Zmiany w produkcji, rozdysponowaniu oraz przetwórstwie mleka

2000-2015, przede wszystkim pod wpáywem rozwijającego siĊ eksportu, a po 2005 r. równieĪ powoli rosnącego popytu krajowego spowodowaáa, Īe produk-cja mleka w Polsce, mimo wprowadzenia w poáowie 2004 r. systemu kwot³⁷, zostaáa zwiĊkszona o 10,3% do 13,1 mld kg (tabela 4.4). Efekt ten uzyskano dziĊki inwestycjom prowadzącym do wzrostu skali i poprawy efektywnoĞci technologii, co syntetycznie obrazuje zwiĊkszenie wydajnoĞci krów oraz wiel-koĞci statystycznego stada.

Tabela 4.4. Zmiany w produkcji mleka w Polsce w latach 2000-2015 Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015 2015/

2000 Liczba gospodarstw z krowami (tys.) 1 092 697 450 265 24,3 Liczba dostawców mleka do mleczarni 876** 294 170 131 15,0 Pogáowie krów (tys. szt.)*** 3 098 2 752 2 538 2 279 73,6 Produkcja mleka (mln ton) 11 881 11 905 12 270 13 108* 110,3 Produkcja mleka/gospodarstwo (tys. kg) 10,9 17,1 27,3 49,5 453,8 WydajnoĞü krów*** kg 3 668 4 337 4 810 5 903 160,9 Liczba krów/gospodarstwo (szt.) 2,8 4,0 5,6 8,6 307,1 WielkoĞü dostaw/dostawcĊ (tys. kg) 13,6 30,1 53,0 83,2 611,8

* szacunek IERiGĩ-PIB, ** szacunek GIW, *** krowy uĪytkowane mlecznie

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS, Rocznik Statystyczny Rolnictwa z lat 2001-2015.

W latach 2000-2015 wydajnoĞü krów podniosáa siĊ o prawie 61%, do po-nad 5 900 kg mleka, a statystyczne stado zwiĊkszyáo siĊ popo-nad 3-krotnie do 8,6 szt. Produkcja mleka zostaáa zwiĊkszona o 10,3% do 13,1 mln ton, mimo zmniej-szenia pogáowia krów o ponad 26%. WielkoĞü dostaw mleka do mleczarni przy-padająca na 1 dostawcĊ wzrosáa ponad 6-krotnie i przekroczyáa 83 tys. kg.

37 Niska towarowoĞü produkcji mleka przed akcesją wynosząca 8,8-9,0 mld kg rocznie w latach 2002-2003 spowodowaáa, Īe krajowa kwota mleczna przyznana Polsce wynosiáa 8,96 mld kg, w tym kwota dostaw hurtowych 8,5 mld kg i byáa o okoáo 32% mniejsza od kra-jowej produkcji (11,8-11,9 mld kg w latach 2003-2004) i o 7,3% mniejsza od spoĪycia (9,67 mld kg).

Utrzymywanie znacznie wiĊkszej produkcji niĪ przyznane kwoty mleczne byáo moĪliwe dziĊki relatywnie niskiej towarowoĞci produkcji mleka i wysokiemu zuĪyciu w gospodarstwach rolnych, gáównie na samozaopatrzenie i pasze (2,8 mld kg, a wiĊc 24% produkcji w roku akcesji) oraz sprzedaĪy na lokalne rynki. Po 2006 r. wzrost produkcji w warunkach kwotowania umoĪli-wiaáo takĪe stopniowe zwiĊkszanie kwot mlecznych w ramach przygotowaĔ do likwidacji kwot mlecznych od kwietnia 2015 r.

Analiza zmian w rozdysponowaniu surowego mleka, jakie nastąpiáy w la-tach 2000-2015, wskazują, Īe coraz wiĊksza czĊĞü produkcji byáa kierowana do przemysáu mleczarskiego, który zwiĊkszyá skup o prawie 63%, kosztem ograni-czenia zuĪycia w gospodarstwach oraz sprzedaĪy bezpoĞredniej. W 2015 r.

udziaá dostaw do przedsiĊbiorstw zajmujących siĊ przerobem mleka i produkcją serów w produkcji krajowej wzrósá do prawie 83%, podczas gdy w 2000 r. wy-nosiá nieco ponad 57% (tabela 4.5).

Tabela 4.5. Rozdysponowanie krajowej produkcji mleka krowiego (mln kg) Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015 2015/

2000 Produkcja 11 881 11 905 12 270 13 108 110,3 ZuĪycie w gospodarstwie 3 376 2 626 2 470 1 956 57,9

na pasze 679 567 566 566 83,4

na spoĪycie 2 697 2 059 1 904 1 390 51,5 SprzedaĪ razem 8 505 9 279 9 800 11 152 135,4 w tym do przem. mleczarskiego 6 677 8 606 8 981 10 866 162,7 do innych przetwórców 99 230 37 11 11,1 sprzedaĪ bezpoĞrednia 1 729 444 782 275 15,9 Razem rozchody 11 881 11 905 12 270 13 108 110,3 ħródáo: Rynek mleka stan i perspektyw, nr 29,45,51, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005, 2013, 2016.

Promotorem postĊpu w produkcji mleka byá przede wszystkim rozwijają-cy siĊ przemysá mleczarski, który w wiĊkszoĞci zachowaá charakter spóádziel-czy³⁸. W latach 2000-2015 wartoĞü sprzedaĪy przemysáu mleczarskiego wzrosáa nominalnie 2,2 krotnie do 26,9 mld zá, a realnie (po uwzglĊdnieniu wzrostu cen zbytu o 40,3%) o ponad 54% (tabela 4.6). W tym czasie dokonaá siĊ znaczący

38 W latach 2000-2013 udziaá spóádzielni mleczarskich w skupie mleka zmniejszyá siĊ z 78,5% do 65,1%, ale w 2015 r. wzrósá do 67,4%. Spóádzielnie mleczarskie ĞciĞle wspóápra-cując z dostawcami mleka nad poprawą jakoĞci mleka i organizacji dostaw, czĊsto braáy udziaá w kredytowaniu zakupu sprzĊtu do doju i przechowywania mleka, zakupu zwierząt hodowlanych, organizacji i finansowaniu doradztwa technologicznego, weterynaryjnego, przygotowania biznesplanów itp.

postĊp w koncentracji i efektywnoĞci przetwórstwa. Zdecydowanie poprawiáa siĊ organizacja dostaw surowca. Proces ten przebiegaá jednak wolniej niĪ w pro-dukcji, a poza tym jest silnie zróĪnicowany regionalnie³⁹.

Mimo relatywnie wysokiego wspóáczynnika koncentracji C4 wynoszące-go 40% i relatywnie duĪej wartoĞci sprzedaĪy przypadającej na statystycznewynoszące-go producenta przetworów mlecznych (36,3 mln euro, przy Ğredniej dla UE-15 wy-noszącej w 2014 r. 14,6 mln euro) polskie mleczarstwo naleĪy do najbardziej rozdrobnionych. W 2015 r. zaledwie 21 spoĞród 192 mleczarĔ skupiáo i prze-tworzyáo w ciągu roku ponad 100 mln kg mleka, a dwa najwiĊksze przedsiĊbior-stwa przerabiające 1-1,5 mld litrów mleka znajdują siĊ daleko poza pierwszą trzydziestką najwiĊkszych przetwórców mleka na Ğwiecie, które w 2014 r. prze-tworzyáy od 4-28 mld kg mleka. JednoczeĞnie dziĊki wysokiemu poziomowi inwestycji oraz modernizacji, przemysá mleczarski dysponuje najnowoczeĞniej-szymi technologiami w Europie (porównaj przypis 15).

Tabela 4.6. Zmiany w przetwórstwie mleka w latach 2000-2015

Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015 2015/

2000

Liczba mleczarni 360 242 205 177 49,2

Liczba osób zatrudnionych (tys.) 49,1 39,3 34,9 32,2 65,6 Przerób mleka mln kg 6 776 8 836 9 018 10 877 160,5 WartoĞü sprzedaĪy ogóáem mld zá 12,44 18,21 23,13 26,9 216,2

mln zá/przeds. 34,5 75,2 112,8 152,1 440,6 WydajnoĞü pracy tys. zá/zatrudn. 253 463 663 835 330,0

tys. kg/zatrudn. 138 225 258 338 244,9

* posiadacze kwot mlecznych

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie niepublikowanych danych GUS oraz dane GIW, ARR.

Reakcją przemysáu mleczarskiego na rosnący popyt, przede wszystkim eksportowy, ale równieĪ krajowy, byá wzrost produkcji praktycznie wszystkich przetworów (tabela 4.7). Najbardziej, bo ponad 13-krotnie wzrosáa produkcja serwatki suszonej.

Silnie, bo ponad 2,7-krotnie zwiĊkszono teĪ produkcjĊ mleka skondenso-wanego, a o 84-110% produkcjĊ serów, fermentowanych napojów mlecznych oraz Ğmietany. Przy czym o ile do 2010 r. szczególnie szybko rozwijaáa siĊ pro-dukcja jogurtów, to po 2010 r. ich propro-dukcja zostaáa ograniczona (o 15,5%) na

39 W województwie podlaskim skup mleka przypadający na 1 podmiot skupujący w 2014 r.

przekroczyá 330 mln kg i byá 10-krotnie mniejszy od przeciĊtnego.

rzecz konkurencyjnych cenowo i jakoĞciowo pozostaáych napojów fermentowa-nych (wzrost o 33,2%). Znacznie mniej, bo w granicach 16,5-25,3% zwiĊkszono w tym czasie produkcjĊ odtáuszczonego mleka w proszku oraz mleka páynnego.

Wprawdzie znacznie bardziej, bo o ponad 74% zwiĊkszyáa siĊ produkcja peáne-go mleka w proszku, ale nadal jest to produkcja niewielka, wahająca siĊ w ostatnich latach w granicach 43-56 tys. ton rocznie, w zaleĪnoĞci od poziomu cen uzyskiwanych w eksporcie. MiĊdzy tymi biegunami znalazáo siĊ masáo, któ-rego produkcja zostaáa zwiĊkszona o 41,5% pod wpáywem rosnącego popytu przede wszystkim eksportowego.

Potencjaá produkcyjny przemysáu mleczarskiego⁴⁰ jest jednak daleki od wykorzystania, a wielkoĞü produkcji praktycznie wszystkich rodzajów przetwo-rów ogranicza jedynie iloĞü dostĊpnego surowca oraz poziom cen zbytu, które zaleĪą przede wszystkim od cen Ğwiatowych.

Tabela 4.7. Produkcja podstawowych przetworów mlecznych przez przemysá mleczarski w Polsce (tys. ton)

Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015 2015/

2000

Sery ogóáem 410,0 538,7 650,5 755,7 184,3

w tym dojrzewające 262,1 295,2 371,0 429,9 164,8 twarogi 148,0 239,0 266,8 309,5 209,1 Mleko w proszku 165,1 193,4 120,7 207,7 125,8

w tym OMP 138,7 142,3 92,8 161,6 116,5

Masáo i táuszcze mleczne 139,1 179,5 177,4 191,4 137,6 w tym masáo zaw. 85% tá. 121,3 156,6 169,0 171,6 141,5

Mleko páynne 1314 1373 1471 1646 125,3

Mleko skondensowane 21,7 47,4 54,6 59,7 275,1 Fermentowane napoje mleczne 344,7 510,4 722,7 717,3 208,1 w tym jogurty 176,2 240,9 505,9 428,6 243,2 pozostaáe napoje ferm. 168,5 269,5 216,8 288,7 171,3

ĝmietana 190,4 313,3 343,7 362,2 190,2

Serwatka 739,5 903,3 1120,4 1500,8 202,9

w tym suszona 20,8 90,8 276,4 271,5 1305,3 ħródáo: Rynek mleka stan i perspektyw, nr 29,45,51, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005, 2013, 2016.

40 Szacuje siĊ, Īe inwestycje dokonane w przemyĞle mleczarskim w latach 1994-2015 zwiĊk-szyáy jego zdolnoĞci produkcyjne do poziomu przekraczającego poziom z początku lat 90.

XX wieku, kiedy wynosiáy prawie 14 mld kg mleka. Z tym, Īe potencjaá ten obecnie jest znacznie bardziej róĪnorodny i nowoczesny. Szczególnie rozbudowano bowiem zdolnoĞci produkcyjne serowarstwa, produkcji masáa, a w ostatnich latach suszarnictwa, w tym prze-twórstwa serwatki.

Podsumowując zmiany w produkcji, rozdysponowaniu i przetwórstwie mleka, naleĪy stwierdziü Īe:

x Poprawa rynkowych uwarunkowaĔ oraz wzrost opáacalnoĞci produkcji i przetwórstwa po 2004 r. doprowadziáy do wzrostu produkcji mleka, znacz-nie wyprzedzającego dynamikĊ jego spoĪycia. Wzrosáy nadwyĪki, a wskaĨnik samowystarczalnoĞci Polski w produkcji mleka wzrósá z prawie 105%

w 2000 r. do 120-122% w latach 2012-2015.

x ħródáem poprawy opáacalnoĞci, obok wyĪszych cen, byá postĊpujący proces restrukturyzacji wspomagany inwestycjami, czĊĞciowo stymulowanymi wspar-ciem wspólnotowym. Doprowadziáo to do wzrostu skali produkcji, unowocze-Ğnienia technologii i poprawy efektywnoĞci zarówno w sferze produkcji, jak i przetwórstwa. Polskie mleczarstwo skróciáo wyraĨnie dystans organizacyjny i technologiczny w stosunku do nowoczesnego mleczarstwa UE-15, aczkol-wiek nadal jest on znaczny.

4.2.4. Rozwój polskiego handlu zagranicznego przetworami mlecznymi