WYROK SĄDOWY JAKO ŹRÓDŁO PRAWA

Jedną z podstawowych różnic między systemem prawa cywilnego występującym na terenach Europy kontynentalnej a angloamerykańskim systemem common law jest charakter norm prawnych tworzonych w tych systemach i ich wpływ na hierar-chię źródeł prawa. W systemie prawa cywilnego głównym źródłem wnioskowania prawniczego jest ustawodawstwo, które najczęściej jest ujęte w formie kodeksów, natomiast w systemie common law, przynajmniej w pierwszym okresie jego funkcjo-nowania, wnioskowanie było oparte na decyzjach sądów w konkretnych sprawach, a w mniejszym stopniu na prawie stanowionym. Prowadzi to do wniosku, że prece-densy sądowe mogą stanowić istotne źródło prawa w systemie prawa anglosaskiego.

Co ciekawe, jeszcze w XIX wieku funkcjonowały teorie podkreślające niewiążący charakter wyroków sądowych dla struktury systemu źródeł prawa. Na problem ten zwracał uwagę m.in. S. Pomorski, który podkreślał, że:

Klasyczni pisarze prawa angielskiego i amerykańskiego (...) utrzymywali, że precedensy sądowe nie stanowią źródła common law, ale miały jedynie znaczenie dowodu, że istnieje określona norma wywodząca się z prawa zwyczajowego¹⁶⁰.

W ten sposób sędziowie zamiast tworzyć normy, wydobywali je z istniejących reguł i ukształtowywali czy też uwierzytelniali. Współcześnie doktryny te nie odgrywają

jed-159 5 U.S. 137 (1803).

160 S. Pomorski, Z zagadnień prawotwórczej funkcji sądów amerykańskich (pojęcie precedensu są-dowego i jego obowiązywania) [w:] W. Sokolewicz (red.), Instytucje i doktryny prawno-polityczne Sta-nów Zjednoczonych Ameryki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1974, s. 354.

1 łamanie.indd 62

1 łamanie.indd 62 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

nak istotnej roli w Stanach Zjednoczonych i rzadko można spotkać zdania kwestionu-jące charakter normy prawnej, jaki posiadają wyroki sędziów w systemie common law.

Zdaniem A. von Mehrena, badającego zależność między prawem stanowionym a wyrokami sądowymi, choć ustawy pełnią współcześnie ważniejszą funkcję w sy-stemie common law niż w przeszłości, to orzecznictwo sądów wciąż odgrywa naj-istotniejszą rolę w tym zakresie¹⁶¹. O ile w systemie prawa cywilnego hierarchia źró-deł prawa składa się z norm prawa stanowionego, to w przypadku systemu common law duże znaczenie w tej hierarchii mają decyzje sądów. Wyrok w procesie sądowym jest bowiem normą prawną i może przybrać postać precedensu lub wcześniej usta-nowionej reguły, z której się korzysta ze względu na podobieństwo spraw. W ten sposób precedensy tworzone przez sędziów rodzą skutki prawne nie tylko dla pod-miotu, do którego są adresowane, ale również dla wszystkich innych podmiotów, których przyszłe zachowania spełnią okoliczności, w ramach których dana norma została ustanowiona. Jak zauważa M. Koszowski, w polskiej literaturze popularny jest podział na precedensy wiążące (de iure) oraz formalne (de facto). Pierwsze są uznawane za samoistne źródła prawa, stanowiąc samodzielną podstawę decyzji są-dowej, a ich nieprzestrzeganie oznacza naruszenie prawa. Natomiast drugie nie są samoistnym źródłem prawa i organ stosujący prawo nie jest związany ich treścią i regułą przez nie wyznaczoną¹⁶². Analiza podjęta w niniejszym opracowaniu będzie zatem odwoływała się do precedensów de iure, stanowiących ważny element źródeł prawa amerykańskiego.

W teorii tworzenie prawa przez sędziów w formie precedensów powinno być oparte na pewnych stałych elementach, takich jak formalna budowa precedensu czy ustalenie wiążących okoliczności jego stosowania. Każdy precedens jest zbudowany z wiążącej reguły prawnej mającej zastosowanie w przyszłych podobnych sprawach, określanej jako uzasadnienie precedensu, ratio decidendi czy też holding¹⁶³. Jest to najważniejszy element każdej decyzji, to on bowiem będzie w przyszłości cytowa-ny jako zasada prawna mająca zastosowanie w podobcytowa-nych sprawach. Można w ten sposób stwierdzić, że to od holdingu zależy rzeczywiste znaczenie pracy sędziów, zarówno w kontekście tych, którzy tworzą daną regułę i którym zależy na jej charak-terze wiążącym, jak i tych, którzy do niej sięgają później i którym zależy na właści-wym uzasadnieniu jej zastosowania. O tym, czy dany precedens jest wiążący (bin-ding), nie decydują tylko i wyłącznie sędziowie, ale wynika to z hierarchii władzy sądowniczej, gdzie precedensy tworzone przez sądy wyższe automatycznie wiążą sądy niższe. W ten sposób precedens tworzony przez sąd najwyższy stanu jest wią-żący dla wszystkich sądów niższych w tym stanie, a precedens tworzony przez Sąd Najwyższy jest wiążący dla wszystkich sądów federalnych i stanowych. Tymczasem w przypadku precedensów niewiążących (persuasive), tworzonych w amerykańskich

161 A.T. von Mehren, The U.S. Legal System: Between the Common Law and Civil Law Legal Tra-ditions, „Seminarium Roma” 2000, s. 2.

162 M. Koszowski, Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2009, s. 13.

163 Szerzej na ten temat por. A.M. Ludwikowska, System prawa…, s. 57; M. Koszowski, An-glosaska doktryna precedensu…, s. 29–52.

1 łamanie.indd 63

1 łamanie.indd 63 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

realiach przez sądy niższe w stosunku do sądów wyższych lub sądy jednego stanu w stosunku do sądów innych stanów, to od sędziów zależy, czy dany holding zostanie zastosowany w rozstrzyganej przez nich sprawie. Przykładowo decyzja sądu jednego stanu jest formalnie niewiążąca dla drugiego stanu, ale jeżeli sędzia z tego stanu ze-chce zastosować regułę zaproponowaną przez sąd innego stanu, może tak uczynić.

W amerykańskim systemie prawa większość zasad związanych z funkcjonowaniem deliktów prawa cywilnego została stworzona przez kilka stanów i recypowana przez pozostałe¹⁶⁴. Jak stwierdził Pound, wskazując na różnice między precedensami wią-żacymi i niewiążącymi, decydowana sprawa może być źródłem prawa w jurysdykcji, w której jest rozstrzygana przez sąd ostatecznej instancji, ale dla innych jurysdykcji może być źródłem tworzenia prawa, na którym one mogą, ale nie muszą się opierać¹⁶⁵.

Praca sędziów w systemie common law polega przede wszystkim na wydobywa-niu już istniejących precedensów i stosowawydobywa-niu ich w podobnych sprawach, w myśl doktrynalnego założenia zasady stare decisis, warto zatem zastanowić się, w jaki sposób decydują oni o zastosowaniu istniejącej już reguły prawnej zamiast o two-rzeniu nowego precedensu. Jak już wspomniano, sędziowie sądów niższych muszą stosować reguły ustanowione przez sądy hierarchicznie wyższe, ale również przez ten sam sąd, jeżeli dostrzegają podobieństwo okoliczności dwóch spraw. Ich rzeczy-wista praca polega zatem z jednej strony na określeniu, jakie okoliczności sprawy należy uznać za ważne (tzw. fakty materialne), a jakie za mniej ważne (tzw. fakty niematerialne), z drugiej zaś na znalezieniu wiążącej reguły precedensowej, która dotyczyła sprawy o takich samych, istotnych, okolicznościach. W najprostszy sposób sprawę ujmując, ten sam precedens ma zastosowanie w sporach, w których wystąpiły te same ważne okoliczności, a nie jest wiążący co do tych sporów, gdzie okoliczności te uległy zmianie czy przekształceniu. Powyższą kwestię mogą zobrazować następu-jące równania, dotyczące tworzenia prawa przez ten sam sąd w różnych sprawach:

F_A + F_B + F_C = P₁

gdzie F_A i F_B to fakty materialne, F_C to fakt niematerialny, a P₁ to wiążąca reguła precedensowa (holding),

FA + FB + FD = P1

gdzie F_A i F_B to fakty materialne, a F_D to fakt niematerialny, czyli sędzia powinien zastosować wcześniej utworzoną regułę P₁, oraz

F_A + F_B + F_E = P₂

gdzie F_A i F_B to fakty materialne, natomiast F_E to nowy fakt materialny zmieniający okoliczności sprawy, przez co reguła P₁ nie ma zastosowania, sędzia tworzy zatem nowy precedens P₂.

164 Szerzej na ten temat por. P. Laidler, System prawa amerykańskiego [w:] T. Płudowski (red.), Ame-ryka. Polityka i stosunki międzynarodowe, t. 3, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 109–140.

165 R. Pound, The History and System..., s. 85.

1 łamanie.indd 64

1 łamanie.indd 64 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

Nie ma wiążącej zasady określającej, jakie fakty powinny być zawsze uznane za materialne, a jakie za niematerialne. Wybór zależy od sędziego, który w procesie ana-lizy sprawy i wydawania wyroku skupia się na pewnej grupie okoliczności stanowią-cych późniejsze odniesienie przy porównywaniu precedensów. Przykładowo w 1968 roku, w sprawie Terry v. Ohio, Sąd Najwyższy stanął przed zadaniem określenia gra-nicy dozwolonych przeszukań osób podejrzanych przez policję. Okoliczności sprawy dotyczyły zatrzymania, przeszukania i zarekwirowania broni przez policjanta grupie mężczyzn, którzy, jego zdaniem, zachowywali się podejrzanie. Jako fakt materialny w tej sprawie sędziowie uznali to, że policjant podejrzewał mężczyzn o możliwość naruszenia prawa, co dało podstawę do utworzenia reguły prawdopodobieństwa (probable cause) dającej policjantom prawo do zatrzymania i przeszukania każdej osoby na ulicy, jeżeli ta, ich zdaniem, postępuje w sposób podejrzany¹⁶⁶. Uznanie oceny zachowania jednej strony sporu przez drugą nie zawsze będzie stanowić fakt materialny, a ostateczna decyzja w tej sprawie należy tylko i wyłącznie do sędziów.

Jak pisze L. Bonfi eld, w teorii rozumowanie common law pozwala prawnikowi próbować rozróżnić sprawę, którą rozstrzyga, z poprzednią sprawą, przez co jedni mogą uznać, że precedens obowiązuje, a inni mogą wyróżnić fakty i odkryć nowe okoliczności¹⁶⁷. Tworzenie nowych precedensów czy też korzystanie z już istnieją-cych reguł nie jest tak proste i automatyczne, jak obrazują to powyższe równania, ale funkcjonowanie w systemie common law doktryny stare decisis ma nakładać na sędziów obowiązek stosowania się do istniejących już reguł prawnych mających po-dobne okoliczności, co jest w tych równaniach uwidocznione. Należy podkreślić, że analiza czynników wpływających na proces decyzyjny sędziów, w rezultacie którego tworzą nowy holding lub korzystają z już istniejącego, będzie stanowiła znaczącą część niniejszego opracowania w rozdziale IV, tymczasem warto bliżej zastanowić się, jaką pozycję w hierarchii źródeł prawa amerykańskiego posiadają precedensy Sądu Najwyższego.

Na hierarchię źródeł prawa amerykańskiego wpływają dwie zasady wynikające bezpośrednio z amerykańskiej ustawy zasadniczej – zasada federalizmu (federalism) oraz zasada supremacji konstytucji (supremacy clause). W pierwszych czterech arty-kułach dokumentu z 1787 roku wprowadzono wertykalny podział władzy, na mocy którego kompetencje zostały podzielone pomiędzy władzę centralną (federalną) oraz władze lokalne (stanowe), których pozycja jest hierarchicznie niższa. Wpływa to w ten sposób na proces tworzenia hierarchii źródeł prawa, że wszystkie normy pra-wa federalnego będą hierarchicznie wyższe niż akty prapra-wa stanowego. Natomiast kolejność ułożenia norm prawnych w ramach danego segmentu władzy (federalnego i stanowego) jest uzależniona od funkcjonowania zasady supremacji konstytucji wy-znaczonej w artykule VI, w myśl której „konstytucja i zgodne z nią ustawy federalne oraz traktaty są najwyższym prawem ziemi” i stoją na czele hierarchii źródeł pra-wa¹⁶⁸. O ile analiza treści amerykańskiej konstytucji pozwala na określenie rodzaju

166 392 U.S. 1 (1968).

167 L. Bonfi eld, American Law…, s. 24.

168 Art. VI, sek. 1, kl. 1. Na temat charakteru amerykańskiej konstytucji oraz jej szczególnej pozycji w hierarchii źródeł prawa por. m.in. A. Pułło, Idea konstytucjonalizmu w systemie zasad prawa

kon-1 łamanie.indd 65

1 łamanie.indd 65 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

najważniejszych aktów prawnych w państwie oraz na wydzielenie norm wydawa-nych przez instytucje władzy centralnej i lokalnej, o tyle ustawa zasadnicza milczy na temat pozycji aktów prawnych wydawanych przez prezydenta i agencje admini-stracyjne w strukturze źródeł prawa. Co więcej, konstytucja nic nie mówi na temat ewentualnej pozycji w hierarchii orzecznictwa sądów stanowych i federalnych, z Są-dem Najwyższym na czele. Informacje te należy wydobyć, analizując poszczegól-ne akty prawposzczegól-ne, ich moc wiążącą i charakter w odniesieniu do najwyższego prawa w państwie. Głębsza analiza norm wydawanych przez instytucje władzy wykonaw-czej szczebla federalnego (prezydent, agencje administracyjne) i stanowego (guber-nator, agencje administracyjne) pozwala na stwierdzenie dwóch istotnych faktów. Po pierwsze możliwość wydawania norm prawnych przez te instytucje wynika z tzw.

uprawnień delegowanych władzy ustawodawczej, która jest naturalnym podmiotem predestynowanym do tworzenia prawa w państwie. Po drugie treść i znaczenie tych norm wskazują na ich niższy charakter w stosunku do aktów prawnych Kongresu (prawo federalne) i ciał ustawodawczych (prawo stanowe).

Skoro celem niniejszego opracowania jest ukazanie wyjątkowej pozycji władzy sądowniczej w amerykańskim systemie prawno-politycznym, warto skupić się bliżej na określeniu miejsca, jakie w hierarchii źródeł prawa zajmują precedensy Sądu Naj-wyższego. Tabela 1 ukazuje wszystkie inne akty prawne tworzące strukturę źródeł poznania prawa amerykańskiego, bez uwzględnienia orzecznictwa najwyższej wła-dzy sądowniczej w Stanach Zjednoczonych¹⁶⁹.

Tabela 1. Hierarchia źródeł prawa Stanów Zjednoczonych

KONSTYTUCJA FEDERALNA

USTAWY KONGRESU TRAKTATY

AKTY PRAWNE PREZYDENTA REGULACJE FEDERALNYCH AGENCJI ADMINISTRACYJNYCH DECYZJE SĄDÓW FEDERALNYCH W INDYWIDUALNYCH SPRAWACH

KONSTYTUCJE STANOWE USTAWY LEGISLATUR STANOWYCH

AKTY PRAWNE GUBERNATORÓW REGULACJE STANOWYCH AGENCJI ADMINISTRACYJNYCH PRAWO LOKALNE

DECYZJE SĄDÓW STANOWYCH W INDYWIDUALNYCH SPRAWACH

stytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 1996, nr 5; A. Pułło, System konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997; L.R. Monk, The Words We Live By: Your Annotated Guide to the Constitution, Hyperion, Nowy Jork 2003; J. Szymanek, Tradycje konstytucyjne. Szkice o roli ustawy zasadniczej w społeczeństwie demokratycznym, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2006; P. Laidler, Konstytucja...

169 Tabela sporządzona przez autora na podstawie: A.M. Ludwikowska, System prawa..., s. 71–86;

F.G. Kempin, jr., Historical Introduction..., s. 95–120. W. Burnham, Introduction to the Law..., s. 41–42.

1 łamanie.indd 66

1 łamanie.indd 66 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

Jaki charakter mają w hierarchii źródeł prawa precedensowe decyzje Sądu Naj-wyższego? Nie ma wątpliwości, że sędziowie Sądu Najwyższego Stanów Zjedno-czonych poprzez rozstrzyganie konkretnych spraw w sposób ostateczny wpływają znacząco na proces tworzenia prawa¹⁷⁰. Ze względu na najwyższą pozycję spośród wszystkich trybunałów sądowych mających swoje umocowanie w artykule III kon-stytucji decyzje Sądu są wiążące zarówno dla niższych sądów federalnych, jak i są-dów stanowych, zmierzając do ujednolicenia na terenie całego państwa orzecznictwa w danym zakresie. Sąd Najwyższy jest przy tym jedyną instytucją sądową, która może odwrócić swoje własne wcześniej stworzone reguły prawne, ponieważ mają one najwyższą hierarchię pośród wszystkich precedensów wydawanych przez wła-dzę sądowniczą. Ta wysoka pozycja w ramach amerykańskiej judykatywy wpływa pośrednio na hierarchię źródeł prawa, ponieważ precedensy Sądu Najwyższego in-terpretujące konkretne akty prawne i tworzące nowe wiążące reguły prawne będą umiejscowione o wiele wyżej niż indywidualne decyzje sądów stanowych i federal-nych w konkretfederal-nych sprawach. Na dodatek na pozycję w hierarchii wpływa w de-cydujący sposób kompetencja sędziów do badania zgodności z konstytucją aktów prawnych innych władz, czyli judicial review. Możliwość oceny działań podejmo-wanych przez Kongres, prezydenta czy władze stanowe, zwłaszcza na płaszczyźnie tworzenia przez te instytucje prawa, wskazuje na wyjątkową pozycję precedensów Sądu wśród innych źródeł prawa. Jeżeli bowiem decyzja Sądu Najwyższego opiera się na analizie ustawy zasadniczej i wpływa na zmianę rozumienia konkretnych unor-mowań konstytucyjnych, to decyzja taka staje się elementem wiążącym samej usta-wy zasadniczej. Tym samym należałoby wspomniany precedens umieścić najusta-wyżej w hierarchii źródeł prawa, ex aequo na miejscu pierwszym z konstytucją. Jeżeli tak się stanie, wówczas niektóre decyzje Sądu Najwyższego mogą zająć pozycję wyższą niż wszystkie inne normy prawne wydawane w procesie zwykłego tworzenia prawa, czyli akty prawne Kongresu, traktaty międzynarodowe, akty prawne prezydenta, re-gulacje agencji administracyjnych czy akty prawa stanowego.

Teza o umieszczeniu precedensów konstytucyjnych Sądu Najwyższego na pierw-szym miejscu w hierarchii źródeł prawa może wzbudzać wiele wątpliwości, czy na-wet sprzeciwów. Przecież z treści klauzuli supremacyjnej jednoznacznie wynika, że to konstytucja jest najwyższym prawem w państwie i to ona musi znajdować się na szczycie wspomnianej hierarchii. Żaden akt prawny nie może formalnie stać ponad ustawą zasadniczą, wykraczałby bowiem poza jakiekolwiek ramy demokratycznej zasady rządów prawa. Co więcej, żaden z ojców założycieli, w tym nawet Hamil-ton, nie opowiadał się jednoznacznie za przyznaniem decyzjom Sądu Najwyższe-go najwyższej z możliwych pozycji w hierarchii źródeł prawa. I choć współcześnie większość badaczy podkreśla wyjątkowy charakter precedensów konstytucyjnych najwyższej instancji sądowniczej w Stanach Zjednoczonych, to jednak niewiele jest opracowań, które wprost odnoszą się do pozycjonowania tych precedensów w hie-rarchii źródeł prawa.

170 R. Tokarczyk, Prawo..., s. 29–30.

1 łamanie.indd 67

1 łamanie.indd 67 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

Na temat krytyki tezy o równej mocy precedensów i postanowień konstytucji pisał w polskiej literaturze L. Garlicki, podkreślając odmienny charakter zmiany konstytucji i unieważniania orzeczeń Sądu Najwyższego oraz uznając za słuszny po-gląd o niedopuszczalności zmiany przepisów konstytucji przez sędziów¹⁷¹. Nie ma wątpliwości, że żaden Sąd Najwyższy w historii nie miał takich uprawnień, które pozwalałyby mu ofi cjalnie zmienić treść ustawy zasadniczej – wszak jedyną zgodną z prawem metodą usunięcia jakiegoś fragmentu konstytucji lub dopisania nowego jest żmudny i czasochłonny proces wprowadzenia poprawki wymagający współ-działania Kongresu i stanów. Z drugiej jednak strony trudno oprzeć się wrażeniu, że tworzenie precedensów konstytucyjnych polega właśnie na modyfi kacji znaczenia najwyższego prawa w państwie. Sędziowie, wydając decyzję wynikającą z zastoso-wania judicial review, analizują treść konstytucji, tłumaczą, co ona w danych oko-licznościach oznacza, i tworzą regułę prawną opartą na tej interpretacji. W rezultacie konkretna klauzula konstytucyjna może ulec przeobrażeniu, co ofi cjalnie nie zostanie wyznaczone w jej treści, ale będzie stanowić istotne odniesienie do zrozumienia jej znaczenia w odpowiednim wymiarze prawnym i politycznym. Jeżeli wówczas ktoś zechce zrozumieć treść ustawy zasadniczej, będzie musiał mieć pod ręką nie tylko jej egzemplarz, ale również opinię większościową w sprawie, która dokonała zmia-ny znaczenia konstytucji. Z szerszej perspektywy będzie to oznaczało konieczność posiłkowania się obfi tymi księgami prawa konstytucyjnego zawierającymi tysiące precedensów Sądu Najwyższego, które na różnych etapach historii różnie „czytały”

konstytucję, modyfi kując znaczenie jej treści oraz znaczenie wartości wynikających z tej treści. Również Garlicki dostrzega tu niezwykle istotną płaszczyznę działalności Sądu:

Nierzadko (...) Sąd Najwyższy nadawał nowe znaczenie konkretnemu postanowieniu konstytucji, co równoznaczne było z przekształceniem jego materialnej treści, mimo że werbalna forma pozostawała taka jak przedtem. Świadczy to, moim zdaniem, iż Sąd Naj-wyższy nie tylko uzupełnia konstytucję amerykańską (choć jest to najczęstszy efekt jego działalności), ale też niekiedy ją przeobraża, co w realiach politycznych staje się niemal równoznaczne ze zmianą jej treści¹⁷².

W związku z tym konkretna decyzja Sądu może zająć w hierarchii źródeł prawa miejsce na równi z ustawą zasadniczą, jeżeli w praktyce prowadzi do zmiany jej znacze-nia. Przykładowo klauzula handlowa (commerce clause) miała inne znaczenie w 1824 roku, kiedy sędzia Marshall pisał opinię większościową w sporze Gibbons v. Ogden, inne w 1942 roku na podstawie decyzji Sądu w sprawie Wickard v. Filburn, a jeszcze inne ma współcześnie, zainicjowane przez decyzję Sądu Rehnquista w sporze United States v. Lopez¹⁷³. Podobnie jest z ewoluującym znaczeniem klauzuli właściwości

171 L. Garlicki, Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Ameryki..., s. 103.

172 Ibidem.

173 Odpowiednio: 22 U.S. 1 (1824), 317 U.S. 111 (1942) oraz 514 U.S. 549 (1995). Na temat cha-rakteru tej klauzuli por. m.in. J.E. Nowak, R.D. Rotunda, Constitutional Law..., a w polskiej literaturze L. Garlicki, Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Ameryki..., R.M. Małajny, Pozycja ustrojowa Kongre-su USA, t. I; T. Wieciech, Ustroje federalne Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.

1 łamanie.indd 68

1 łamanie.indd 68 2012-02-16 12:15:112012-02-16 12:15:11

prawa (due process of law). Do jej zrozumienia w dużym stopniu przyczyniła się interpretacja XIV poprawki przez Sąd, który od lat dwudziestych XX wieku rozpo-czął proces inkorporowania Karty Praw na stany, decydując, które gwarancje wprost wpisane do pierwszych dziesięciu poprawek do konstytucji lub z nich wynikające wiążą władze stanowe. Tymczasem III i IX poprawka do konstytucji przez wiele lat nie stanowiły głównego źródła intepretacji konstytucji przez sędziów, ale od lat sześćdziesiątych XX wieku stały się jednym z podstawowych źródeł prawa do pry-watności, w tym decyzji o dopuszczalności środków antykoncepcyjnych, aborcji czy praw homoseksualistów¹⁷⁴. Precedensy stworzone w wyniku wykładni odpowied-nich klauzul konstytucyjnych stanowią dzisiaj jej integralną część, bez której nie jest możliwe zrozumienie jej znaczenia i charakteru. Można by mnożyć przykłady, szczególnie w XX-wiecznej historii Sądu, dosyć aktywnego podejmowania procesu interpretacji konstytucji przez sędziów i, co za tym idzie, tworzenia norm o charakte-rze fundamentalnym dla amerykańskiego systemu prawnego, a w wielu wypadkach i politycznego.

Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że precedensy Sądu Najwyższego mogą mieć tak naprawdę r ó ż n ą wartość w hierarchii źródeł prawa, w zależności od tre-ści i charakteru decyzji podejmowanych przez jego sędziów. W odniesieniu do pre-cedensów tworzonych przez Sąd Najwyższy, mających wpływ na funkcjonowanie państwa, są to najczęściej decyzje podejmowane na podstawie intepretacji konsty-tucji lub interpretacji ustaw Kongresu. Można to zobrazować w następujący sposób, w stosunku do podstawowej hierarchii źródeł prawa:

1. konstytucja federalna o r a z precedensy Sądu Najwyższego interpretujące konstytucję i zmieniające jej znaczenie (tzw. constitutional interpretation);

2. ustawy federalne o r a z precedensy Sądu Najwyższego o charakterze usta-wowym polegające na interpretacji ustawodawstwa Kongresu (tzw. statutory interpretation).

W ten sposób niektóre precedensy, zajmując pierwsze lub drugie miejsce w hie-rarchii, mają w praktyce znaczący wpływ nie tylko na proces tworzenia prawa, ale

W ten sposób niektóre precedensy, zajmując pierwsze lub drugie miejsce w hie-rarchii, mają w praktyce znaczący wpływ nie tylko na proces tworzenia prawa, ale