konflikt społeczny – zagadnienia teoretyczne
3. Typologie konfliktu społecznego
Typologia dotyczy działań systematyzujących, jakim poddajemy pewien zbiór przedmiotów lub zdarzeń, które pomimo zróżnicowania łączą określone, istotne właściwości, wspólne wszystkim elementom tego zbioru. Poszczególne elementy takiego zbioru, pomimo wspólnych właściwości, mają również specyficzne ce-chy. Owe cechy są podstawą wyróżnienia w obrębie danego zbioru rozmaitych podzbiorów, tj. swoistych typów, co umożliwia zarówno wieloaspektową analizę każdego z nich, jak i całości.
Wielość i różnorodność konfliktów społecznych skłania do ich uporządko-wania i ukazania typologii tych zjawisk. Typologii konfliktów można dokonać z różnych powodów. Po pierwsze, ze względów analityczno-opisowych. Celem takiej typologii jest w miarę wyczerpujące zestawienie i uszeregowanie różnych typów konfliktów występujących w społeczeństwie według przyjętego przez au-tora kryterium. Najczęściej jest to kryterium podmiotowe (tabela 1), określające podmioty, które są w konflikt zaangażowane. Konflikty są zawsze społecznie zdeterminowane i toczą się w konkretnych zbiorowościach. Każdy uczestnik może występować w różnych rolach, np. we własnym interesie, w szeroko pojętym
inte-23 K. E. Boulding, Conflict and Difference, s. 8.
24 E. van de Vliert, Conflict Prevention and Escalation, BGM, Guilford 1984, s. 521.
resie publicznym, w wąsko rozumianym interesie publicznym, jako reprezentant konkretnej grupy lub zbiorowości.
W konflikty interpersonalne zaangażowane są dwie lub więcej osób, przy czym każda działa wobec drugiej we własnym imieniu. Konflikty intergrupowe dotyczą osób, które działają z pozycji członków grup. Konflikty między jednost-kami pochodzącymi z różnych zbiorowości powstają na podłożu antagonizmów wynikających m.in. z różnych ideologii, odmiennych systemów wartości czy sys- temów teologicznych.
Innym kryterium podziału jest przedmiot konfliktu, rozpatrywany ze względu na treść lub formę (tabela 2). Ze względu na treść wielu autorów wyróżnia konflikty ekonomiczne, które związane są z produkcją dóbr zaspokajających potrzeby ludz-kie. Przyczynia się to do powstania stosunków produkcyjnych oraz określonych struktur społecznych, w obrębie których powstają i ścierają się różne interesy:
– polityczne, dotyczące złożonych organizmów społecznych, takich jak pań-stwo. W obrębie państwa ścierają się ugrupowania polityczne dążące do realizacji własnych interesów, a także prowadzące politykę zewnętrzną, co stwarza okazję do występowania konfliktów o charakterze międzynarodowym;
– ideologiczne, czyli światopoglądowe, występujące między grupami naro-dowościowymi, politycznymi, na tle rasowym, religijnym, narodowościowym;
– kulturowe, związane z kontaktami ludzi reprezentujących różne kultury.
Przedmiotem tych konfliktów są wartości, a ściślej biorąc – uznanie dla nich i dla tych, którzy są ich nosicielami;
– religijne, dotyczące sporów wokół dogmatów religijnych, które nie poddają się weryfikacji logicznej, powodując wzajemne niezrozumienie stron, a w konse-kwencji powstawanie antagonizmów.
Tabela 1. Podmiotowe kryterium podziału konfliktów
K. E. Boulding A. Oberschall R. Blake i J. Mounton konflikty między osobami,
grupami (makrokonflikty) konflikty pomiędzy jednost- kami pochodzącymi z róż- nych zbiorowości
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. E. Boulding, Conflict and Difference, ss. 65–72; A. Ober- schall, Social Conflict, PAPS, Nowy Jork 1972, ss. 41–48; R. Blake, J. Mounton, The Conflict grid update,
w: Conflict Resolution Technology, Academic Press, Cleveland 1983, s. 21.
Tabela 2. Przedmiotowe kryterium podziału konfliktów
Ze względu na treść Ze względu na formę Ze względu na źródła konflikt relacji – wyraża się
wzajemnie negatywnym poja-wić się, gdy obiektywnie nie ma powodów do powstania konfliktu.
konflikt jawny i ukryty (pod-skórny): k. jawny przejawia się w działaniu; jest mniej lub bardziej wyraźnie wystę-puje w nim zgodność między obiektywnymi podstawami strate-gią walki, np. w formie straj- ku; jest zwykle konfliktem
konflikt wartości – może wy- nikać z odmiennych syste-mów wartości ludzi zaanga-żowanych w daną sytuację, różnych interpretacji dobra i zła, z uznawania i stosowania innych reguł sprawiedliwości.
konflikt antagonistyczny i nie- antagonistyczny; ten typ kla-syfikacji dominuje w nurcie marksistowskim, obok podzia- łu na k. strukturalny i niestru- kturalny; k. antagonistyczny niewłaści-wie określa się strony za niego odpowiedzialne. w której ludzie działają, i z ról, jakie pełnią.
konflikt ukryty – pojawia się, gdy istnieją obiektywne pod-stawy wystąpienia konfliktu, jednak strony ich nie dostrze-gają.
Prezentowane typologie konfliktów, mimo że wyróżniane na podstawie od- miennych kryteriów, mają zasadniczą cechę wspólną – są typologiami jednowy-miarowymi i służą głównie do celów analityczno-opisowych. Literatura przed-miotu dostarcza jednak kilku typologii bardziej złożonych, które mogą służyć do celów analityczno-teoretycznych. Opierają się one na poprzednich typologiach, lecz wprowadzają dodatkowo korelacje między różnymi cechami wyodrębnionych konfliktów, a czasem także próbują hierarchizować je według kryteriów złożoności lub ważności.
Jedną z takich wielowymiarowych typologii prezentuje Johan Galtung25. Wyróżnia on konflikty wewnątrzsystemowe i międzysystemowe. Konflikty te ujawniają się na dwóch poziomach systemowej organizacji: indywidualnym (osobowościowym) i kolektywnym (grupowym). Typologia Galtunga obejmuje zarówno konflikty osobowościowe (psychologiczne), jak i społeczne, co umożliwia badanie konfliktów na różnych szczeblach ich strukturalnej organizacji (tabela 3).
Bardziej szczegółową typologię proponuje R. Dahrendorf26. Jej podstawą są podmioty konfliktogenne i stosunki zależności między podmiotami (tabela 4).
Typologia ta dostarcza nie tylko znacznego zasobu informacji o konfliktach zbiorowych, ale także narzuca pewien sposób ich widzenia poprzez kontekst, określone kryteria ich podziału oraz pewną liczbę określonych kategorii analitycz- nych.
25 J. Galtung, Institutionalized Conflict Resolution, „Journal of Peace Research” 4/1965, s. 348.
26 R. Dahrendorf, Gesellschaft und Freiheit. Zur soziologischen Analyse der Gegenwart, R. Pi-per, Monachium 1961, s. 419.
Ze względu na treść Ze względu na formę Ze względu na źródła konflikt interesów – jest
zwią-zany z zablokowaniem reali-zacji potrzeb, wynikającym ze współzależności między ludźmi; najczęściej powstaje, gdy któraś ze stron chce za-spokoić swoje potrzeby dezaktualiza-cji, prowadząc tym samym do wygaśnięcia konfliktu;
Źródło: opracowanie własne na podstawie: C. Moore, Negotiation, Irwin, Boston 1993, ss. 53–54;
H. Białyszewski, Teoretyczne problemy sprzeczności..., ss. 42–61; M. Deutsch, The Resolution of Conflict..., ss. 10–12.
cd. tabeli 2
Tabela 3. Konflikty wielowymiarowe na poziomie systemowej organizacji
konflikty na tle rywalizacji o in- teresy grupowe, wpływy, domi-nacje
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Galtung, Institutionalized Conflict Resolution.
Tabela 4. Typy podmiotów konfliktogennych i stosunki między nimi Role (konflikty ról) konflikty pomiędzy
dwoma realizatorami
Źródło: opracowanie na podstawie: R. Dahrendorf, Gesellschaft und Freiheit...
Podsumowanie
Wszystkie wymienione typy konfliktów mają charakter logicznie rozłączny, ale w praktyce mogą się wzajemnie przenikać, a nawet przekształcać, przechodząc z jednego typu w inny. Każdy z tych konfliktów wymaga zastosowania innych metod przy jego analizie i rozwiązywaniu.
Celem artykułu było pokazanie wielości podejść do problematyki konfliktów społecznych, co znajduje odzwierciedlenie w mnogości definicji, typologii i funk-cji, które analizowany proces spełnia w systemach społecznych. Teoria konfliktu społecznego przedstawia rozbieżności, jakie powstają w podejściach teoretycz-nych do tego zjawiska. Wyodrębnione dwa główne podejścia charakteryzują się odmiennym określaniem amplifikacji tego pojęcia. W pierwszym podejściu konflikt społeczny postrzegany jest jako zjawisko destrukcyjne, niszczące istnie-jący ład i harmonię. W drugim podejściu, stanowiącym najbardziej powszechną współczesną teorię polemologiczą, będącą modelem do dalszych badań, konflikt społeczny postrzegany jest jako istotny element rozwoju społecznego, powodujący powstawanie bardziej funkcjonalnych, a przez to bardziej użytecznych struktur społecznych. Trudności w zbudowaniu precyzyjnej, a zarazem wyczerpującej definicji pojęcia konfliktu społecznego wynikają m.in. z odmiennego zakresu pojęciowego, temporalnego charakteru definicji i ujęcia samej istoty konfliktu.
Natomiast przedstawione typologie konfliktu społecznego, tworzone ze względów analityczno-opisowych, których celem jest uszeregowanie i zestawienie różnych typów konfliktów według pewnego przyjętego kryterium, a także analityczno--teoretycznych, opierających się na typologiach poprzednich, wprowadzają dodat-kowe korelacje między różnymi cechami konfliktów. Warto też zwrócić uwagę na konflikt relacji27, który oprócz komunikacji i stereotypów dotyczy również emocji.
Funkcjonalność czy dysfunkcjonalność konfliktu zależy od kultury podmiotów w nim uczestniczących, a także sposobu kierowania nim. Przy umiarkowanym poziomie emocji istnieje większe prawdopodobieństwo, że rywalizujące grupy nauczą się oddziaływać na siebie w sposób twórczy, prowadzący do rozwiązy-wania konfliktów. Przy wysokim poziomie emocji rośnie również pokusa działań destrukcyjnych wobec rywalizującej grupy. Taka sytuacja jest w konsekwencji wyniszczająca dla wszystkich stron konfliktu. W sytuacji gdy strony zdecydowanie przeciwstawiają się zmianom, sytuacja konfliktowa może nigdy nie znaleźć roz-wiązania. Konsekwencją będzie wzrost napięcia, a każdy nowy konflikt zwiększy podziały między stronami konfliktu. Można zatem stwierdzić, że sztywna struk-tura i kulstruk-tura stron negocjacyjnych zmniejsza szanse na korzystne rozwiązanie konfliktu. Utrzymujący się wysoki poziom konfliktu ogranicza łączność między stronami, utrudniając podejmowanie trafnych decyzji.
27 C. Moore, Negotiation, Irwin, Boston 1993, ss. 53–54.
Streszczenie
Celem artykułu było pokazanie wielości podejść do problematyki konfliktów społecznych, co znajduje odzwierciedlenie w mnogości definicji, typologii i funkcji, które analizowa-ny proces spełnia w systemach społeczanalizowa-nych. Pierwsza część, dotycząca teorii konfliktu społecznego, przedstawia rozbieżności, jakie powstają w podejściach teoretycznych do zjawiska konfliktu społecznego. Druga część, dotycząca pojęcia konfliktu społecznego, przedstawia różnice w definiowaniu tego pojęcia. Trzecia część przedstawia zaś typologie konfliktu społecznego.
Summary
The social conflict – theoretical issues
The purpose of this article is to show the plurality of approaches to the problems of social conflict, which is reflected in the plurality of definitions, typologies and functions, which the analyzed process meets in the social systems. The first part, concerning the theory of social conflict, shows discrepancies that arise in theoretical approaches to the phenomenon of social conflict. The second part, on the notion of social conflict, shows the differences in the definition of this concept. The third part presents typologies of social conflict.
Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania
Instytut Socjologii i Psychologii Zarządzania