Pojęcie partii regionalnej i etnoregionalnej

Zgodnie ze stwierdzeniem Seymoura Martina l^iPseta oraz Seina r^okkana (1995: 89):

Pojęcie «partia» w całej historii zachodniego systemu rządzenia oznacza podział, konflikt lub opozycję w obrębie państwa. […] Odkąd termin ten poja-wił się w dyskusjach politycznych w późnym średniowieczu, zawsze zacho-wywał swoje odniesienie do pewnego zbioru elementów rywalizującego lub pozostającego w konflikcie z innym zbiorem elementów w obrębie pewnej homogenicznej całości.

Takie założenie doskonale pasuje do charakterystyki współczesnej demo-kracji zaproponowanej przez Roberta A. D^ahla. Jak zaznaczono już powyżej, zgodnie z założeniami autora stara — monistyczna — koncepcja demokracji przekształciła się współcześnie w ideę pluralistycznego system u politycznego.

Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy jest konieczność uznania różno-rodności grup interesu funkcjonujących w ramach jednego państwa. I stan ten

— w przeciwieństwie do okresu starożytnego — uznaje się obecnie za nor-malny, nieuchronny, a nawet pożądany (D^ahl, 1995: 48).

Współczesna literatura przedmiotu poświęcona zagadnieniom definicyjnym związanym z pojęciem partii politycznej jest niezwykle bogata¹⁴. Nie wydaje się

12 Wyjątek w tym względzie stanowi możliwość wyboru burmistrza przez wszystkich mieszkańców gminy tworzących tzw. „rady otwarte”. Problem ten zostanie szczegółowo opisany w rozdziale szóstym.

13 W rozdziałach piątym i szóstym niniejszej pracy przedstawione zostaną w sposób szcze-gółowy rozwiązania dotyczące zasad przeprowadzania wyborów do poszczególnych organów przedstawicielskich. Pokazują one co prawda, że hiszpańskie prawo dopuszcza możliwość przed-stawiania w wyborach kandydatów niezależnych, niezwiązanych z żadną partią polityczną, ich znaczenie jest jednak marginalne, a główną rolę w hiszpańskich procesach wyborczych odgry-wają nadal partie polityczne.

14 Definicje pojęcia partii politycznej znajdują się w polskojęzycznych pracach wielu auto-rów. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć niewątpliwie prace Andrzeja antoszewskieGo

zatem konieczne przytaczanie stanowisk zajmowanych przez poszczególnych autorów w tym zakresie. Z punktu widzenia rozważań podjętych w niniejszym opracowaniu dużo istotniejszym problemem jest sposób definiowania pojęcia partii regionalnej, a także szczególnego jej podtypu, czyli partii etnoregionalnej.

We współczesnej literaturze przedmiotu można spotkać się z bardzo róż-nymi określeniami odnoszącymi się do ugrupowań politycznych działających na szczeblu regionalnym. Mnogość ta wiąże się w szczególny sposób z ugrupo-waniami, których występowanie jest związane z istnieniem w ramach jednego państwa „społeczeństw sfragmentaryzowanych, w których kwestia etniczności stała się problemem politycznym” (a^ntoszewski, h^erbut, 2006: 31). Do nazw używanych bardzo często wymiennie można zaliczyć takie określenia, jak: par‑

tia etniczna, etnonacjonalistyczna, etnoregionalna, regionalna, nacjonalistyczna, autonomistyczna, separatystyczna etc.¹⁵. Powodem pojawienia się i ewolucji tak wielu etykietek dotyczących tej samej „rodziny” partii politycznych jest najpraw-dopodobniej fakt, że — jak już zauważono powyżej — równie wiele określeń jest stosowanych w odniesieniu do regionalnych mniejszości. Sprawę komplikuje także fakt, że ugrupowania o charakterze początkowo regionalnym zaczynają coraz częściej używać argumentów etnicznych lub wręcz nacjonalistycznych, aby zdefiniować swą suwerenność na szczeblu europejskim (I^bIdem).

Pomimo wymienionych problemów definicyjnych w zachodnioeuropejskiej literaturze przedmiotu można jednak odnaleźć rozważania dotyczące partii politycznych, których początki sięgają czasów upowszechnienia prawa wybor-czego, a zakres ich działania ogranicza się tylko do określonej części terytorium państwa. Wskazując na fakt ich subpaństwowego charakteru, przyjęto nazwę wspólną dla wszystkich ugrupowań, które wyróżnia regionalny lub lokalny zasięg działania: non ‑state wide parties¹⁶. Nie oznacza to jednak, że jest to grupa wewnętrznie jednorodna. Ze względu na charakter rozważań prowadzo-nych w niniejszej pracy szczególną uwagę należy zwrócić na partie regionalne oraz ich specyficzną podgrupę, jaką stanowią partie etnoregionalne.

Jednym z pierwszych autorów, którzy podjęli się próby naukowego opisania zjawiska partii regionalnej, był Derek W. u^rwin. Próba znalezienia cech najbar-dziej charakterystycznych dla tak wielu różniących się między sobą podmio-tów, które można było zaliczyć do badanej grupy, doprowadziła do wniosku, że należy za takie przyjąć dwie: charakter żądań stawianych wobec państwa

i Ryszarda herbuta (1999), Ryszarda herbuta (1996, 2002), Konstantego Adama wojtaszczyka

(1998: 7—9), Wiesławy j^eDnaki (1995; red., 2000), Marka c^hMaja, Wojciecha s^okoła i Marka ŻMiGroDzkieGo (1997), Wojciecha sokoła i Marka ŻMiGroDzkieGo (red., 2005), Marka sobolew

-skieGo (1974) oraz Katarzyny sobolewskiej -M^yślik (2004).

15 Szerzej na temat problemów definicyjnych, związanych z opisaniem funkcjonowania par-tii politycznych na szczeblu regionu zob. w: D^e w^inter, G^óMez -r^eino, l^ynch, eds., 2006: 21.

16 De winter, seiler, newell, MannheiMer, Montabes, Marcet, Müller -roMMel, eds., 1994: 16—17.

oraz kryterium wyborcze¹⁷. Pierwsza z wyróżnionych cech oznacza w praktyce, że partie regionalne to ugrupowania, które reprezentują interesy grup zamiesz-kujących terytoria mniejsze niż obszar całego państwa (s^obolewska -M^yślik, 2012: 21). Z tego powodu są z reguły ugrupowaniami politycznie i organizacyj-nie organizacyj-niezależnymi od struktur partii działających na terytorium całego państwa, a ich działalność ogranicza się do określonego regionu. Ich liderzy podkreślają, że głównym celem działania tego typu ugrupowań jest praca na rzecz wzmoc-nienia ekonomicznej i politycznej roli regionu. Co jednak ważne: mogą odwoły-wać się do elementów „tożsamości terytorialnej” (territorial identity) (I^bIdem), lecz nie muszą utożsamiać się z żadną grupą etniczną, narodowością lub ze wspólnotą odrębnie istniejącego narodu (M^yśliwiec, 2008b: 275).

Zgodnie z założeniami koncepcji Dereka W. u^rwina drugą cechą charakte-rystyczną partii regionalnych jest kryterium wyborcze. Jak zauważa Katarzyna s^obolewska -M^yślik (2012: 21), przedstawiając na gruncie polskiej literatury przedmiotu koncepcję owego autora: „Kryterium wyborcze wiąże się z koncen-tracją aktywności wyborczej partii w regionie, co oznacza zarówno zgłaszanie kandydatów w regionie, jak i fakt, że reprezentacja partii zbudowana jest przede wszystkim na bazie poparcia, jakie jej kandydaci tam uzyskują”.

W kontekście rozważań teoretycznych dotyczących partii regionalnych na uwagę zasługuje jeszcze jeden element. Ugrupowania tego typu najczęściej nie kwestionują porządku prawnego ustanowionego na poziomie państwowym i dotyczącego funkcjonowania ustroju (M^yśliwiec, 2008b: 275). Osiągnięcie wyznaczonych celów politycznych jest dla nich często możliwe w ramach ist-niejącego porządku konstytucyjnego.

Ważną podgrupę partii regionalnych stanowią partie etnoregionalne. Pojęcie partii etnoregionalnej zostało zaproponowane przez Lievena d^e w^intera. Łączy ono w sobie dwa istotne elementy. Po pierwsze — podobnie jak w przypadku partii regionalnych — wskazuje na wewnętrzny podział terytorium państwo-wego na regiony, których powstanie bardzo często jest uwarunkowane szczegól-nymi doświadczeniami historyczszczegól-nymi. Po drugie wskazuje na fakt zamieszkiwa-nia owych regionów przez ludność, która w przekonaniu elit tworzących partie etnoregionalne jest kulturowo odmienna i posiada odrębną tożsamość grupową (D^e w^inter, 2001: 4). Odmienność owa jest przy tym najczęściej odnoszona do którejś lub kilku cech przedstawionych powyżej przy definiowaniu pojęcia grupy etnicznej. Może to być zatem wspólne pochodzenie (więzy krwi lub fakt urodzenia na wspólnym terytorium), wspólna kultura (choć nie zawsze zwią-zana z posiadaniem tradycji kultury wysokiej) i język (który nie musi posiadać formy literackiej). Może być także odnoszona do wykształconej świadomości narodowej danej grupy regionalnej.

17 W polskiej literaturze przedmiotu koncepcja Dereka W. urwina została przedstawiona przez Katarzynę s^obolewską -M^yślik, 2012: 21.

Jak zauważa Peter l^ynch, badając tego typu ugrupowania, należy brać pod uwagę dwa elementy. Pierwszym z nich jest połączenie wyniku różno-rodnych doświadczeń historycznych, drugim zaś motywy powodujące dążenie do samostanowienia przez przedstawiane partie polityczne, co znajduje wyraz w proponowaniu i wspieraniu różnych rozwiązań politycznych i konstytucyjnych od decentralizacji poprzez autonomię i federalizm, aż po separatyzm włącznie (l^ynch, 1996: 4). Przyjęcie takiego założenia powoduje, że najbardziej charak-terystyczną cechą programową partii etnoregionalnych jest — zgodnie z kon-cepcją D^e w^intera — chęć wzmocnienia zbiorowości etnoregionalnej. Dążenie do uzyskania określonego poziomu niezależności w podejmowaniu decyzji o charakterze politycznym nie oznacza jednak tylko podejmowania określo-nych działań zmierzających w tym kierunku w ramach istniejącego porządku prawnego, lecz skłania owe ugrupowania do proponowania zmian w struktu-rze państwowego systemu politycznego (D^e w^inter, 2001: 4). Partie etnore-gionalne wyróżniają zatem w ramach „rodziny” partii regionalnych dwa ele-menty: utożsamianie się przez te pierwsze z daną grupą etniczną, narodowością lub ze wspólnotą odrębnie istniejącego naroduoraz kwestionowanie istniejącego ustroju politycznego państwa.

Utożsamianie się z daną grupą etniczną, narodowością lub ze wspólnotą odrębnie istniejącego narodu wiąże się często z początkowym wyrażaniem przez partię etnoregionalną pluralizmu ideologicznego i politycznego. Zjawisko to jest konsekwencją występowania w ramach każdej wspólnoty uznającej się za grupę etniczną, narodowość czy naród wielu grup interesu wysuwających często sprzeczne postulaty, co obliguje partie etnoregionalne do marginalizowa-nia lub wręcz ukrywamarginalizowa-nia wszelkich aspektów ideologicznych związanych z ich funkcjonowaniem. Dlatego zawsze w przypadku początkowego wyznaczania celów działania tego typu ugrupowań ich program musi być wyrazem konsen-susu, w którym dobro całej wspólnoty przeważa nad partykularnymi interesami grupowymi. W tym kontekście należy zaznaczyć, że na początkowym etapie swojego działania partie etnoregionalne nie mieszczą się najczęściej w klasycz-nym układzie przestrzenklasycz-nym prawica — lewica, akcentują bowiem odrębny wymiar konfliktu przebiegającego wzdłuż linii centrum — peryferie, który warunkuje charakter tożsamości programowej tych ugrupowań. Jednak jak zauważa Ryszard h^erbut, w państwach, w których konflikt etniczny (centrum

— peryferie) ma znaczny poziom relewancji w polityce, można wszakże podjąć próbę usytuowania reprezentujących go partii w ramach osi lewica — prawica (h^erbut, 2002: 182). Jeżeli natomiast idzie o drugi element, czyli kwestionowa-nie istkwestionowa-niejących rozwiązań ustrojowych, wskazuje on na odmienną interpretację koncepcji rozwoju regionalnego przez partie zaliczane do tej samej „rodziny”.

Jak wspomniano już powyżej, w przypadku partii regionalnych proces ten nie musi wiązać się z podważaniem przyjętych rozwiązań prawnych. Ugrupowania etnoregionalne często upatrują owej szansy w zwiększeniu zakresu

kompeten-cji przysługujących władzom regionalnym, co w konsekwenkompeten-cji musi oznaczać zmianę przyjętych rozwiązań ustrojowych.

Charakter tego rodzaju żądań skłonił badaczy omawianego problemu do wyodrębnienia kilku kategorii partii etonegionalnych. Zgodnie z przedstawioną przez Katarzynę s^obolewską -M^yślik na gruncie polskiej literatury przedmiotu koncepcją Huri t^ürsana i Lievena D^e w^intera partie etnoregionalne można podzielić na:

1) partie protekcjonistyczne, które wyrażają interesy grupy mającej unikalną charakterystykę i które domagają się dla tej specyfiki ochrony ze strony pań-stwa;

2) partie autonomistyczne, które żądają autonomii, ale tylko dla swojego regio-3) partie nacjonalistyczno -federalistyczne, które domagają się reorganizacji nu;

struktur państwa w kierunku federalizmu;

4) partie niepodległościowe, które domagają się niepodległości dla swojego re-gionu, a zatem oderwania od istniejącego państwa;

5) partie irredentystyczne, które domagają się nie tylko secesji z obecnego pań-stwa, ale połączenia się z regionem o podobnej charakterystyce, który należy do innego państwa (s^obolewska -M^yślik, 2013: 23)

Odmienne stanowisko na gruncie polskim przedstawia Jan I^wanek. Zda-niem badacza tworzenie odrębnej definicji partii regionalnej i lokalnej nie jest do końca uzasadnione, ponieważ istniejące, rozliczne definicje partii politycz-nej i systemu partyjnego są na tyle wyczerpujące, że każda nowa definicja musi mieć do pewnego stopnia charakter kompilacyjny. Dlatego też dla zdefiniowania owego zjawiska proponuje dokonanie takiej modyfikacji ogólnej definicji par-tii politycznej, która by obejmowała także partie regionalne i lokalne. Autor proponuje zatem nastepującą definicję: „Partia polityczna to masowa, wyraźnie zidentyfikowana, sformalizowana grupa społeczna, artykułująca interesy gru-powe, działająca w oparciu o program polityczny korespondujący z ideami spo-łecznymi, która w realizacji funkcji publicznych zmierza do osiągania swoich celów za pośrednictwem hierarchicznych centralnych i terytorialnych instytucji państwa lub jego struktur względnie samodzielnych (samorządu terytorialnego, autonomii terytorialnej, jednostek federalnych)”¹⁸. Zdaniem autora proponowana definicja jest na tyle pojemna, że obejmuje również partie na poziomie regional-nym i lokalregional-nym.

18 Jan I^wanek, Referat pt. Aspekty teoretyczne definicji: partia regionalna, partia lokalna, regionalne, lokalne systemy partyjne, wygłoszony podczas międzynarodowej konferencji nauko-wej „Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej” 13 listopada 2012 roku w Ustroniu.