Treść i forma umowy o mediację

Zgodnie z art. 183¹§3 k.p.c., w umowie o mediację strony określają w szczególności: przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru mediatora.

W świetle art. 183¹ § 3 k.p.c. z umową o mediację mamy do czynienia wtedy, gdy z oświadczeń woli złożonych przez strony wynika, że godzą się one na poddanie istniejącego między nimi (lub mogącego powstać w przyszłości) sporu próbie rozwiązania w drodze mediacji. Tym samym strony przyjmują na siebie przede wszystkim obowiązek wzięcia w niej udziału⁴⁵².

Uczestnictwo w mediacji może przybrać różną postać, w zależności m.in. od techniki mediacyjnej przyjętej w danym przypadku (np. mediator może zorganizować posiedzenie lub posiedzenia mediacyjne lub oddzielne spotkania z każdą ze stron, albo komunikować się z nimi głównie za pomocą środków porozumiewania na odległość).

W związku z tym dyskusyjne jest też to, kiedy należy uznać, że obowiązek stron wzięcia udziału w mediacji został zrealizowany.

Strony, określając w umowie przedmiot mediacji, powinny wskazać przedmiot sporu. Przedmiot ewentualnej przyszłej mediacji może być ujmowany szeroko, ponieważ istotne jest zagwarantowanie stronom swobody kierowania do mediacji wszystkich sporów, jakie mogą powstać na tle łączącej ich umowy głównej. Nie można z góry przewidzieć, czego konkretnie będzie dotyczył spór. Uwzględniając złożoność stosunków cywilnoprawnych, trzeba wskazać, że w niektórych sytuacjach pożądane jest

451 Uzasadnienie projektu…, s. 27.

452 M. Pazdan, Umowa o mediację, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Janusza Szwaji, Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego 2004, s. 262.

doprecyzowanie w umowie o mediację przedmiotu sporu, żeby nie powodować powstania niejasności. Takie sytuacje mogą być np. związane ze sporami pomiędzy byłym pracownikiem a byłym pracodawcą, dotyczącymi realizacji umowy o zakazie konkurencji⁴⁵³.

Przedmiot mediacji post litem natam podlega sprecyzowaniu we wniosku o wszczęcie mediacji. Należy w nim wskazać elementy, o których mowa w art. 183⁷ k.p.c.

Wniosek ten powinien zawierać oznaczenie stron, dokładne określenie żądania, przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie, podpis strony oraz wyliczenie załączników (art. 183⁷ k.p.c). Taki wniosek wymaga akceptacji drugiej strony. Stanowi ona bowiem przesłankę do wszczęcia mediacji. Dochodzi do niego przez skierowanie do kandydata na mediatora wniosku o przeprowadzenie mediacji wraz ze zgodą drugiej strony (art. 183⁶§2 pkt 4 k.p.c.). Zgoda drugiej strony może być, oczywiście, wyrażona także po przesłaniu kandydatowi na mediatora wniosku o przeprowadzenie mediacji.

Adresatem wniosku o przeprowadzenie mediacji jest mediator. Jak wynika z treści przepisu, dane, jakie ma zawierać wniosek, mają pozwolić mediatorowi na zorientowanie się w przedmiocie sporu, jaki wyniknął między stronami.

Należy jednak podkreślić, że nie tyle niezbędne, co istotne, jest doprecyzowanie przez strony w umowie o mediację kwestii związanej ze sposobem wyboru mediatora lub wskazaniem ośrodka mediacyjnego, który wyłoni odpowiedniego dla stron mediatora. Ustalenie bowiem zgodnie przez strony osoby mediatora lub sposobu jego wyboru po powstaniu sporu może niepotrzebnie odwlekać w czasie wszczęcie mediacji oraz w niektórych przypadkach być samo w sobie, w sytuacji już istniejącego sporu, trudną do uzgodnienia kwestią⁴⁵⁴. Poddając się mediacji prowadzonej w określonym ośrodku mediacyjnym, strony akceptują zwykle regulamin mediacji stosowany w tym ośrodku (chyba, że postanowią co innego).

Ustawodawca ostatecznie zrezygnował ze wskazania w omawianym przepisie – jako elementu umowy o mediację – oznaczenia czasu trwania mediacji, co przewidywał

453 K.W. Baran, Mediacja w sprawach…, s. 2 i n.; K. Antolak-Szymanski, Perspektywy rozwoju mediacji w sprawach pracowniczych (w:) Pozasądowe sposoby rozwiązywania sporów pracowniczych, red. A. Góra-Błaszczykowska, K. Antolak-Szymanski, Warszawa 2015, s. 102 i n.

454 K. Antolak-Szymanski, Perspektywy rozwoju mediacji…, op. cit., s. 94.

projekt Komisji Kodyfikacyjnej. Umowa o mediację może zostać zawarta z zastrzeżeniem warunku lub terminu⁴⁵⁵.

Oprócz przykładowo wskazanych elementów treści umowy o mediację, może ona zawierać, oczywiście, jeszcze inne postanowienia, np. dotyczące miejsca mediacji.

Ustawodawca nie narzucił formy szczególnej, w jakiej miałaby zostać zawarta umowa o mediację, co ma ułatwić stronom jej zawarcie⁴⁵⁶. Umowa o mediację może więc być zawarta w każdej znanej prawu polskiemu formie: pisemnej, ustnej, przez ujawnienie swojej woli w postaci elektronicznej, a także w sposób dorozumiany (per facta concludentia). Jeśli chodzi o ten ostatni przypadek to należy wskazać, że - zgodnie z art. 60 k.c. w zw. z art. 300 k.p. - z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia wolę w sposób dostateczny. Do konkludentnego zawarcia umowy o mediację dochodzi, gdy strona przystąpi do postępowania mediacyjnego zawnioskowanego przez drugą stronę albo stawi się na spotkanie mediacyjne, odpowiadając na jej zaproszenie (art. 183¹§2 zd.2 k.p.c. w zw. z art. 183⁶§1 k.p.c. i art. 183⁶ §2 pkt 4 k.p.c. a contrario)⁴⁵⁷.

Przepisy nie określają, czy umowa o mediację może być zawarta przed powstaniem sporu. W piśmiennictwie dopuszcza się zawarcie tej umowy ante litem natam zarówno w postaci klauzuli mediacyjnej w umowie materialnoprawnej, jak i w postaci oddzielnej umowy o charakterze procesowym. Rodzi się jednak pytanie o dopuszczalność zamieszczania klauzuli mediacyjnej w umowie o pracę. W doktrynie prawa pracy prezentowany jest pogląd, że dopuszczalne jest zawarcie klauzuli mediacyjnej w umowie o pracę, pod warunkiem, że spełnia ona wymagania określone

455 R. Morek, Komentarz do art. 183¹ k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. E.

Marszałkowska – Krześ, stan na: 10.10.2017 r., LEX 2017.

456 Punkt III uzasadnienia rządowego projektu ustawy z 20.08.2004 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy Kodeks cywilny oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (druk nr 3213, opublikowany na stronie www.orka.sejm.gov.pl).

457 Tak, R. Morek, Komentarz do art. 183¹ k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Tom I.

Komentarz do art. 1-729, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2015, stan na 27.03.2015 r., Legalis 2016, wyd.13; za: E. Stefańska, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, tom I (art. 1-505³⁷), red. M. Manowska, Warszawa 2011, s. 372. K. W. Baran, D. Książek, Postępowanie mediacyjne w sprawach z zakresu prawa pracy, [w:] Pozasądowe sposoby rozwiązywania sporów pracowniczych, red.

A. Góra – Błaszczykowska, K. Antolak – Szymanski, s. 35.

w art. 183¹ §3 k.p.c., w szczególności zaś precyzuje przedmiot mediacji⁴⁵⁸. Sprecyzowanie przedmiotu mediacji daje pracownikowi minimum wiedzy co do rzeczywistej treści i zakresu przyjmowanego przez niego zobowiązania⁴⁵⁹. Niewystarczające jest postanowienie umowne, zgodnie z którym przedmiotem mediacji miałyby być wszelkie zaistniałe między stronami w przyszłości spory o roszczenia ze stosunku pracy, czy też nawet szerzej - z zakresu prawa pracy. Chociaż taka klauzula umowna o mediacji dotycząca wszelkich zaistniałych między stronami sporów o roszczenia ze stosunku pracy jest legalna, zdaniem K.W. Barana, jest sprzeczna z ratio legis art. 183¹ k.p.c.⁴⁶⁰.

W literaturze wskazuje się, że potrzeba zawierania klauzul mediacyjnych w umowach o pracę uwidacznia się w stosunku do niektórych kategorii pracowników lub roszczeń. W pierwszym przypadku chodzi o pracowników zarządzających zakładem pracy, o strategicznym znaczeniu dla pracodawcy, głównych księgowych i radców prawnych. Pracodawca traktuje to jako wyraz pewnego uprzywilejowania danego pracownika⁴⁶¹. W drugim przypadku dotyczy to niektórych roszczeń pracodawcy wobec pracownika, w szczególności: o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez pracownika, odszkodowanie z tytułu naruszenia umowy o zakazie konkurencji czy naruszenia klauzuli poufności. W takich przypadkach mediacja wydaje się rozwiązaniem korzystnym dla obu stron stosunku pracy⁴⁶².

Rozpatrując kwestię umowy o mediację z punktu widzenia kardynalnej zasady dobrowolności mediacji, należy zauważyć, że istotne wątpliwości budzi dobrowolność mediacji w przypadku zawarcia klauzuli mediacyjnej w umowie o pracę. Nawet w doktrynie prawa cywilnego były podnoszone wątpliwości co do zachowania zasady dobrowolności w przypadku zawarcia klauzuli mediacyjnej, mimo że równość stron

458 K. W. Baran, Mediacja w sprawach…, s. 2.

459 D. Dzienisiuk, M. Latos- Miłkowska, Mediacja a specyfika spraw z zakresu prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2011, nr 1, s. 20.

460 K. W. Baran, Procedury polubownego likwidowania indywidualnych sporów pracy, [w:] System prawa pracy. Tom VI. Procesowe prawo pracy, red. K.W. Baran K.W., Warszawa 2016, s. 118.

461 Ibidem.

462 M. Latos – Miłkowska, Klauzula mediacyjna a specyfika sporów z zakresu prawa pracy, s 8, prezentacja z Seminarium z dn. 29.10.2010 r. nt. „Klauzula mediacyjna w prawie pracy”; znajduje się na stronie: http://www.nowa.mediacje.biz/pliki/obrazy/wydarzenia/klauzula-mediacyjna/prezentacja-seminarium-Klauzula-Mediacyjna-29.10.10.pdf [dostęp: 15.05.2015 r.].

umów prawa cywilnego z reguły nie budzi wątpliwości⁴⁶³. Tym bardziej należy zwrócić uwagę na tę kwestię w przypadku klauzul mediacyjnych w umowach o pracę, gdzie występuje faktyczna nierówność stron i pracownik jest słabszą stroną stosunku pracy⁴⁶⁴. Zastrzeżenia z punktu widzenia ochronnej funkcji prawa pracy może budzić zawarcie w umowie o pracę klauzuli mediacyjnej ustanawiającej obowiązek stron stosowania tego instrumentu procesowego we wszelkich sporach powstałych na jej tle w przyszłości. Tego typu klauzule mogłyby znaleźć się także w innych umowach związanych ze stosunkiem pracy, jak umowa o zakazie konkurencji czy umowa o odpowiedzialności materialnej. Zdaniem niektórych autorów, w takich przypadkach wymaganie dobrowolności postępowania mediacyjnego nie zostałoby do końca spełnione⁴⁶⁵. Pracownik jako słabsza strona stosunku pracy z reguły taką klauzulę zaakceptuje⁴⁶⁶. Nie należy zapominać, że pracodawca, jako silniejsza strona stosunku pracy, z reguły nie ma problemu z narzuceniem pracownikowi określonych postanowień umowy o pracę, w tym również klauzuli mediacyjnej⁴⁶⁷. Słabość negocjacyjna większości pracowników powoduje, że często dobrowolność przy zawieraniu przez nich umowy o pracę sprowadza się do decyzji o podpisaniu lub rezygnacji z podpisania przedłożonej przez pracodawcę umowy o pracę. To może powodować, że ze strony pracownika dobrowolność przyjęcia klauzuli mediacyjnej będzie iluzoryczna. Jest to daleko idące zobowiązanie, często determinujące pozycję procesową pracownika⁴⁶⁸. Skutki zawarcia tego rodzaju umowy przedprocesowej w stosunku do przyszłych sporów mogą w praktyce okazać się dla niego niepożądane. Przede wszystkim pracodawca w razie skierowania przez pracownika swoich roszczeń na drogę sądową może podnieść zarzut zawarcia umowy o mediację, co spowoduje skierowanie stron przez sąd do mediacji nawet wbrew aktualnej woli powoda⁴⁶⁹. Zgodnie z art. 202¹ k.p.c., jeżeli strony przed wszczęciem postępowania sądowego zawarły umowę o mediację,

463 Zob. R. Morek, Umowa o mediację i jej charakter prawny [w:] Europeizacja prawa prywatnego, t. I red. M. Pazdan, Warszawa 2008, s. 761.

464 D. Dzienisiuk, M. Latos-Miłkowska, op. cit., s. 26.

465 M. Mędrala, op. cit., s. 345.

466 Ibidem.

467 Tak, D. Dzienisiuk, M. Latos- Miłkowska, op. cit., s. 20; M. Mędrala, op. cit., s. 345.

468 D. Dzienisiuk, M. Latos- Miłkowska, op. cit., s. 20.

469 Zob. R. Morek, Umowa o mediację…, s. 771.

sąd skieruje strony do mediacji na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.

Wątpliwe jest, czy w świetle art. 183¹§3 k.p.c. należy dopuszczać do zawierania w umowie o pracę klauzuli co do wszelkich sporów między stronami z zakresu prawa pracy, czy też do wszystkich sporów wynikających z umowy o pracę. W przypadku zawarcia klauzuli mediacyjnej w umowie o pracę dotyczącej wszelkich sporów powstałych na jej tle przedmiot mediacji nie zostałby wystarczająco skonkretyzowany⁴⁷⁰. Za takim stanowiskiem przemawia również okoliczność, że ustawa nie przewiduje możliwości wskazania w umowie stosunku prawnego, z którego spór wyniknie, lecz obliguje strony do podania samego przedmiotu sporu⁴⁷¹. Taka umowa w sprawach z zakresu prawa pracy może być zawarta jedynie wówczas, gdy przedmiot sporu zostanie wyraźnie skonkretyzowany. Przedstawiony pogląd wydaje się jednak trudniejszy do obrony w przypadku klauzuli mediacyjnej zawartej w umowie o zakazie konkurencji czy umowie o odpowiedzialności pracownika za mienie powierzone, gdzie mamy do czynienia z większą konkretyzacją przedmiotu sporu.

Dlatego też de lege ferenda zasadne wydaje się rozważenie przez ustawodawcę, czy w kontekście innych regulacji dotyczących zawierania umów procesowych w sprawach z zakresu prawa pracy (np. umowy jurysdykcyjne, zapis na sąd polubowny) nie byłoby jednak uzasadnione wyraźne wyłączenie możliwości zawierania przez strony stosunku pracy umowy mediacyjnej co do sporów mogących powstać w przyszłości⁴⁷².