Podstawy prawne mediacji w sprawach z zakresu prawa pracy

Wychodząc naprzeciw światowym i europejskim tendencjom, wynikającym przede wszystkim z przepisów dotyczących mediacji wprowadzonych w krajach anglosaskich (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych), Unii Europejskiej i Radzie Europy, Polska podjęła prace nad wprowadzeniem mediacji w sprawach cywilnych.

Historia prac legislacyjnych dotyczących mediacji w sprawach cywilnych w Polsce sięga 2002 roku⁴³⁰. W 2003 roku Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości podjęła prace w tym zakresie. Były one prowadzone w ramach zespołu problemowego ds. sądownictwa polubownego pod kierownictwem profesora Feliksa Zedlera. Komisja opracowała projekt ustawy z 3 grudnia 2003 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. W lipcu 2004

430Projekt ustawy zgodnie z § 12 i 13 uchwały Nr 49 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. w sprawie regulaminu prac Rady Ministrów (M.P. Nr 13, poz. 221 z późn. zm.), przedstawiony został do zaopiniowania wszystkim resortom. W ramach konsultacji, ze względu na szczególne znaczenie projektu, zwrócono się też o opinie i uwagi do Rzecznika Praw Obywatelskich, Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz samorządów zawodów prawniczych – Naczelnej Rady Adwokackiej, Krajowej Rady Radców Prawnych, ponadto do organizacji zrzeszających przedsiębiorców (BCC, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych), konsumentów (Federacja Konsumentów) oraz banków (Związek Banków Polskich).

r. projekt Komisji Kodyfikacyjnej został przyjęty przez Radę Ministrów, a następnie 20 sierpnia 2004 r. skierowany do Sejmu, gdzie dalsze prace nad nim prowadziła m.in.

podkomisja nadzwyczajna pod przewodnictwem profesora J. Młynarczyka⁴³¹. Ustawa została uchwalona przez Sejm 30 czerwca 2005 r. Po wniesieniu poprawek przez Senat, na posiedzeniu w dniu 15 lipca 2005 r., Sejm 28 lipca 2005 r. przyjął ustawę o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła do naszego prawa przepisy o mediacji w sprawach cywilnych. Ustawa weszła w życie 10 grudnia 2005 r.⁴³².

Według uzasadnienia projektu ustawy⁴³³, zmiany w k.p.c. mają na celu wprowadzenie do polskiego prawa procesowego instytucji mediacji, jako alternatywnego, w stosunku do postępowania sądowego, sposobu rozwiązywania sporów cywilnych. Chociaż ustawodawca polski stwierdził, że mediacja jest jedną z alternatywnych metod rozwiązywania sporów, podążając za nazewnictwem przyjętym wiele lat temu w Stanach Zjednoczonych, to - zgodnie z założeniami ustawy - nie jest ona alternatywną dla postępowania sądowego, ale dodatkową metodą proponowaną przez wymiar sprawiedliwości stronom w rozwiązaniu ich sporu. Kształt mediacji przyjęty w Kodeksie postępowania cywilnego zakłada, że metoda ta umożliwia stronom polubowne rozwiązanie sporu przed i po wniesieniu pozwu, a jeśli strony nie będą chciały lub nie będą mogły z tej szansy skorzystać, wtedy sąd rozstrzygnie ich sprawę.

Autorzy uzasadnienia rządowego projektu ustawy podnieśli, że ma on duże znaczenie społeczno-gospodarcze. Nowy tryb postępowania umożliwia rozwiązanie sporu bez konieczności prowadzenia sformalizowanego postępowania sądowego. W założeniu ten sposób postępowania powinien też być dla stron mniej kosztowny, a przynajmniej mieścić się w granicach ich możliwości finansowych. Wprowadzenie rozwiązań projektu powinno z tych względów wpłynąć na odciążenie sądownictwa

431 Prof. J. Młynarczyk - poseł na Sejm IV kadencji (2001-2005), wybrany w okręgu gdańskim z ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej; R. Morek, Mediacja w sprawach cywilnych,[w:] Mediacje.

Teoria i praktyka, red. E. Gmurzyńska, R. Morek, Warszawa 2009, s. 180.

432 Dz. U. Nr 172, poz. 1438, Zob. V. Huryn, Wprowadzenie instytucji mediacji do Kodeksu postępowania cywilnego, Temidium, Nr 1 (36), marzec 2005, s. 35.

433 Uzasadnienie rządowego projektu ustawy z dnia 20 sierpnia 2004 r. dostępne jest pod adresem:

www.ms.gov.pl/mediacja/ust_mediacja_uzas.rtf.

powszechnego, co jest czynnikiem sprzyjającym sprawniejszemu postępowaniu w pozostałych sprawach⁴³⁴.

Ogólne cele zmian w Kodeksie postępowania cywilnego to: ułatwienie dochodzenia roszczeń w sprawach cywilnych oraz udzielanie skutecznej ochrony prawnej podmiotom, które wybrały ten tryb dochodzenia roszczeń (pkt I uzasadnienia).

Zabrakło natomiast wśród deklarowanych celów wprowadzenia zmian tak ważnych sformułowań, jak: realizacja praw indywidualnych stron sporu przez możliwość wpływania na swoje własne sprawy czy też zapewnienie lepszej dostępności do sądów przez wprowadzenie taniej i szybkiej metody, będącej częścią wymiaru sprawiedliwości. Szersze określenie celów wprowadzenia mediacji pomogłoby w przyszłości przy interpretacji przepisów ogólnych dotyczących tej instytucji⁴³⁵.

W wyniku nowelizacji z 2005 r. dotychczasowy tytuł rozdziału 1 działu II tytułu VI księgi pierwszej części Kodeksu postępowania cywilnego – „Postępowanie pojednawcze” został zmieniony na tytuł „Mediacja i postępowanie pojednawcze”. W rozdziale tym dodano oddział 1 – „Mediacja”, obejmujący nowe przepisy art. 183¹-183¹⁵ k.p.c., a dotychczasowa treść rozdziału została oznaczona jako oddział 2 -

„Postępowanie pojednawcze”.

Należy podkreślić, że w polskim prawie regulacja mediacji w sprawach cywilnych znajduje się przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego. Poza nim znalazły się przepisy dotyczące wpływu mediacji na przebieg przedawnienia roszczeń⁴³⁶, a także – częściowo – problematyki kosztów mediacji, w tym wynagrodzenia mediatorów⁴³⁷.

Na pojawiające się początkowo wątpliwości, czy przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące mediacji dopuszczają stosowanie procedury

434 Ibidem.

435 Tak, E. Gmurzyńska, Mediacja w sprawach cywilnych…, s. 354.

436 Z uwagi na materialnoprawny charakter instytucji przedawnienia jest ono przedmiotem regulacji kodeksu cywilnego.

437 W ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2018 r., poz. 300 ze zm. oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 20 czerwca 2016 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym, Dz. U. z 2016 r. poz. 921.

mediacyjnej także w sprawach z zakresu prawa pracy, doktryna odpowiedziała twierdząco. Jak zauważa K.W. Baran, możliwość ta wynika z art. 10 k.p.c., który pozwala na zawarcie ugody przed mediatorem we wszystkich sprawach cywilnych, w których nie jest to zabronione⁴³⁸. Dotyczy to więc także spraw pracowniczych. Mediacja ma zastosowanie do wszystkich spraw z zakresu prawa pracy w szerokim znaczeniu (art. 1 k.p.c.), tj. do spraw ze stosunków pracy oraz związanych ze stosunkiem pracy⁴³⁹, z zastrzeżeniem, że charakter sprawy pozwala na zawarcie w nich ugody.

Ustawą nowelizacyjna z 2015 roku wprowadziła nowe brzmienie art. 10 k.p.c., który teraz podkreśla obowiązek dążenia przez sąd do ugodowego załatwienia sprawy, szczególnie w drodze mediacji. Od 1 stycznia 2016 r. promowanie mediacji stało się swoistym obowiązkiem sądu w ramach obowiązków informacyjnych względem stron (zob. rozdział IV niniejszej pracy). W szczególności promocji instytucji mediacji ma służyć wprowadzenie przez wyżej wymienioną ustawę w art. 210 po § 2¹ §2² w brzmieniu: „§2² Sąd poucza strony o możliwości ugodowego załatwienia sporu w szczególności w drodze mediacji.”

Ponadto zgodnie z § 144 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 grudnia 2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych⁴⁴⁰, który w ust. 1 stanowi, że w sprawach, w których charakter zezwala na zawarcie ugody, protokół pisemny posiedzenia powinien zawierać wzmiankę o tym, że strony były nakłaniane do ugody w szczególności w drodze mediacji.

Zasada ugodowego załatwiania sporu, czy raczej zasada dążenia do ugodowego załatwiania sporu, obowiązująca w procesie cywilnym z mocy art. 10 i art. 223 § 1 k.p.c., znajduje więc dodatkowe rozwinięcie w sporach wynikających ze stosunku pracy⁴⁴¹. Podkreśla to wyraźnie przepis prawa materialnego - art. 243 k.p., zgodnie z którym pracodawca i pracownik powinni dążyć do polubownego załatwienia sporu ze stosunku pracy. U podłoża tej zasady leży traktowanie kompromisu jako podstawowej

438 K.W. Baran, Mediacja w sprawach z zakresu prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2006, nr 3, s. 2.

439 Ibidem.

440 Dz. U. z 2015 r., poz. 2316 ze zm.

441 T. Liszcz, Prawo…, s. 569.

wartości, która powinna cechować wzajemne stosunki pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Najczęściej spotykaną formą kompromisu jest ugoda⁴⁴².

Naruszenie art. 243 k.p. nie powoduje jednak żadnych ujemnych sankcji dla jego adresatów. Uzasadnione jest zatem zaliczenie go do kategorii przepisów o charakterze lege imperfecta. Wskazuje on wyłącznie społecznie pożądaną postawę w razie zaistnienia sporu ze stosunku pracy. Nie ma natomiast charakteru bezwzględnie wiążącego, ponieważ brak efektywnych instrumentów normatywnych pozwalających zweryfikować, czy wpływa na postępowanie podmiotów, do których jest adresowany⁴⁴³. Poza ogólną regulacją prawną art. 10 k.p.c., określającą zakres spraw, które mogą być kierowane do mediacji, wprowadzono szczególne przepisy dotyczące mediacji w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. W miejsce dotychczasowej instytucji posiedzenia pojednawczego w sprawach rozwodowych i o separację (uchylony art. 437 i 438 k.p.c.), przewidziano możliwość skierowania stron do mediacji, jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa (art. 436 § 1 k.p.c.). Zakres mediacji w sprawach rozwodowych i o separację może dotyczyć również pojednania małżonków (art. 436 § 2 k.p.c.).

Zgodnie z art. 445² k.p.c., w każdym stanie sprawy o rozwód lub separację mediacja prowadzona celem ugodowego załatwienia spornych kwestii może dotyczyć zaspokojenia potrzeb rodziny, kwestii alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. Ponadto w sprawach opiekuńczych przedmiotem mediacji może być także określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 570 k.p.c.)⁴⁴⁴.

W uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizacyjnej z 2015 roku, możemy przeczytać, że ustawa ta ma na celu udoskonalenie i dostosowanie do aktualnych potrzeb istniejących regulacji prawnych, z uwzględnieniem doświadczeń uzyskanych w czasie

442 Por. J. Stelina, Komentarz do art. 243 kodeksu pracy (Dz.U.98.21.94), red. U. Jackowiak, Kodeks pracy z komentarzem, Gdańsk 2004, stan prawny na dzień 1.07.2004 r., LEX 2018, nr 8116.

443 K.W. Baran, Zasada polubownego likwidowania sporów z zakresu prawa pracy, [w:] Zarys systemu prawa pracy. Tom I, Cześć ogólna prawa pracy, red. K. W. Baran, Warszawa 2010, s.733 i n.

444 Zob. uzasadnienie projektu ustawy na stronie http://www.ms.gov.pl/kk.p.c/kk.p.c.shtml strony 1 i 4, [dostęp: 23.06.2015 r.].

10 letniego okresu funkcjonowania mediacji na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego. Celem ustawy jest powszechniejsze wykorzystywanie mediacji i innych metod pozasądowego rozwiązywania sporów w sprawach cywilnych, w szczególności między przedsiębiorcami. Ustawodawca zastrzegł w uzasadnieniu ustawy, że według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego metody polubownego rozwiązania sporu nie są ograniczone do stosunków handlowych, lecz będą obejmowały wszystkie spory w sprawach cywilnych⁴⁴⁵.

Prace nad projektem ustawy nowelizacyjnej z 2015 roku prowadzone były równolegle z wdrożeniem do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/204 i dyrektywy 2009/22/WE (dyrektywa w sprawie ADR w sporach konsumenckich)⁴⁴⁶, propozycje zawarte w tym projekcie obejmują także sprawy konsumenckie.

Polska jako państwo członkowskie Unii Europejskiej zobowiązana jest do zagwarantowania dostępności usług mediacyjnych oraz stałego prowadzenia w sposób systemowy działań mających na celu popularyzację mediacji. Obowiązek ten wynika z dyrektywy 2008/52/WE w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych. O zadaniach tych przypomniał Parlament Europejski w rezolucji z dnia 13 września 2011 r. w sprawie wdrożenia dyrektywy o mediacji w państwach członkowskich, jej wpływie na mediacje i stosowaniu przez sądy⁴⁴⁷. Rozwiązania zawarte w ustawie o wspieraniu polubownych metod rozwiązywania sporów uwzględniają założenia i wytyczne wynikające z dyrektywy, tak jak wdrożenie skutecznych mechanizmów kontroli jakości świadczonych usług mediacyjnych, a także udostępnianie wszelkimi środkami, w szczególności za pośrednictwem stron

445 Zob. uzasadnienie projektu ustawy Sejm RP VII Kadencji, Druk Nr 3432, s. 1.

446 Dz. Urz. UE L 165 z 18 czerwca 2013 r., s. 63.

447 2011/2026 INI, publikacja znajduje się na stronie internetowej:

http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-0361+0+DOC+XML+V0//PL [dostęp: 11.10.2018 r.].

internetowych, informacji dotyczących sposobu nawiązania kontaktu z mediatorami i organizacjami świadczącymi usługi mediacji.

Znaczenie zmian wprowadzonych przez nowelizację z 2015 r. dla Kodeksu postępowania cywilnego, Prawa o ustroju sądów powszechnych, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i innych ustaw dla popularyzacji mediacji jest nie do przecenienia.

Moim zdaniem, przyczyni się to znacznie do rozwoju mediacji w sprawach z zakresu prawa pracy. Zmieniając przepisy w zakresie kosztów związanych z mediacją w sprawach cywilnych, ustawodawca podjął decyzję, która z pewnością przyniesie skutek w postaci zwrócenia większej uwagi przez pracodawców, pracowników i innych uczestników postępowania na instytucję mediacji i płynące z niej korzyści.

Rozdział IV. Wszczęcie postępowania mediacyjnego