Strony w postępowaniu mediacyjnym

5.2.1. Wprowadzenie

Pojęcie stron stosunku pracy należy do podstawowych pojęć prawa pracy.

Zgodnie z art. 22 § 1 k.p., podmiotami stosunku pracy są pracownik i pracodawca.

Uczestnikami postępowania mediacyjnego w indywidualnych sporach z zakresu prawa pracy są więc pracownik i pracodawca. W niniejszym podrozdziale przedstawię pokrótce rozważania dotyczące obu tych pojęć, w oparciu zarówno o doktrynę, jak i orzecznictwo. Jest to niezbędne, by właściwe osoby uczestniczyły w postępowaniu mediacyjnym.

5.2.2. Pracodawca

Przed nowelizacją Kodeksu pracy, która miała miejsce w 1996 r.⁶⁶⁴, termin

„pracodawca” oznaczał osobę fizyczną zatrudniającą pracownika (pracowników) w ramach stosunków pracy poza uspołecznionym sektorem: w prywatnych przedsiębiorstwach, zakładach (usługowych, handlowych), w gospodarstwach domowych, indywidualnych gospodarstwach rolnych bądź też w celu sprawowania osobistych usług na rzecz pracodawcy lub członków jego rodziny itd⁶⁶⁵. W tych

663 R. Wrzecionek, Protokół z mediacji w sprawach z zakresu prawa cywilnego, [w:] Sztuka skutecznego prowadzenia mediacji – zagadnienia prawne i ekonomiczne, red. A. Binsztok, Wrocław 2012, s. 33.

664 Ustawa nowelizująca Kodeks pracy z 2 lutego 1996 r., Dz. U. Nr 24, poz. 110.

665 L. Florek (red.), [w:] Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2011, LEX 2016.

stosunkach Kodeks pracy nie miał pełnego zastosowania, gdyż Rada Ministrów w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 299 § 2 k. p. wyłączyła stosowanie szeregu przepisów Kodeksu pracy w stosunkach pracy, w których pracodawcą jest osoba fizyczna⁶⁶⁶.

W pierwszym brzmieniu art. 3 k.p. określał nazwą „zakład pracy” podmiot zatrudniający pracowników w szeroko pojętym sektorze uspołecznionym, we wszystkich uspołecznionych jednostkach organizacyjnych. Ta nazwa była dostosowana do ówczesnego ustroju pracy, opartego na uspołecznionych środkach produkcji⁶⁶⁷.Obok pojęcia zakładu pracy w znaczeniu podmiotowym, tzn. jako strony stosunku pracy (zwanego obecnie „pracodawcą”), rozróżniano pojęcie zakładu pracy w znaczeniu przedmiotowym, jako jednostki techniczno-organizacyjnej będącej placówką zatrudnienia, w której odbywa się proces pracy (art. 104¹, 128, 207, 283 §1 k.p.), bądź większej lub mniejszej jednostki gospodarczej lub innej, która stanowi przedmiot zarządzania (art. 18² k.p.) lub „przejścia na innego pracodawcę” (art. 23¹k.p.). Tym pojęciem objęte są wszelkie jednostki produkcyjne, punkty handlowe (sklepy) i usługowe, warsztaty, biura itp.⁶⁶⁸

Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 3 k.p., pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudnia we własnym imieniu pracowników. Nowelizacja Kodeksu pracy doprowadziła do likwidacji podziału na zakłady pracy „uspołecznione” i

„nieuspołecznione”, a ustawodawca wprowadził pojęcie „pracodawca” na określenie wszystkich podmiotów zatrudniających pracowników.

Na wstępie należy ustalić, co oznacza zatrudnianie we własnym imieniu.Jest to kompetencja prawna do samodzielnego nawiązywania, modyfikowania i rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy⁶⁶⁹, a ponadto do samodzielnego

666 Rozporządzenie z 20 listopada 1974 r. w sprawie stosunków pracy, w których pracodawcą jest osoba fizyczna, Dz. U. Nr 45, poz. 272, ze zm.; straciło moc wraz z uchyleniem art. 299 k.p. przez ustawę nowelizującą z 2.02.1996 r.

667 L. Florek (red.), [w:] Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2011, LEX 2016.

668 L. Florek, Prawo pracy, Warszawa 2015, s. 54.

669 Por. uchwała SN z dnia16 listopada 1977 r. I PZP 47/77 OSPiKA 1979, Nr 7-8, poz.125.

realizowania zobowiązań wynikających ze stosunku pracy i organizowania procesu pracy⁶⁷⁰. Zdolność do zatrudniania pracowników ma każda osoba fizyczna, niezależnie od tego, czy posiada zdolność do czynności prawnych, jest w niej ograniczona czy też jej nie posiada. W przypadku osób prawnych zdolność taką ustanawiają obowiązujące przepisy prawne, a organy właściwe do działania w tych sprawach stosują te przepisy lub postanowienia statutów lub innych aktów wewnętrznych. Za pracodawcę nie uznaje się natomiast osoby fizycznej lub jednostki, która działa wyłącznie na podstawie upoważnienia wydanego przez pracodawcę (jednostkę nadrzędną) i zatrudniającą pracowników w jego imieniu⁶⁷¹. Podmiot faktycznie wypłacający wynagrodzenie za pracę pracownikom zatrudnionym przez innego pracodawcę nie staje się przez to stroną umowy o pracę⁶⁷².

Pojęcie pracodawcy występujące w art. 3 k.p. obejmuje szeroki krąg podmiotów, które nawiązują stosunki pracy i występują w nich w charakterze strony zatrudniającej pracowników. Osoby fizyczne i osoby prawne to pojęcia z zakresu prawa cywilnego.

Zasady dokonywania czynności prawnych przez te podmioty oraz ich reprezentacja są uregulowane w prawie cywilnym i w prawie spółek handlowych.

Pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p. może być również osoba fizyczna. Osoba fizyczna jest pracodawcą, jeżeli zatrudnia choćby jednego pracownika. Pracodawcą jest przykładowo właściciel sklepu, gospodarstwa rolnego, fabryki, jeżeli zatrudnia inne osoby na podstawie umowy o pracę. Pracodawcą jest osoba fizyczna prowadząca działalność, a nie prowadzone przez nią przedsiębiorstwo jako zespół zorganizowanych składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności⁶⁷³.

670 Por. uchwała SN z dnia 16 listopada 1977 r., I PZP 47/77 OSPiKA, Nr 7-8, poz. 124 z glosą Piekarskiego oraz J. Brola, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1980, nr 7, s. 50 a także wyrok SN z dnia 24 października 1996 r., II URN 31/96 OSNAPiUS 1997, Nr 10, poz. 167.

671 Por. wyrok SN z dnia 19 kwietnia 1979 r. , I PR 16/79, OSNC 1979, Nr 10, poz. 205; uchwała SN (7) z dnia 24 listopada 1992 r., I PZP 59/92, OSNC 1993, Nr 4, poz. 49 z krytyczną glosą A.

Świątkowskiego.

672 Wyrok SN z dnia 1 lutego 2000 r., I PKN 494/99, OSNAPiUS 2001, Nr 12, poz. 409.

673 Wyrok SN z dnia 29 października 2014 r., I PK 64/14, „Monitor Prawa Pracy” 2015, Nr 4, s. 206.

W doktrynie słusznie zwrócono uwagę na fakt, że w odniesieniu do osoby fizycznej, będącej stroną stosunku pracy w charakterze pracodawcy, nie obowiązują ograniczenia wiekowe dotyczące pracowników⁶⁷⁴. Przepis art. 190 §2 k.p. dotyczy zakazu zatrudniania osób poniżej 16 roku życia, a nie zakazu zatrudniania przez taką osobę. Pracodawcą może zostać każda osoba fizyczna, gdyż zdolność prawną nabywa się z momentem urodzenia. Jeżeli osoba małoletnia nabywa własność zakładu pracy, np. przez dziedziczenie, staje się pracodawcą zatrudnionych tam osób, nie może jednak samodzielnie dokonywać wobec nich czynności prawnych.

W tym miejscu należy przedstawić problem zdolności prawnej osoby fizycznej jako pracodawcy. W doktrynie postawiono pytanie, czy pracodawcą może być tylko osoba mająca pełną lub co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych (w rozumieniu prawa cywilnego), czy też każda osoba fizyczna. Część autorów uważa, że prawo pracy nie reguluje tej kwestii, a więc przez art. 300 k.p. należy stosować odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, co oznacza, że pracodawcą może być każda osoba fizyczna, także całkowicie niezdolna do czynności prawnych⁶⁷⁵. Gdy pracodawcą jest osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, jej czynności w zakresie stosunku pracy dla swej skuteczności będą wymagały udzielenia (uprzedniej lub następczej) zgody przez jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) Jeżeli zaś pracodawcą jest osoba całkowicie niezdolna do czynności prawnych, to w jej imieniu przedstawiciel ustawowy będzie dokonywał czynności prawnych w zakresie stosunków pracy – podobnie jak w stosunkach cywilnoprawnych (art. 95 k.c.

w zw. z art. 300 k.p.).

Według przeciwników tego poglądu⁶⁷⁶, którzy powołują się na art. 22 §3 k.p., pracodawcą może być tylko taka osoba fizyczna, która ma co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych w rozumieniu prawa cywilnego. Ich zdaniem, taka osoba może samodzielnie, bez udziału przedstawiciela ustawowego, dokonywać

674 Tak, M. Skąpski, [w:] Prawo pracy, red. Z. Niedbała, Warszawa 2012, s. 45.

675 Zob. T. Liszcz, Prawo…, s. 129; tak samo U. Jackowiak, W. Uziak, A. Wypych-Żywicka, Prawo pracy: Podręcznik dla studentów prawa, Warszawa 2012, s. 146.

676 T. Zieliński, Zarys wykładu prawa pracy. Część ogólna , Katowice 1979, s. 246; tenże, Kodeks pracy - komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2000, s. 207; zob. J. Stelina, Komentarz do art. 22 k.p., [w:]

Kodeks pracy. Komentarz, red. A. Sobczyk, LEX 2017.

czynności prawnych dotyczących stosunku pracy. Przedstawiciel ustawowy tylko za zezwoleniem sądu opiekuńczego ma uprawnienie do rozwiązania stosunku pracy (nawiązanego przez tego rodzaju pracodawcę), gdy sprzeciwia się on jego dobru. Ten pogląd oparty jest na założeniu, że art. 22 §3 k.p. reguluje zarówno „pracowniczą”, jak i „pracodawczą” zdolność prawną.

Dla uznania osoby fizycznej za pracodawcę wystarczy, aby zatrudniała ona pracowników we własnym imieniu. Nie ma znaczenia cel zatrudnienia, prowadzenie lub nieprowadzenie zakładu pracy w znaczeniu przedmiotowym oraz rozmiar prowadzonej działalności. Osoba taka może zatem zatrudniać pracowników w celu prowadzenia działalności gospodarczej lub dla potrzeb osobistych, w zakładzie rzemieślniczym, sklepie, biurze, czy mieszkaniu⁶⁷⁷. Za pracodawcę możemy uznawać tylko taką osobę fizyczną, która jako taka zatrudnia pracowników, a nie stanowi sama lub wspólnie z innymi osobami jednostki organizacyjnej. Jeżeli osoba fizyczna prowadzi działalność gospodarczą, w formie spółki handlowej, to spółka, jako jednostka organizacyjna w rozumieniu art. 3 k.p., jest w tym przypadku pracodawcą. Nie ma przy tym znaczenia fakt, że dana osoba fizyczna posiada wszystkie udziały lub akcje w tej spółce.

Z wyroku Sądu Najwyższego z 22 sierpnia 2003 r.⁶⁷⁸, wynika, że pracodawcą (art. 3 k.p.) jest przedsiębiorca, który jako osoba fizyczna prowadzi działalność na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, nie zaś prowadzone przez niego przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 55¹ k.c.)⁶⁷⁹. Kontynuując tę linię rozumowania, Sąd Najwyższy w wyroku z 3 listopada 2010 r.⁶⁸⁰, orzekł, że pracodawcą jest również osoba fizyczna prowadząca działalność w formie niepublicznego zakładu opieki zdrowotnej, a nie ten zakład. Niezbędnym warunkiem uznania osoby fizycznej za pracodawcę jest ustalenie związku między

677 Z. Hajn, Pracodawca. Komentarz praktyczny, Opublikowano: ABC, LEX 2016.

678 I PK 284/2002, OSNP 2004, nr 17, poz. 297; LexPolonica nr 368569.

679 Zob. Konstrukcje prawa emerytalnego, red. T. Bińczycka-Majewska, Kraków 2004; K. Jaśkowski, [w:] Kodeks pracy. Komentarz, Kraków 2006.

680 I PK 81/2010, OSNP 2012, nr 1-2, poz. 10; LexPolonica nr 2575068.

świadczoną przez pracownika na rzecz tej osoby pracą a prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą⁶⁸¹.

Pracodawcą jest nie tylko osoba fizyczna, ale także jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników. W Kodeksie pracy nie ma legalnej definicji jednostki organizacyjnej. W doktrynie przez wiele lat trwała dyskusja dotycząca tego, czym jest

„jednostka organizacyjna” w rozumieniu Kodeksu pracy. Z biegiem czasu spory w tym zakresie znacznie zmalały z uwagi na likwidację większości różnic w regulacji indywidualnych stosunków pracy w zależności od tego, czy podmiotem stosunku pracy jest jednostka organizacyjna (wcześniej był to „zakład pracy”), czy osoba fizyczna.

Jednostka organizacyjna ma przymiot pracodawcy bez względu na to, czy ma osobowość prawną.

W literaturze prawa pracy wyrażono pogląd, że jednostka organizacyjna może być pracodawcą, jeśli spełnia trzy kryteria: jest dopuszczona przez prawo, ma uregulowany sposób kierowania swoimi sprawami i reprezentacji w stosunkach zewnętrznych, ma majątek wyodrębniony od majątku założycieli lub członków⁶⁸².

Jednostka organizacyjna jest dopuszczona przez prawo, gdy przepisy prawne przewidują możliwość tworzenia danego rodzaju organizacji. Wymieniają je z nazwy, określają pośrednio lub bezpośrednio sposób ich powstania i strukturę (stosując odesłanie do umowy, statutu, czy innego aktu założycielskiego)⁶⁸³. Sposób kierowania sprawami jednostki powinien być określony w akcie założycielskim lub w przepisach prawa. Do uznania danej jednostki organizacyjnej za zdolną do bycia pracodawcą nie jest konieczne pełne wyodrębnienie majątkowe, wiążące się m.in. z prawem własności, jakie charakteryzuje osobę prawną prawa cywilnego. Wystarczy prawo dysponowania środkami niezbędnymi do zatrudniania pracowników⁶⁸⁴. Dana jednostka powinna mieć upoważnienie do nabywania praw i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu, a nie

681 Wyrok SN z dnia 14 marca 2001 r., II UKN 274/00, OSNAPiUS 2002, nr 21, poz. 533, z glosą A.

Rutka, „Monitor Prawniczy” 2005, nr 5, s. 24.

682 T. Liszcz, Prawo…, s. 122 i n.; Podobnie L. Kaczyński, W sprawie jednostki organizacyjnej jako pracodawcy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1998, nr 5, s. 38.

683 T. Liszcz, j.w.

684 Ibidem.