PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA ANGIELSKIEGO COMMON LAW

Nie ma wątpliwości, że obecny system prawa amerykańskiego w dominującej części jest skutkiem recepcji angielskiego systemu prawnego, nazywanego common law². Bez względu na różne określenia pojawiające się w anglojęzycznej literaturze przed-miotu, nazywające system prawny Stanów Zjednoczonych „amerykańskim common law” lub „anglo-amerykańskim common law”, faktem jest, że zdecydowana więk-szość instytucji prawnych charakterystycznych dla angielskiego modelu prawa zo-stała przejęta przez kolonistów, a później przez Amerykanów, żeby stać się podstawą funkcjonowania nowego państwa pod koniec XVIII wieku. Już na wstępie należy zauważyć, że zdecydowana większość defi nicji systemu common law ujawnia jego fundamentalny charakter odnoszący się do działalności władzy sądowniczej w pro-cesie tworzenia prawa. Historyk A. Hogue defi nuje common law jako zbiór ogólnych

1 Ch.E. Hughes, Addresses and Papers of Charles Evans Hughes, Governor of New York 1906–

–1908, G.P. Putnam, Nowy Jork 1908, s. 139. Słowa te zostały wypowiedziane przez Hughesa jako gu-bernatora stanu Nowy Jork, który kilka lat później dołączył do składu Sądu Najwyższego.

2 Pomimo częstego występowania w polskiej literaturze tłumaczenia common law jako „prawa po-wszechnego” zdaniem autora określenie to nie oddaje w pełni charakteru angielskiego systemu prawne-go. Z większości defi nicji systemu common law nie wynika bowiem bezpośrednio jego powszechność, a raczej zamiar upowszechniania prawa poprzez odpowiednią działalność sądów, opartą na prawie zwy-czajowym. Dlatego lepszym pojęciem wyjaśniającym charakter common law jest judge-made law, czyli prawo tworzone przez sędziów. Najczęściej jednak w niniejszym opracowaniu autor będzie się posłu-giwał oryginalną nazwą tego systemu prawnego, która jest w podobny sposób prezentowana w coraz większej liczbie polskich monografi i i artykułów naukowych dotyczących systemu prawa angielskiego czy amerykańskiego.

1 łamanie.indd 23

1 łamanie.indd 23 2012-02-16 12:15:082012-02-16 12:15:08

zasad determinujących relacje społeczne, wprowadzanych w życie przez angielskie sądy królewskie i rozwijających się na podstawie kontrowersji prawnych, zgodnie z doktryną supremacji prawa i procedurą sędziów przysięgłych³. Według wybitnego amerykańskiego teoretyka i praktyka prawa, R. Pounda, system common law cecho-wała supremacja prawa, doktryna precedensów wynikająca z działalności sądów oraz specyfi czna procedura oparta na rozstrzyganiu kontrowersji prawnych przy udziale ławy przysięgłych. Jednocześnie Pound podkreślał, że „common law jest prawem sądów, a sędziowie są jego wyroczniami”⁴. Tymczasem sędzia O.W. Holmes, autor znanej monografi i na temat common law, uznawał, że podstawą prawa jest doświad-czenie, a nie logika, odnosząc to do charakterystycznej dla tego systemu działalności sędziów⁵. Natomiast zdaniem L. Bonfi elda materialne common law zajmowało się przede wszystkim rozstrzyganiem sporów między poddanymi króla przez sędziów, którzy wywodzili się spośród ówczesnej elity prawniczej⁶. W ciekawy sposób prob-lem ujmuje A. Bryk, który zauważa, że:

Od samego początku common law zajmowało się procedurą sądową i nakazami sądo-wymi (writs). Reguły materialne były elementem ubocznym tego systemu i wykształciły się dopiero w XVIII wieku. To dało sędziom i sądom common law ogromne uprawnie-nia i legitymację do pełnieuprawnie-nia roli strażników starożytnego prawa, któremu podlegał sam Król. Co więcej, oni sami mieli władzę do determinowania oraz stosowania tego prawa w indywidualnych sprawach⁷.

Reasumując, większość badaczy angielskiego systemu prawnego jednoznacznie wiąże jego podstawowe cechy ze specyfi czną rolą władzy sądowniczej oraz tworzo-nych przez nią reguł w procesie rozstrzygania sporów między obywatelami.

System common law rozwinął się w średniowiecznej Anglii jako odpowiedź na istniejący w tamtych czasach partykularyzm i rozdrobnienie prawa, co utrudniało rozstrzyganie sporów w sposób przewidywalny, a także umniejszało wartość ów-czesnych rządów. Z innej perspektywy można powiedzieć, że angielskim pomysłem na ujednolicenie prawa i wzmocnienie władzy królewskiej było stworzenie nowego systemu prawa, odmiennego co do charakteru i zasad w stosunku do rozwiązań Eu-ropy kontynentalnej. Większość państw europejskich odnalazła bowiem sposób na ujednolicenie prawa w regułach i przepisach prawa rzymskiego, przejmując w więk-szym bądź mniejwięk-szym stopniu jego formalne i merytoryczne elementy. Począwszy od XII wieku, działalność europejskich prawników zwanych glosatorami zmierzała do wykorzystania wielu instytucji prawa rzymskiego w systemie prawnym państw europejskich, stosując proces kodyfi kacji prawa jako podstawę jego ujednolicania.

W rezultacie niemal wszystkie państwa ówczesnej Europy, z wyjątkiem Anglii,

sko-3 A.R. Hogue, Origins of the Common Law, Indiana University Press, Bloomington 1966, s. 179.

4 R. Pound, The History and System of the Common Law, Collier, Nowy Jork 1939, s. 23–24.

5 O. W. Holmes, The Common Law, Little Brown, Boston 1881, s. 1.

6 L. Bonfi eld, American Law and the American Legal System in a Nutshell, Thomson West, St. Paul 2006, s. 22.

7 A. Bryk, The Origins of Constitutional Government. Higher Law and the Sources of Judicial Review, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 99.

1 łamanie.indd 24

1 łamanie.indd 24 2012-02-16 12:15:082012-02-16 12:15:08

rzystały przynajmniej w części z reguł prawa ustanowionych kilkaset lat wcześniej i zebranych w jeden kodeks Corpus Iuris Civilis przez cesarza Justyniana⁸.

Tymczasem w Anglii nie tylko oparto się inkorporacji prawa rzymskiego, ale za-proponowano zupełnie odmienną formę ujednolicania prawa, a mianowicie za pomo-cą działalności sądów. Zdaniem E. Corwina prawdziwym momentem początkowym w historii common law było utworzenie przez króla Henryka II w drugiej połowie XII wieku systemu sądów okręgowych z centralnym sądem apelacyjnym na czele.

Sądy te miały działać na podstawie usankcjonowanych społecznie zwyczajów i roz-strzygać spory w taki sposób, aby nadać im „rozsądny” charakter. Dlatego też rozu-mowanie leżące od początku u podstaw systemu common law miało być rozumowa-niem sędziowskim⁹. Z biegiem czasu stworzono trzy główne sądy, które wykształciły się z instytucji królewskich i w imieniu króla miały rozstrzygać spory prawne, na-dając im charakter ostateczny. Prawo miało być ujednolicane w ten sposób, że po-czątkowo sądy te miały korzystać ze zwyczajów panujących w Królestwie, a później ze swoich własnych reguł, które były tworzone w procesie podejmowania decyzji w konkretnych sprawach. Sprawy cywilne miały należeć do Sądu Spraw Pospolitych, sprawy karne i odwołania od spraw cywilnych do Sądu Ławy Królewskiej i wreszcie sprawy skarbowe do Sądu Skarbowego, zwanego Exchequerem¹⁰. Sędziowie królew-scy korzystali z prawa do kontrolowania wszelkich spraw związanych z procedurą, od decydowania co do zasadności sporu prawnego, przez jego analizę prawną, aż do jego formalnego rozstrzygnięcia. Prawo angielskie było tworzone przede wszystkim przez sędziów, a jeżeli było zmieniane działaniami króla czy Parlamentu, sędziowie uczestniczyli w tym procesie przemian¹¹.

Warto podkreślić, że jedną z podstawowych procedur działania sądów wykształ-conych w tamtych czasach było wydawanie nakazów w imieniu króla, które okre-ślały wzór powinnego zachowania (w formie działania lub zaniechania). Nakazy te, określane jako writs, mogły przybierać różne formy, jak np. writ of mandamus (nakaz skierowany do urzędnika, określający, w jaki sposób ma się zachować) czy writ of habeas corpus (zezwolenie na stawiennictwo przed sądem osoby domagającej się rozstrzygnięcia jej sprawy). Nakazy te determinowały zatem z jednej strony charak-ter działania sądów królewskich, z drugiej zaś stanowiły podstawowe dokumenty prawne konieczne do uczestnictwa w ówczesnym wymiarze sprawiedliwości¹². Tak

8 Stopień recepcji prawa rzymskiego uzależniony był od takich kwestii, jak m.in. usytuowanie geografi czne, poziom nauczania prawa, sytuacja społeczna i gospodarcza, czy też poziom rozdrobnienia prawa. Szerzej na ten temat por. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Wydawnictwo LexisNexis, War-szawa 2009, s. 50–52.

9 E.S. Corwin, The Higher Law Background of American Constitutional Law, Cornell University Press, Ithaka 1955, s. 25–26.

10 Szerzej na temat sądów królewskich oraz rozwoju angielskiego common law por. R.C. van Caene-gem, The Birth of the English Common Law, Cambridge University Press, Nowy Jork 1973; N.F. Cantor, Imagining the Law: Common Law and the Foundations of the American Legal System, Harper Collins, Nowy Jork 1997; F.G. Kempin, Historical Introduction to Anglo-American Law in a Nutshell, West Group, St. Paul 1990; J.W. Tubbs, The Common Law Mind: Medieval and Early Modern Conceptions, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2000.

11 A.R. Hogue, Origins..., s. 238–239.

12 Szerzej na temat systemu writ por. F.G. Kempin, Historical Introduction…

1 łamanie.indd 25

1 łamanie.indd 25 2012-02-16 12:15:092012-02-16 12:15:09

jak w praktyce rozwinął się system writ, tak w teorii została ustanowiona doktryna mająca legitymizować stosowanie się przez sądy do wcześniej tworzonych przez nie reguł prawnych, nazywana stare decisis, od łacińskiej maksymy stare decisis et non quieta movere (pozostań przy swojej decyzji i jej nie zmieniaj). Sposób myślenia charakterystyczny dla późniejszego rozwoju tej doktryny został ofi cjalnie przedsta-wiony na zjeździe w Merton w 1237 roku, kiedy to baronowie angielscy postanowili dążyć do tworzenia reguł prawnych, które byłyby przewidywalne¹³.

W ten sposób od początku funkcjonowania angielskich sądów ujednolicających prawo w formie wyroków sądowych o charakterze norm prawnych rozwinęła się zasada precedensów. Zakładała ona, że podczas rozstrzygania kontrowersji sądy po-winny brać pod uwagę podobieństwo spraw i stosować raz ustanowione reguły albo – w przypadku braku takich reguł – ustanowić nowe, które będą wiążące w przyszło-ści. Jeden z najsłynniejszych angielskich średniowiecznych prawników, H. Bracton, ujmował jej obowiązywanie w następujący sposób:

...jeżeli nie nastąpią żadne nowe okoliczności, wówczas, jeżeli podobne okoliczności na-stąpiły w przeszłości, niech sprawa będzie rozstrzygnięta w taki sam sposób, bo jest to właściwa okoliczność do procedowania w sposób analogiczny¹⁴.

W podobnym tonie wypowiadał się inny angielski prawnik, E. Coke, który uzna-wał, że wiążący charakter precedensów wynika nie z samego faktu ich istnienia, ale z tego, że sędziowie w przeszłości zajęli się podobną sprawą i wydali „rozsądną” opi-nię¹⁵. Warto podkreślić, że kwestia „rozsądku” sędziów była częstym źródłem dys-kusji nad średniowiecznym common law i zarazem jednym z podstawowych źródeł jego legitymacji. Według H. Balla zasada precedensów była nieodłącznie powiązana z doktryną stare decisis, ponieważ w sytuacji, w której angielskie sądy podejmowały decyzje na podstawie konkretnej kwestii prawnej, doktryna ta znajdowała zastoso-wanie w przypadku, gdy sprawy były do siebie podobne i podnosiły tożsame za-gadnienia prawne¹⁶. Zdaniem wielu teoretyków funkcjonowanie zasady precedensów oraz doktryny stare decisis miało zapewniać prawu jasność, przejrzystość, przewidy-walność, ciągłość i pewność. Przykładowo S. Freedman określił skutki obowiązywa-nia tej doktryny jako trzy „C”: clarity (jasność – świadomość ludzi, jakie jest prawo), consistency (konsekwencja – traktowanie wszystkich kwestii w taki sam sposób) oraz certainty (pewność – brak wątpliwości wynikających z odejścia przez sędziów od stosowania precedensu)¹⁷. Ze względu na wyjątkową pozycję sędziów w systemie common law to oni mieli przede wszystkim determinować poszanowanie

powyż-13 Tymczasem pierwszą wzmianką na temat common law jest prawdopodobnie zdanie zaczerpnięte z traktatu Dialogus de Scaccario Richarda Fitz-Nigela z lat siedemdziesiątych XII wieku. Por. Ch. Ogil-vie, The King’s Government and the Common Law: 1471–1641, Basil Blackwell, Oxford 1958, s. 17.

14 H. de Bracton, The Statute and Common Law of England (org. De legibus et consuetudinibus Angliae) w tłumaczeniu Traversa Twissa, William S. Hein & co., Buffalo 1989.

15 L. Bonfi eld, American Law…, s. 25.

16 H. Ball, Judicial Craftsmanship or Fiat? Direct Overturn by the United States Supreme Court, Greenwood Press, Westport 1978, s. 8.

17 S. Freedman, Continuity and Change: A Task of Reconciliation, „University of British Columbia Law Review” 1973, vol. 8, s. 209–210.

1 łamanie.indd 26

1 łamanie.indd 26 2012-02-16 12:15:092012-02-16 12:15:09

szych zasad, mieli bowiem dyskrecjonalne prawo do oceny charakteru podobieństwa spraw, decydując w ten sposób, czy w konkretnej sprawie zastosować precedens, czy też stworzyć nową regułę prawną. To sędziowie mieli zatem gwarantować rzeczoną pewność i przewidywalność prawa przez to, że tworzyli precedensy zawierające wie-le ważnych informacji, które pozwalały podejmującym decyzje przewidzieć prawne konsekwencje ich codziennych wyborów.

Warto wspomnieć, że common law nie było jedynym systemem prawa wykształ-conym w średniowiecznej Anglii, ponieważ w XV wieku pojawiły się nowe insty-tucje zmierzające do uelastycznienia sztywnych reguł precedensowych. Największe znaczenie miały tzw. normy słuszności (equity), którymi określano zasady i reguły tworzone przez Sąd Kanclerski (Chancery Court). Postępowanie przed tym sądem było uproszczone (brak ławy przysięgłych, niewiele formalizmów), a orzekający sę-dzia (Kanclerz) nie był związany zasadami prawa powszechnego. W ten sposób ła-godzono formalizmy common law oraz dawano obywatelom szanse na rozstrzygnię-cie ich sporów przez inne instytucje niż sądy orzekające na podstawie precedensów.

Choć system equity spowodował wytworzenie dualizmu prawnego w Anglii, rzeczy-wiste różnice dotyczyły kwestii procedury sądowej, nie wpływając na ograniczenie obowiązywania głównego angielskiego systemu prawnego, czyli common law¹⁸.

Wspomniany już R. Pound, określając, czym jest prawo, wyróżnił trzy płaszczy-zny jego oddziaływania: jako porządek prawny determinujący zachowania społe-czeństwa i państwa; jako zbiór zasad i przepisów obowiązujących na danym terenie skierowany do podmiotów zamieszkujących ten teren; i wreszcie jako proces sądowy, czyli proces rozstrzygania kontrowersji na drodze procesowej¹⁹. Z tej perspektywy można stwierdzić, że system common law w każdej płaszczyźnie swojego funkcjo-nowania zależał od sędziów: ustanawiali porządek prawny, a zasady i przepisy praw-ne wynikały ze stworzonych przez nich precedensów, które powstawały w wyniku rozstrzygania procesów sądowych. Abstrahując od naturalnej funkcji władzy sądow-niczej predestynowanej do rozwiązywania sporów wynikających z naruszenia pra-wa, sędziowie w systemie common law odpowiadają również za charakter porządku prawnego oraz za treść przepisów prawnych obowiązujących w obszarze ich jurys-dykcji. Angielski model systemu prawnego wyposażył sędziów nie tylko w możli-wość interpretacji prawa w sytuacji rozstrzygania kontrowersji prawnej pojawiającej się przed ich obliczem, ale przede wszystkim nadał im rolę prawotwórczą, dzięki czemu mogą oni uczestniczyć w procesie kreowania norm prawnych dotyczących istotnych kwestii funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Jak zauważa A. Hogue:

Poza interpretacją istniejących reguł sądy promują rozwój systemu prawnego poprzez identyfi kację w drodze kontrowersji prawnej, zwyczajów i reguł postępowania, które nie zostały wcześniej wyrażone lub odkryte. W ten sposób decyzje sądów są źródłem prawa i stają się elementem prawa materialnego²⁰.

18 Por. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa..., s. 68–69. Na temat podstaw angielskiego common law i equity por. również J. Justyńska, J. Justyński, The Main Institutions of the English Legal System, TNOiK, Toruń 1998, s. 23–29.

19 R. Pound, The History and System…, s. 4–5.

20 A.R. Hogue, Origins…, s. 137.

1 łamanie.indd 27

1 łamanie.indd 27 2012-02-16 12:15:092012-02-16 12:15:09

Nie inaczej patrzy na to zagadnienie H. Abraham, podkreślając, że common law jako prawo tworzone przez sędziów czyni z nich twórców, interpretatorów i modyfi -katorów prawa²¹.

Podstawową tradycją wynikającą z funkcjonowania systemu common law był zatem formalny i merytoryczny wpływ sędziów na reguły i zasady prawne leżące u jego podstaw, co stanowiło najważniejszą różnicę w stosunku do systemu prawa cywilnego opartego na prawie rzymskim i rozwijającego się w państwach Europy kontynentalnej. Charakter systemu common law uznawanego (przynajmniej w teorii) jako prawo niekodyfi kowalne był również potwierdzony sposobem podejmowania decyzji przez władzę sądowniczą, która, tworząc lub stosując precedensy, nie odwo-ływała się do żadnych kodeksów ani reguł prawa pisanego²². W wyniku uzyskania roli prawotwórczej angielscy sędziowie mieli zatem dominujący wpływ na rozwój common law, w przeciwieństwie do ich odpowiedników funkcjonujących w ramach systemu prawa cywilnego, opartego na kodyfi kacji prawa. W ten sposób Europa kon-tynentalna przywiązywała większą wagę do doktryny, roli kodeksowych norm gene-ralnych oraz działalności władzy ustawodawczej, podczas gdy Anglia opierała swój system prawa głównie na precedensach tworzonych w wyniku rozstrzygania sporów sądowych. Zdaniem M. Glendon taki stan rzeczy powodował, że angielscy sędziowie traktowali prawo stanowione jako swego rodzaju uzupełnienie podstaw common law i próbowali w miarę możliwości dostosowywać je do prawa tworzonego przez sie-bie²³. Takie centralne traktowanie sędziów jako intepretatorów, ale i twórców prawa miało się stać przedmiotem ożywionej dyskusji w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Zanim jednak powstało nowe państwo, system common law musiał zostać w dużej części recypowany na tereny kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej.