Reprezentacje konfliktu w obrazie szkoły

w świadomości uczniów klasy VIII szkoły podstawowej i II gimnazjum Częstość reprezentacji konfliktu w rysunkach uczniów wyższych klas była znacz-nie większa – występowała w 1/3 prac uczniowskich. W poniższej analizie zapre-zentowano wybrane przykłady typów obrazowania.

Badanie I

Rysunek 6 i 7 koncentrują się na wykorzystaniu do ekspresji bryły budynku. Autor rysunku 6 użył do jego wykonania prawie wyłącznie czarnej kredki. Budynek stanowi zamkniętą, odciętą cienką linią od reszty całość. Zarówno drzwi, jak i okna szkoły są zamknięte. Ściany zostały wypełnione rysunkiem cegieł.

Z usytu-owanego bocznie komina unosi się smuga czarnego dymu. Postaci ludzkie zostały umieszczone wokół budynku i opisane etykietami. Na pierwszym planie znajduje się postać autora pracy, duża, ale fragmentaryczna, pozbawiona kończyn, lecz z wyraziście narysowanymi elementami głowy i twarzy. Głowa jest elementem dominującym w rysunku postaci. Dalej – w „chmurce” – autor umieścił opisany wcześniej budynek szkoły oraz otaczające go mniejsze postaci o bardziej

schema-Rysunek 6

Rysunek 7

tycznym rysunku: zakochaną parę uczniów, kujona, kolegę oraz „innego”. „Inny”

stoi za budynkiem i jest oddalony od pozostałych postaci.

Na rysunku 7 widnieje jedynie fasada budynku szkolnego. Jest zarysowana i odcięta od podłoża cienką linią. Oddzielenie od świata zewnętrznego podkreślają zamknięte drzwi oraz zakratowane okna. Przed drzwiami leży ładunek wybuchowy z podpalonym lontem. Z okien wydobywają się języki ognia. W zewnętrznym, lewym górnym oknie majaczy postać ludzka. Rysunek łączy dramatyzm pożaru z brakiem dynamiki, spokojem.

Autor rysunku 8 snuje komiksową opowieść na temat opresyjności szkoły.

Sześć ponumerowanych rysunków zawiera kolejno: 1) scenę z uczniem wzywa-jącym pomocy przez zakratowane okno i stojącą w tle postacią oprawcy z batem;

2) małą postać autora rysunku ukrywającego się pod ławką oraz dużą postać krzyczącego nauczyciela w pozycji stojącej; 3) scenę chłosty dokonywanej przez nauczyciela na uczniu; 4) otwarty dzienniczek ucznia z „jedynkowymi” ocenami z matematyki i języka polskiego; 5) sytuację wzywania przerażonego autora rysunku do tablicy przez nauczyciela matematyki; 6) wystraszoną twarz autora, otoczoną czterema zegarami, na których widnieje godzina 8.00. Cykl rysunków komiksu uzupełnia komentarz-legenda: „czerwony – przemęczenie, wykończenie, niebieski – przemęczenie, niewyspanie”. Barwy te pojawiają się w wybranych detalach rysunku, natomiast całość została narysowana kolorem czarnym.

Rysunek 8

Rysunek 9 odzwierciedla relację dominacji – podporządkowania. Autor wyko-rzystuje do tego kategorię II obrazowania. Wprowadza nas do wnętrza pracowni nauczania historii. Klasa została wypełniona typowymi sprzętami szkolnymi.

Uderzający jest panujący w niej porządek. Z rysunku „wychodzi” narysowana na pierwszym planie ogromna postać nauczycielki, wyposażonej w typowe nauczy-cielskie atrybuty – wskaźnik i dziennik. Postać ta została narysowana z uwzględ-nieniem wszystkich szczegółów. Małe sylwetki uczniów, siedzących pojedynczo w ławkach, pozbawione są detali, różnią się tylko kolorem włosów i części gar-deroby. W różnych częściach rysunku umieszczone zostały krótkie komentarze.

Kolejna opowieść rysunkowa (10) rozpoczyna się od tekstowego wprowadze-nia: „Gdy wydaje się, że wszystko jest w porządku, w szkole panuje szara prze-moc”. Rysunek został podzielony delikatnymi liniami na małe części – fragmenty

Rysunek 9

Rysunek 10

wnętrza szkoły, w których umieszczono różne sceny. Są to: rysunek dużej postaci z jakimś narzędziem w ręku; scena wymuszenia; małe, skurczone, czarne postaci przemykające korytarzem; pojedynczy uczniowie ukrywający się w zakamarkach szkoły; dramatyczna scena odcięcia kończyn dolnych ofierze płci żeńskiej przez oprawcę płci męskiej. W prawym rogu widnieje zarys ciała ludzkiego złożonego w trumnie.

Metaforyczny rysunek 11 przedstawia szkołę jako potwora-trupią czaszkę oraz skrzyżowane na drugim planie piszczele. Czarne pasmo drogi prowadzi do paszczy z zębami, obok widnieje napis: „droga do... piekła (szkoły)”. Z czarnych

Rysunek 11

Rysunek 12

oczodołów czaszki wydobywa się wołanie „Pomocy”. Na bliższym planie znajduje się postać stojącego tyłem do obserwatora diabła. Napis obok postaci informuje, że jest to nauczyciel. W tle widać liczne języki ognia.

Rysunek 12 łączy schematyczną bryłę z ziejącymi pustką, przezroczystymi oknami oraz ogromnymi drzwiami ze skomplikowanym labiryntem otoczonym czerwonymi znakami zapytania. Pod rysunkiem szkoły umieszczono napis: „Od zewnątrz przytulna i miła”, natomiast pod labiryntem: „Wewnątrz pełna niespo-dzianek i niewłaściwych dróg”.

Badanie II

Rysunek 13, narysowany przez gimnazjalistę, ukazuje czarną bryłę budynku. Wy-raźne jest osadzenie szkoły na gruncie. Budowla nie posiada widocznego dachu.

Na szczycie znajdują się dwa kominy z wydobywającym się czarnym dymem.

Jednakowe okna i drzwi szkoły są zamknięte. Dosadność reprezentacji podkreślają czarne chmury i rysunek dwóch czarnych słońc, czyniąc obraz bardzo wyrazistym.

Rysunek 13

Kolejne dwa rysunki (14 i 15) wykorzystują polaryzację obrazu szkoły, uka-zującą oblicze pozytywne, harmonijne i to trudne, konfliktowe. Inne są jednak środki obrazowania i kompozycja. Budynek z rysunku 14 to typowa nowoczesna kostka mieszkalna z przybudówką. Drzwi i okna są zamknięte. Polaryzacja zo-stała wyrażona w postaci dwóch emotikonów umieszczonych po przeciwnych stronach budynku oraz w kolorach schematycznych postaci – czerwonym (ciepły) i niebieskim (zimny). Na dachu szkoły widnieje napis: „szkoła to zło”. Warto też

zwrócić uwagę, że uczeń złamał zasadę korzystania wyłącznie z dostarczonych w badaniu kredek. Z kolei autor rysunku 15 wyraził polaryzację przez symetrię i zestawienia rysunku, w którym zastosowano wszystkie kolory, z rysunkiem w tonacji czarno-niebieskiej.

Rysunek 15

Rysunek 16 prezentuje także budynek szkolny, a właściwie jego fasadę. Ze-stawienie ciepłej czerwieni z zimnym niebieskim czyni z czerwonego dachu i ob-ramowania okien raczej znak ostrzegawczy niż element ocieplający. Widniejący

Rysunek 14

pod rysunkiem napis: „Dla mnie to tylko Budynek” wydaje się stanowić deklarację autoalienacji autora, braku związków ze światem społecznym szkoły lub biernego oporu wobec zachodzących w niej zjawisk.

Rysunek 16

Kolejne dwa rysunki (17 i 18) prezentują bryłę budynku, ale jednocześnie są metaforami. Rysunek 17 ukazuje miejsce izolacji, jakim jest więzienie. Szczelnie zamknięta brama, zakratowane okna, szczyt budynku zwieńczony drutem kolcza-stym i górującą nad bryłą wieżą strażniczą. Na rysunku 18 szkoła została przed-stawiona jako szpital psychiatryczny Arkham w Gotham City, fikcyjnym mieście,

Rysunek 17

w którym żyje i działa filmowy Batman. Było to miejsce izolacji sadystycznych, groźnych przestępców. Autor rysunku umieścił w tym metaforycznym gmachu oraz przed nim postaci ludzkie opatrzone różnymi pseudonimami.

Rysunek 19 bezpośrednio odzwierciedla napięcia między nauczycielami a uczniami. Symboliczna przestrzeń szkoły to trójkąt podzielony na trzy pola.

W górnym polu została umieszczona mała, schematyczna postać ludzka z czer-wonym uśmiechem na twarzy, dwa zegary oraz napis: „Nauczyciele – nieuczciwi i dumni”. Poniżej znajduje się znacznie większa postać z grymasem niezadowolenia oraz napis: „uczniowie – zawiedzeni”. W najniższej i najmniejszej części trójkąta autor wpisał: „przyjemności – brak”.

Rysunek 19 Rysunek 18

Zakończenie

Analiza rysunków „Mój obraz szkoły” ukazuje zróżnicowane reprezentacje szkoły w świadomości uczniów. Uczniowie klas IV w obu badaniach wykorzystywali w ekspresji przede wszystkim formy obrazowania dosłowne, fizyczne, figuratyw-ne – rysunki budynku, wnętrza szkoły, zwłaszcza klas. Uczniowie starsi częściej odwoływali się do ujęć metaforycznych, budowali narrację w formie pojedynczego sytuacyjnego rysunku, zbioru rysunków tworzących rodzaj komiksu albo łączyli wszystkie sposoby obrazowania (tzn. w podzielony schemat budynku szkoły włączali elementy narracji i metafory).

Reprezentacje konfliktu wystąpiły częściej u uczniów starszych (w 1/3 ry-sunków w pierwszym i drugim badaniu). Tylko pięć ryry-sunków czwartoklasistów (cztery w badaniu pierwszym i jeden w badaniu drugim) zawierały elementy kompozycji, zastosowanych kolorów oraz obiekty świadczące o występowaniu konfliktu w środowisku szkoły.

Prace uczestników drugiego badania są bardziej złożone, rozbudowane. Same w sobie są narracją. Kilku uczniów biorących udział w badaniu nie zastosowało się do instrukcji użytkowania dostarczonych zestawów kredek, wprowadzili do swoich prac kreski wykonane długopisem, zakreślaczem, pisakami. Takie zacho-wania nie miały miejsca w badaniu z 1998 r.

W wielu spośród analizowanych rysunków (1, 2, 6, 8, 13, 14, 15, 18) dominował kolor czarny. Jest on interpretowany jako manifestacja smutku. Elementem często pojawiającym się w pracach był także komin lub kominy z wydobywającym się z nich dymem (rysunki: 1, 4, 6, 13) oraz pogrubienia czarnych linii (rysunki: 1, 2, 4, 8, 14, 15, 17, 18). Powtarzalne były też zamknięte drzwi i okna oraz okna zakra-towane (rysunki: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 14, 15, 16, 17). W rysunku 6 za pomocą czarnej kredki zostały narysowane cegły o regularnej wielkości. Autorzy wielu spośród analizowanych prac wykazali głębokie przywiązanie do szczegółów¹⁰.

W analizie elementów figuratywnych uwagę zwraca dysproporcja między rysowanymi postaciami nauczycieli i uczniów oraz dokonywanie nierównego podziału przestrzeni szkolnej pomiędzy nimi. Dominacja nauczycieli była także obrazowana w rysunkach aktów przemocy. Obok obrazowania nauczycieli w ta-kich scenach występują też – mniej liczne – przykłady dominacji uczniowskiej.

Zarówno w elementach rysunkowych, symbolicznych (np. wielkości postaci, ich usytuowaniu w kompozycji pracy), jak i w elementach wypowiedzi umiesz-czonych na rysunkach występowały przejawy nierówności charakterystyk i trak-towania („kujon”, „inny”, „nauczyciele – nieuczciwi i dumni”).

10 G. D. Oster, P. Gould, Rysunek w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2003; M. Łaguna, B. Lachow-ska (red.), Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002.

Streszczenie

Prezentowana praca jest próbą porównania reprezentacji konfliktu w środowisku szkoły, ujawnionych podczas dwóch badań jakościowych: uczniów klas IV i VIII szkoły podstawowej (w 1998 r.) oraz klas IV szkoły podstawowej i II gimnazjum (na przełomie 2013 i 2014 r.).

W pierwszym badaniu wzięło udział 229 uczennic i uczniów, w drugim – 203 uczennice i uczniowie. Celem obu badań było poznanie, opisanie i poddanie klasyfikacji reprezentacji obrazu szkoły w świadomości uczniów. Tak postawiony cel wymagał sięgnięcia po metody jakościowe badań: metodę etnograficzną z wykorzystaniem obserwacji nieuczestniczącej oraz wywiadów nieustrukturyzowanych, które pozwoliły poznać badane szkoły jako śro-dowiska społeczne, a w części właściwej badania – metodę projekcyjną (którą zrealizowano za pomocą techniki rysunku) oraz test zdań niedokończonych. W pracy zaprezentowano jedynie fragment analizy materiału badawczego. Porównanie materiału z badania pierw-szego i drugiego pozwoliło na wyłonienie różnic i podobieństw w zakresie uczniowskich reprezentacji konfliktu.

Summary

The Image of School in the Minds of Pupils.

Manifestations of Conflict in Two Qualitative Studies

The present work is an attempt to compare the manifestations of conflict in the school en-vironment, which were revealed during two qualitative studies: studies involving pupils of elementary school grades 4 and 8 (conducted in 1998), and elementary school grade 4 and junior high-school grade 2 (late 2013 and early 2014). The first study involved 229 female and male students, while 203 female and male students participated in the second study. The aim of both studies was to identify, describe and classify the manifestations of the image of school in the minds of pupils. This ambitious aim required the use of qualitative research methods – elements of ethnographic methods involving non-participating observations and unstructured interviews, which allowed to become familiar with the schools under investiga-tion as social environments, and in the core secinvestiga-tion of the study – the method of projecinvestiga-tion (which was implemented using the technique of drawing) and a test of unfinished sentences.

The work presents only a small part of the analysis of the research material. A comparison of the material from the first and the second study allowed the identification of differences and similarities in terms of student manifestations of conflict.