wizualne przedstawienia wojny domowej w libii 1
2. Polityka obrazu. Wizualne konstruowanie granic
W analizie skupimy się przede wszystkim na medialnych przedstawieniach ofiar wojny. Hiperrealność (wymieszanie relacji z realnych konfliktów z fabularyzowaną fikcją o podobnej lub wręcz identycznej treści) medialnej rzeczywistości wojny sprawia, że zjawisko to wydaje się funkcjonować jako legalny i oczywisty środek rozwiązywania konfliktów, przestaje wzbudzać jakiekolwiek wątpliwości etyczne, pomimo znacznych kosztów ludzkich i społecznych. Technicyzacja armii prowa-dzi do dehumanizacji wojny, której bezpośrednich skutków nie widać. W takiej wojnie bardzo trudno ustalić, kto jest agresorem, a kto atakowanym. Sytuacja ta wymaga jednak większej odpowiedzialności za ewentualne skutki eskalacji konfliktu. Pojawia się pytanie o warunki dopuszczające interwencję militarną, szczególnie interwencję humanitarną lub wojnę prewencyjną. Retoryka wojenna
8 Ibidem, s. 35.
9 M. P. Worrell, Why Nations Go to War: A Sociology of Military Conflict, Routledge, Nowy Jork 2011, s. 3, http://www.google.pl/books?hl=pl&lr=&id=s2wqxO6FW4QC&oi=fnd&pg=PP2&d q=worrell+m.p.+why+nationf+go+to+war&ots=q9sGs1IdbT&sig=ApXYUGQ9MTQyVFm_RgvM g_-7Tb4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false [4.03.2014].
stanowi zatem realne niebezpieczeństwo, wzmacniając uprzedzenia i dysponując narzędziami eskalacji konfliktu. Celem klas dominujących pozostaje utrzymanie względnie jednolitego zbioru wartości kulturowych, wzorców i symboli, które zabezpieczałyby ich pozycje. Podejście kulturowe, przyjmując taki pogląd, zaj-muje się z reguły ogniskami oporu, kontrkulturami i alternatywnymi systemami wartości. Jednak hegemonia skutkuje pewną wspólnotą wartości w obrębie spo-łeczeństwa, do których media mogą się odwołać. Badanie obszarów zgody, a nie tylko oporu, wydaje się więc równie uzasadnione z perspektywy teorii kulturowej, choć rzadsze w jej praktyce.
Wybór jako przedmiotu badań obrazu, a nie tekstu wynika z upowszechnienia w XXI wieku komunikacji poprzez obraz. Badania lingwistyczne na temat języko-wego obrazu świata w odniesieniu do języka mediów wskazują, że język mediów kształtuje światopogląd odbiorcy i w zamierzony przez nadawcę sposób wpływa na recepcję tekstu – relacji z działań wojennych10. Racjonalny dyskurs w mediach ograniczony przez rozrywkę, co najczęściej określa się mianem tabloidyzacji, czyni z rozrywki „naturalny format”, który wykorzystuje się do relacjonowania wszelkich problemów rzeczywistości, w tworzeniu której partycypujemy, w tym wojny czy szerzej – umierania i śmierci. Zdaniem wielu badaczy również świat-jako-tekst zostaje zastąpiony przez świat-jako-obraz, bo tylko takie postrzeganie świata może oddać jego fragmentaryczną i wielowątkową strukturę11. Obraz jest społecznie konstruowany i odczytywany na podstawie kontekstualnej wiedzy12. Dla Rolanda Barthes’a oczywistość obrazu to jeszcze jeden przykład mitologizacji rzeczywistości. Mit – i obraz w szczególności – opowiada o rzeczach, ale nie pró-buje ich wyjaśniać13. Skutkiem tego trudniejsze staje się świadome zajmowanie stanowiska, zastąpione bezrefleksyjnym odbiorem treści wizualnej, przyjmowanej automatycznie jako rzeczywistość. Dlatego odkrycie znaczeń, które leżą u podstaw obrazu, które obraz zakłada i wywołuje, miałoby tym większą wartość poznaw-czą, dosłownie wręcz spełniając postulat Pierre’a Bourdieu, by socjologia znosiła złudzenie przejrzystości świata społecznego14.
W naszych badaniach zakładamy względną jednolitość przekazu wywodzącą się z jednolitej motywacji nadawców – w granicach narodowych czy kulturowych.
Zmarły niedawno wybitny socjolog brytyjski Stuart Hall dostarczył schematu, w jaki sposób instytucje medialne wpasowują się w koncepcję hegemonii. Uważał on media za przestrzeń testowania kulturowej dominacji, zaangażowane
w pro-10 M. Wilczewski, Sposoby profilowania konfliktów zbrojnych w wybranych polskich i amery-kańskich tekstach prasowych. Na przykładzie operacji Odyssey Dawn w Libii, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2012.
11 N. Mirzoeff, An Introduction to Visual Culture, Routledge, Nowy Jork 1999.
12 N. Campbell, J. E. Schroeder, Visual Culture, w: D. Southerton (red.), Encyclopedia of Consu-mer Culture, Sage, Thousand Oaks 2011.
13 R. Barthes, Mitologie, Wyd. Fundacji Aletheia, Warszawa 2011.
14 P. Bourdieu, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.
ces nazywany przez niego politics of signification, w którym media produkują obrazy świata nadające wydarzeniom konkretne znaczenie. Obrazy medialne nie odzwierciedlają wiernie świata, a jedynie go re-prezentują. Zamiast w reprodu-kowanie realnego świata, media są zaangażowane w praktyki jego definiowania15. Z pewnym uproszczeniem można zatem powiedzieć, że wiadomości medialne wspierają porządek społeczny. Zmienia się to obecnie za sprawą działalności portali społecznościowych i wolnego dostępu do sieci internetowej, choć nadal pozostaje aktualne w odniesieniu do mediów głównego nurtu. Mówiąc metaforycznie, po-rządek społeczny jest odnawiany przez potwierdzanie granic. Co więcej, media stanowią współcześnie klucz do rozumienia tożsamości grupowych. Odbieranie wiadomości służy wzmocnieniu poczucia wspólnoty, np. narodowej, klasowej, rasowej, poprzez określenie stosunku własnej zbiorowości do innych. Wiadomości nie są informacją, ale spektaklem ścierających się ze sobą sił, z którymi odbiorca może się identyfikować i czerpać z tej identyfikacji przyjemność16. Jeśli odnieść to do polityki zagranicznej, a w szczególności do konfliktów zbrojnych, wiadomości muszą pokazywać miejsce „nas” w stosunku do „nich” i wywoływać u swoich odbiorców solidarność opartą na samoopisie przy użyciu wspólnych wartości kulturowych. Tendencji oporu wobec hegemonii przeciwstawia się więc tendencję do podtrzymywania tożsamości grupowej poprzez podzielanie wspólnych znaczeń.
Jedną z podstawowych strategii badawczych z użyciem fotografii w socjologii jest analiza fotografii jako materiałów zastanych, swoistych świadectw historycz-nych17. Analiza przekazu wizualnego jako formy komunikatu pozwala na pracę z danymi zastanymi w nietradycyjny sposób, wykraczający poza analizę kultu-rowego przekazu formułowanego wprost. David Domke ze współpracownikami wskazuje, że obrazy mają zdolność aktywizowania głębokich wartości, postaw, schematów poznawczych i uczuć, co ma decydujący wpływ na ich interpretację18. W badaniu analizie poddajemy fotografie pochodzące z portali internetowych serwisów informacyjnych (dobranych celowo na podstawie popularności) pocho-dzących z różnych krajów i regionów świata (kraje arabskie, Federacja Rosyjska, Polska, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania), w różny sposób zaangażowanych w konflikt. Zakres czasowy publikacji analizowanych materiałów to okres całego konfliktu w Libii – od 15 lutego do 23 października 2011 r., z uwagi na kluczowe dla niego wydarzenia. Każde ze zgromadzonych zdjęć zostało opisane za pomocą metod
15 S. Hall, The rediscovery of „ideology”: Return of the repressed in media studies, w: M. Gure-vitch, T. Bennett, J. Curran, J. Woollacott (red.), Culture, Society and the Media, Methuen, Londyn 1982.
16 J. Carey, Communication as Culture: Essays on Media and Society, Unwin Hyman, Boston 1985.
17 K. T. Konecki, Wizualne wyobrażenia. Główne strategie badawcze w socjologii wizualnej a me- todologia teorii ugruntowanej, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 1/2005.
18 D. Domke, D. Perlmutter, M. Spratt, The Primes of our Times? An Examination of the „Power”
of Visual Images, „Journalism” 3/2003.
analizy semiotycznej, która pozwala na ulokowanie danych wizualnych w kon-tekście kulturowym. Niniejszy artykuł prezentuje próbkę materiału badawczego i wstępne refleksje na temat sposobów prezentacji wizualnej ofiar tego konfliktu.