Zamek Królewski w Poznaniu i konflikt o pamięć społeczną

Zamek Królewski w Poznaniu powstał w XIII wieku. Przez krótki okres rządów króla Przemysła II (1295–1296) był on siedzibą królewską, choć trudno orzec, czy w tym czasie król rzeczywiście w nim przebywał. Mimo to zamek stał się dla wielu poznaniaków symbolem stołeczności miasta i jego ważnej roli w skali ogól-nokrajowej. Od tego czasu zespół zamkowy był wielokrotnie przebudowywany, a ostatecznemu zniszczeniu uległ w XVIII wieku. Tylko część z ówczesnych zabu-dowań przetrwała, na fundamentach reszty władze zaborcze wybudowały obiekt biurowo-administracyjny³, zniszczony później w czasie II wojny światowej i już nieodtworzony. Choć na Górze Przemysła, zwanej też Wzgórzem Zamkowym, istniały budynki związane z dawnym zamkiem, to nie przypominały swoją formą obiektu warownego. Po II wojnie światowej powstało co najmniej kilka projektów od/budowy zamku⁴, żadnego jednak nie udało się zrealizować. Zainteresowanie wzgórzem i ewentualną inwestycją wzrosło wśród lokalnych społeczników w latach 90.⁵ W 2002 r. zawiązał się Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu, a w 2003 r. ogłoszono konkurs na projekt architektoniczny jego od/budowy. Zgodnie z konkursowymi wytycznymi w miejscu dawnego zamku powstać miał obiekt jednoznacznie historyzujący. Już na tym etapie pojawiły się kontrowersje odnośnie do formy nowego budynku, co uwidoczniło się m.in. w spo-rach wewnątrz jury konkursowego⁶. Ostatecznie wybrany został projekt autorstwa Witolda Milewskiego i pracowni architektonicznej Arcus, który – z niewielkimi zmianami – został skierowany do realizacji (fot. 1). Po wieloletnich staraniach od/

3 J. Wiesiołowski, Epilog, „Kronika Miasta Poznania” 4/2004, ss. 333–340.

4 Por. E. Linette, Zamek w Poznaniu, PWN, Poznań – Warszawa 1981, ss. 103–116.

5 Z. Rola, Tajemnice wielkopolskich fortyfikacji, Zysk i S-ka, Poznań 2004, ss. 63–67.

6 A. J. Nowak, Przebieg konkursu, w: H. Kondziela (oprac.), Zamek Królewski w Poznaniu.

Zarys historii, badania archeologiczne, działania na rzecz restytucji, Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu, Poznań 2004, ss. 52–54.

budowa rozpoczęła się w 2010 r. i miała zakończyć po czterech latach, choć termin jej ostatecznego zakończenia przesunięto o rok.

Inwestorem od/budowy Zamku Królewskiego w Poznaniu jest Muzeum Na-rodowe, będące właścicielem gruntu oraz najbliższym sąsiadem nowego obiektu.

Zgodnie z pierwotnymi planami w nowym obiekcie ma powstać przestrzeń na poszerzoną ekspozycję Muzeum Sztuk Użytkowych, którego główna siedziba znajduje się w jednym z istniejących budynków kompleksu zamkowego, pocho-dzącym z XVIII wieku i odbudowanym po II wojnie światowej. Prace finansowane są ze środków samorządu wojewódzkiego, miejskiego oraz ze zbiórki prowadzonej przez komitet. Wedle jego przewodniczącego projekt wsparło finansowo ponad 20 tys. osób⁷. Na stronie internetowej komitetu⁸ prowadzone prace uzasadnia się przez odwołania do wartości zamku. Jest on więc pamiątką po stworzeniu polskiego godła państwowego i napisaniu pierwszego wiersza w języku polskim, a jednocześnie symbolem potęgi średniowiecznej Polski. Dzięki niemu zwiększy się świadomość historyczna poznaniaków, a samo miasto zyska większe

znacze-7 P. Bojarski, Zamek w Poznaniu. Pierwsza uroczystość, „Gazeta Wyborcza” z 4.05.2011 r., http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,36037,9533047,Zamek_w_Poznaniu__Pierwsza_uroczystosc.html [31.01.2014].

8 Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu, http://www.zamek-krolewski.po-znan.pl/ [9.03.2014].

Fot. 1. Zamek Królewski w Poznaniu – stan na luty 2014 r.

fot. Ł. Skoczylas.

nie na arenie ogólnopolskiej. Jednocześnie od/budowa wpłynie pozytywnie na estetykę przestrzeni miejskiej oraz stworzy atrakcję turystyczną i nowy symbol Poznania. W przekazach medialnych pojawia się również argument, że zamek będzie odpowiednim miejscem do ekspozycji cennych zbiorów muzealnych, które dotychczas zalegały w magazynach. Nowy obiekt miałby także umożliwić ekspo-zycję reliktów po dawnym zamku, a jego wieża będzie stanowić świetny punkt widokowy. Podczas trwania od/budowy ujawniono pomysły, aby wnętrza zamku pełniły funkcje reprezentacyjne dla władz województwa, a także aby powstało w nich muzeum poświęcone polskiemu godłu państwowemu. W 2009 r. swoje poparcie dla od/budowy wyraziło w specjalnym liście 47 znanych poznaniaków.

Od/budowa zamku spotkała się także ze wzmożoną krytyką. Swoją krytycz-ną ocenę wydała m.in. Rada Naukowa Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a lokalny oddział Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przedstawił konkurencyjny projekt zabudowy Góry Przemysła, utrzymany w nowoczesnej stylistyce. Swoje wątpliwości w liście otwartym do różnych instytucji zaangażowanych w od/budowę wyraziło też stowarzyszenie Inwestycje dla Poznania. Na portalu społecznościowym Facebook powstała grupa

„Powstrzymajmy budowę Zamku Gargamela w Poznaniu” (tym mianem projekt od/budowy ochrzciła część jego przeciwników) zrzeszająca 2918 osób (stan na dzień 9 marca 2014 r.), a w ślad za nią – grupa „Odbudujmy Zamek Królewski w Poznaniu” licząca 267 członków (stan na dzień 9 marca 2014 r.). W przestrzeni publicznej przeprowadzono także kilka happeningów przeciw od/budowie, z któ-rych najbardziej spektakularny polegał na rozbijaniu konstrukcji z pomalowanego na czarno styropianu przez grupę młodych ludzi przebranych za małpy, co było nawiązaniem do estetyki i przesłania słynnego filmu Stanleya Kubricka 2001: Ody-seja kosmiczna. Lista zarzutów prezentowanych przez przeciwników od/budowy jest długa. Ich zdaniem ze względu na brak odpowiednich źródeł historycznych mogących ukazać, jak wyglądał dawny zamek, powstający obecnie obiekt stanowi fałszerstwo historyczne. Ponadto oszpeci on przestrzeń miejską oraz panoramę miasta i doprowadzi do disneylandyzacji⁹ centrum Poznania. Sam proces od/

budowy wiąże się zaś dla nich z bezpowrotnym zniszczeniem reliktów dawnego zamku.

Spór o od/budowę Zamku Królewskiego w Poznaniu jest w znacznej mierze sporem o pamięć społeczną – o to, czy współcześnie należy tworzyć w przestrzeni miejskiej obiekty architektoniczne mające robić wrażenie starszych niż są w rze-czywistości. Różnica między pojmowaniem przeszłości, zwłaszcza tej bardzo odległej czasowo, jako zamkniętej sfery badań historycznych, w którą nie należy ingerować, a pojmowaniem jej jako plastycznej przestrzeni zdarzeń, z której na-leży wyciągać elementy korzystne dla współczesnych interesów, pociąga za sobą

9 Por. G. Ritzer, Macdonaldyzacja społeczeństwa, Muza, Warszawa 2003, ss. 209–212.

konflikt pomiędzy osobami czującymi się w obowiązku bronienia jednego z tych poglądów. Przeprowadzone badania pokazują, że ich motywacje nie różnią się diametralnie, a jednak odmienność poglądów występuje i jest w określony sposób interpretowana. Dalej zostaną zaprezentowane sposoby oceny osób reprezentują-cych odmienne poglądy na temat od/budowy Zamku Królewskiego w Poznaniu.

2. Uczestnicy konfliktu o pamięć o swoich adwersarzach