Socjalizacyjne aspekty mediacji w sporach zbiorach – studia przypadku

W podejściu problem solving nie przywiązuje się wagi do zmiany relacji między stronami. Inaczej jest w podejściu transformacyjnym, w którym relacje są jednym z głównych celów. Może temu służyć ujęcie narracyjne, które polega na analizie narracji prezentowanych przez strony. Podejście narracyjne w mediacjach jest rozwijane głównie przez Johna Winslada i Geralda Monka w książce Narrative Mediation. Teoria narracyjna opiera się na dwóch założeniach: po pierwsze, ludzie mają tendencję do organizowania swojego doświadczenia w formie opowieści; po drugie, w analizie narracji nie chodzi o to, czy narracja jest prawdziwa, lecz o to, w jaki sposób staje się ona przyczyną konfliktu¹⁴. Konfliktowe narracje Winslade i Monk nazywają historiami nasyconymi konfliktem (conflict staurated stories), zaś analizę tych narracji – archeologią nadziei¹⁵. Analiza opowieści, zwana także metodą storryteling, pozwala odkryć tkwiące głęboko w świadomości, a nawet w podświadomości przyczyny konfliktu. Opowieść wyznacza bowiem aktorom role, ma też swoją dynamikę – dramaturgię, to znaczy początek – zawiązanie akcji, punkty zwrotne oraz kulminację – zakończenie. Używając teatralnej metafory: jeśli na początku sztuki (najczęściej kryminału) na ścianie wisi strzelba, to znaczy, że na jej koniec musi wystrzelić. Zadaniem mediatora jest dostrzec tę strzelbę, czyli znaleźć odpowiedź na pytanie, co jest najbardziej konfliktogennym czynnikiem, następnie ją rozbroić albo usunąć z pola widzenia, czyli doprowadzić do dekon-strukcji narracji konfliktowej i wprowadzić w jej miejsce narrację pokojową, a jeśli to niemożliwe – przynajmniej mniej konfliktową. W ramach określonej narracji pewne rzeczy muszą się zdarzyć, a inne zajść nie mogą. Jedną z często stosowa-nych figur narracyjstosowa-nych w konfliktowych narracjach jest figura „odwiecznego wroga”. Można ją spotkać w narracjach opisujących relacje między państwami¹⁶, ale także w relacjach interpersonalnych. Zadanie mediatora polega na zmianie narracji destrukcyjnej na konstrukcyjną. Dysponuje on w tym celu odpowiednimi

14 J. Winslade, G. Monk, Narrative Mediation: A New Approach to Conflict Resolution, Jossey- -Bass, San Francisco 2000, s. 3.

15 J. Winslade, G. Monk, Narrative Therapy in Practice: The Archaeology of Hope, Jossey-Bass, San Francisco 1997.

16 François Mitterand w jednym ze swoich wystąpień powiedział, że nic nie zmienia się tak często jak odwieczni wrogowie.

technikami i stosuje je w określonej kolejności, którą – na podstawie opracowania Winslada i Monka – można przedstawić następująco:

1. Wysłuchanie narracji stron. W tej fazie mediator rozmawia ze stronami osobno, starając się stworzyć swego rodzaju mapę czynników wyzwalających konflikt. Często w tej fazie zmniejsza się niechęć pomiędzy stronami, gdyż aktorzy mają pierwszy raz okazję „opowiedzieć swoją historię”. Mediator nie powinien jednak słuchać historii bezkrytycznie. Już na tym etapie może zwracać uwagę na niektóre aspekty interakcji, np. „Czy waszym zdaniem związkowcy nie mają prawa bronić swoich interesów?”. W przeciwnym wypadku strony mogą nadmiernie utwierdzić się w swoich narracjach.

2. Podczas słuchania mediator powinien unikać dociekania prawdy. Nie cho-dzi tylko o to, że ocenianie i wydawanie wyroków nie jest jego rolą, ale o to, że historie w ujęciu narracyjnym traktuje się jako przyczynę, a nie jako skutek, jak często przedstawiane jest to w opowieściach stron.

3. Mediator powinien stosować tzw. podwójne słuchanie¹⁷. Polega ono na tym, że w opowieściach nie powinien koncentrować się tylko na krytycznych wypo-wiedziach stron, lecz na ich nadziejach. Za każdą krytyką kryje się oczekiwanie poprawy. Chodzi o to, aby zidentyfikować czynniki zawierające potencjał nadający się do wykorzystania w budowie pokojowych relacji.

4. Eksternalizująca konwersacja. Polega ona na skłanianiu stron do obiek-tywizowania przebiegu konfliktowej interakcji. Z reguły strony nie potrafią zo-biektywizować zachodzących procesów, czyli oddzielić ich od własnych przeżyć, często bardzo negatywnych, a nawet bolesnych. Można w tym przypadku zadawać pytania: „Jak byście nazwali to, co się dzieje między wami?”, „Co wywołuje wasze niezadowolenie w relacji z pracodawcą?”.

5. Dekonstrukcja konfliktowej narracji. Można wtedy zadać pytanie: „Co by-ście zrobili na ich miejscu?”. Dekonstrukcja może odbywać się poprzez sięganie do pozytywnych zasobów tkwiących w historii interakcji, które podczas konfliktu zostały zapomniane: „Kiedy ostatnio rozwiązaliście wspólnie jakiś problem?”, „Jak to zrobiliście?”, „Jak się wtedy kontaktowaliście?”.

6. Konstrukcja pokojowej narracji. Jest to kluczowa faza mediacji w mode-lu narracyjnym. Nierzadko zdarza się, że sama dekonstrukcja może stworzyć przestrzeń dla pojawienia się nowej pespektywy. Zdarzały się bowiem sytuacje, w których strony doszły do porozumienia samodzielnie, bez udziału mediatora.

Odbywało się to np. podczas przerw między sesjami¹⁸.

Ostatni punkt zasługuje na szczególną uwagę, gdyż takie przypadki zdarzyły się kilkakrotnie w praktyce autora. Z pozoru wygląda to tak, jakby mediator był

17 A. Cotter, A Narrative Approach to Employment Mediation, Explorations, „An E-journal of Narrative Practice” 1/2012, ss. 56–64, www.dulwichcentre.com.au/e-journal.html [17.02.2013].

18 J. Winslade, G. Monk, When Stories Clash: Addressing Conflict with Narrative Mediation, Taos Institute Publications, Charging Falls 2013.

niepotrzebny w osiągnięciu porozumienia, a może nawet przeszkadzał, skoro strony porozumiały się bez niego. W perspektywie narracyjnej można jednak takie przypadki zrozumieć inaczej: mediator pomógł stronom w dekonstrukcji konfliktowych narracji, co sprawiło, że w świadomości aktorów pojawiła się prze-strzeń na nową, niekonfliktową narrację, którą strony zbudowały samodzielnie.

Wnioski

Mediacje transformacyjne kładą nacisk przede wszystkim na zmianę relacji między stronami konfliktu, przesuwając doraźne interesy na dalszy plan.

Mediacje w konfliktach między związkami zawodowymi i pracodawcami mają na celu znalezienie rozwiązania w sferze interesów (podejście problem solving), ale mogą mieć też wpływ na transformację relacji między stronami. Mediator powinien zwracać uwagę także na ten długofalowy efekt rozwiązywania konfliktu.

Rozwiązywanie konfliktu odbywające się w obecności mediatora stwarza bezpieczne warunki do komunikacji między skonfliktowanymi stronami. W wielu przypadkach mediacje są pierwszą okazją do nawiązania relacji, w których kon-fliktowa narracja ustępuje miejsca koncentracji na istocie sporu, co może stać się zalążkiem nowej narracji.

Najważniejsze czynniki wpływające na zmianę negatywnego sprzężenia zwrotnego w pozytywne to empowerment i recognition. Powodują one upodmio-towienie osób znajdujących w konfliktowej interakcji. Na ogół podczas negocjacji strony traktują się przedmiotowo. Stosują wobec siebie różne taktyki, a nawet posuwają się do manipulacji, aby osiągnąć własne cele. Druga strona konfliktu jest nie tyle partnerem, ile obiektem oddziaływania, co sprawia, że o zaufanie i otwartą komunikację jest bardzo trudno. Wzajemne upodmiotowienie aktorów zasadniczo zmienia tę relację.

Mediacje transformacyjne są użyteczne w tych konfliktach, po rozwiązaniu których strony pozostają we względnie trwałych relacjach. Mediacje pełnią wtedy funkcję terapeutyczną¹⁹. Wydaje się, że spory zbiorowe warunki te spełniają. Jed-nak do poprawnych, pokojowych relacji pracowniczych przywiązuje się w naszym kraju zbyt mało wagi.

Streszczenie

Prezentowany artykuł koncentruje się na transformacyjnej funkcji mediacji na przykła-dzie mediacji w sporach zbiorowych, czyli w konfliktach między związkami zawodowymi i pracodawcami. Mimo że w takich mediacjach chodzi głównie o rozwiązanie konfliktu w ramach podejścia problem solving, to jednym z efektów pracy mediatora może być także

19 Por. R. A. B. Bush, J. P. Folger, The Promise of Mediation..., ss. 218–225.

transformacja relacji między stronami sporu. W tym kontekście mediacje pełnią więc funk-cję socjoterapeutyczną, choć nie jest to ich głównym zadaniem. Analizę przeprowadzono w ramach podejścia narracyjnego przy użyciu przypadków mediacji prowadzonych przez autora artykułu.

Summary

Transformative Mediation and its Role in the Shaping of Work Relations at the Example of Collective Dispute Resolution This paper focuses on the transformative function of mediation with regard to the media-tion in collective disputes, i.e. conflicts between trade unions and employers. Although such mediation is mainly about conflict resolution in the context of problem solving ap-proach, it is the transformation of the relationship between the parties of the dispute that may be one of the effects of the mediator’s work. In this context, mediation also plays socio-therapeutic role, although this is not their main purpose. The analysis will be carried out within the framework of a narrative approach using mediation cases conducted by the author of the study.

doktorant Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Katedra Negocjacji i Mediacji

Kancelaria Radców Prawnych M. Wróblewska-Wąsik, A. Wąsik s.c. w Lublinie