wynosi okoáo 40%, a w pozostaáych krajach europejskich niebĊdących czáonkami UE-28 poniĪej 10%. W UE-28 wiĊkszoĞü obrotów handlowych odbywa siĊ miĊdzy krajami czáonkowskimi, a do krajów trzecich kierowano w ostatnich latach 23-24% caákowitego eksportu, co stano-wiáo okoáo 14% eksportu Ğwiatowego.

Podsumowując zmiany produkcji i rozdysponowania mleka w latach 2000-2015, naleĪy stwierdziü, Īe:

x Produkcja mleka w skali Ğwiata nadąĪaáa za rosnącym popytem, a w niektó-rych latach nieznacznie go wyprzedzaáa. W skali Ğwiata moĪemy wiĊc mówiü o zbilansowanym rynku mleka. Dynamika produkcji na poszczególnych kon-tynentach jednak znacząco siĊ róĪniáa.

x Najszybszy wzrost zanotowano w rozwijających siĊ krajach Azji i Afryki pod wpáywem szybko rosnącego popytu, a takĪe postĊpu technologicznego, czĊsto stymulowanego rosnącym wsparciem. Mimo to skala niedoboru w tych kra-jach nie zmniejszyáa siĊ, a w Ameryce ĝrodkowej nawet siĊ pogáĊbiáa.

x W krajach rozwiniĊtych gospodarczo, w tym zwáaszcza w Europie dynamika wzrostu produkcji byáa znacznie mniejsza, do czego przyczyniá siĊ takĪe sys-tem kwotowania produkcji mleka w Unii Europejskiej, który ograniczaá po-daĪ administracyjnie do koĔca marca 2015 r. Udziaá Europy w Ğwiatowej produkcji mleka wyraĨnie zmalaá, a Europa przestaáa byü Ğwiatowym centrum produkcji mleka, ustĊpując pod tym wzglĊdem Azji.

x Wzrost popytu w krajach rozwijających siĊ pobudziá produkcjĊ i doprowadziá do wzrostu nadwyĪek podaĪy mleka w krajach rozwiniĊtych gospodarczo, w tym przede wszystkim w Nowej Zelandii i Stanach Zjednoczonych Ameryki.

W Unii Europejskiej nadwyĪki podaĪy utrzymaáy siĊ w granicach 10%, a w ca-áej Europie 7%.

x Odpowiedzią na utrzymujące siĊ dysproporcje miĊdzy krajami i kontynentami byá wzrost obrotów miĊdzynarodowych przetworami mlecznymi. Dynamika wzrostu eksportu w latach 2000-2015 byáa dwukrotnie wyĪsza niĪ produkcji, a jego udziaá w produkcji mleka podniósá siĊ do prawie 15%. Przy tym pod wpáywem postĊpu technologicznego przede wszystkim w przetwórstwie mle-ka, ale równieĪ w transporcie zdecydowanie wydáuĪyáy siĊ odlegáoĞci trans-portowe, a paletĊ artykuáów mlecznych bĊdących przedmiotem wymiany miĊdzynarodowej rozszerzono.

x Wprawdzie wiĊkszoĞü wyprodukowanego mleka wykorzystywana jest na rynkach wewnĊtrznych, jednakĪe handel miĊdzynarodowy jest jednym z najbardziej efektywnych instrumentów wykorzystywanych w równowaĪeniu rynków krajowych i sáuĪących rozwojowi produkcji i przetwórstwa mleka.