POSŁOWIE - 1919 “Pro arte”, przekształciło się w r

“Oto jest romans” (z Kameną) “nie skłamany w niczym”. Niełatwo przyszło mi pisać tę książkę balansując między wspomnieniami, osnutymi mgłą wzruszenia i żalu za utraconymi ludźmi, za niepowrotną młodością, a suchą relacją opartą na dokumentach. Bogactwo mojego archiwum, choć może to brzmi paradoksalnie, utrudniało mi pracę. Ile czasu zajęła już choćby sama selekcja obfitego materiału!

Ale nie chciałem się puszczać jedynie na fale zwodniczej pamięci. Zdawałem sobie sprawę, że jeśli ja nie napiszę o owych sit venia verbo latach “burzy i naporu”, nikt tego tematu nie podejmie. A wydaje mi się, że warto było to wszystko uchronić przed zapomnieniem.

Mam na myśli sześcioletni przedwojenny okres “Kameny”. Wskrzeszając go na kartkach papieru posługiwałem się wieloma cytatami zarówno z miesięcznika, jak i korespondencji, przytaczałem różne opinie o piśmie zaczerpnięte z listów i recenzyj.

Liczne przedruki z niego były konieczne. Wątpię, czy w którejkolwiek bibliotece znajduje się komplet “Kameny” z tego okresu. Nakład jej był przecież niski i nie rozchodził się w całości, a zniszczenia wojenne z pewnością także .dokonały swego.

Starałem się pisać szczerze i w miarę możności obiektywnie, niczego nie ukrywając.

Zwalczałem też fałszywą skromność, która krępowała człowieka tak mocno tkwiącego w centrum spraw poruszanych w książce. Chodziło przecież o prawdę.

Dlatego relacje moje są zawsze w ten czy inny sposób udokumentowane.

Okres powojenny wznowionej “Kameny” zamknąłem w jednym tylko - ostatnim rozdziale. Uważałem, że pisanie o nim tak szczegółowe, jak o czasach chełmskich, jest zbyteczne i powiększyłoby znacznie objętość publikacji. A komplet pisma z tego okresu jest stosunkowo łatwo dostępny.

Tym bardziej, jeśli chodzi o okres 1952-1962, kiedy początkowy (przez trzy lata)

“kwartalnik społeczno-kulturalny”, a przez następne dwa - “miesięcznik” z tym samym epitetem, przekształcił się od r. 1957 na “dwutygodnik literacki” o formacie gazetowym, by od r. 1961 zmienić podtytuł na “dwutygodnik społeczno-kulturalny” i stać się organem kulturalnym czterech wschodnich województw. To jedenastolecie pisma wydawanego przez Lubelski Oddział ZLP, oczywiście dzięki stałej subwencji państwowej, miało swoje wzloty i upadki, ale o tych czasach napiszą już inni. Zbyt często zajmowałem w redakcji stanowisko krytyczne, a po całkowitym ustąpieniu z niej na początku tego roku trudno byłoby mi się zdobyć na beznamiętną opowieść.

Maj 1963 r.

TREŚĆ I FORMA 1

Tradycyjne rozróżnianie w utworze poetyckim tzw. treści i formy jest rodzajem dość uproszczonej i może nieco prymitywnej metody. Niemniej jednak metoda ta -aczkolwiek nacechowana, zdaje się, konstytucyjną usterką - posiada niemałe zalety, a niejednokrotnie staje się konieczna przy rozpatrywaniu utworów. Przede wszystkim doskonale nadaje się do wartościowania utworów współczesnych w zakresie liryki.

Zaznaczam to wyraźnie - “współczesnych”, - gdyż odczuwam wątpliwość, czy dzisiejszymi potocznymi pojęciami treści i formy można by mierzyć utwory dawniejsze, kiedy te pojęcia były zupełnie odmienne i zapewne nie dałyby się nawet zrekonstruować. W naszych warunkach, powiedzmy nawet w warunkach dzisiejszego dnia - bo jutro może już być inaczej - można by z niemałą ścisłością zaryzykować następującą formułę wartościowania: im wyraźniej utwór liryczny rozpada się na tzw.

treść i tzw. formę, tym mniej zbliża się do dzieła sztuki, tym więcej spada do poziomu wypracowania literackiego.

Tutaj wysuwają się główniejsze stopnie możliwego wartościowania: a) szablon treści i szablon formy, b) szablon treści i forma, c) treść i szablon formy, d) treść i forma.

Ostatni stopień może przynieść dopiero dzieło sztuki i to w takiej postaci, że treść i forma zostają organicznie, w sposób jednolity i niemal niepodzielny zespolone. W tym wypadku rozróżnianie treści i formy, wyodrębnianie obydwu składników staje się do pewnego stopnia zadaniem bezcelowym, o ile nie zostaje przeprowadzone z myślą o rekonstrukcji procesu twórczego.

Teza o nierozwikłalności treści i formy w wierszu o pełni artystycznej posiada znaczenie raczej teoretyczne, kierunkowe, które należy uzupełnić następującymi uwagami.

Każdy wiersz, nawet najgorszego wierszoroba, może i powinien zawierać w sobie jakiś pierwiastek sztuki, co nie znaczy oczywiście, by mógł być od razu zaliczany do prawdziwych prac artystycznych, jeżeli za sztukę uważamy tworzenie rzeczy, których doskonałością jest przede wszystkim ich wyjątkowa jedyność, nieznana przedtem.

Normalnie, wśród tzw. gorszych i lepszych wierszy spotykamy większą lub mniejszą ilość pierwiastków sztuki, - wiersz, będący w całości dziełem sztuki, jest niepospolitą rzadkością, może tylko ideałem.

Dziełem sztuki będzie wiersz pod każdym względem jedyny - zjawisko niepowtarzalne w swoim rodzaju, nie przypominające ani całością, ani zasadniczymi częściami nic z przeszłości. Wszystkie inne wiersze, które nie odpowiadają tej zasadzie, mogą być uważane za próby stworzenia dzieła sztuki. Nieraz może te próby są bardzo wartościowe, - zawsze potrzebne, jeżeli ich celem jest dążenie do tej właśnie doskonałości, poszukiwanie jej na drodze doświadczeń.

I właściwie wobec rzadkości doskonałych dzieł człowieka, można określić, że poezja jest szeregiem mniej lub więcej udanych prób w dążeniu do doskonałego wiersza,

który posiada właściwość oddalania się od nas w miarę rozwoju sztuki pisania wierszy. To, co tego dążenia nie zawiera, chociażby było obwarowane programami, do poezji należeć nie może.

Wobec tej tezy możemy śmiało operować terminami “treść” i “forma” na terenie współczesnej poezji, bez obawy, że natkniemy się na utwór, przy którym tego rodzaju rozróżnienie okazałoby się bezcelowym.

Dzisiejszy stan poezji polskiej więcej niż kiedykolwiek wywołuje potrzebę rewizji stosunku poety zarówno do treści jak i do formy, nie tyle może oddzielnie do każdego pojęcia, ile z myślą o ich funkcjonalnej wspólności.

Poezja polska po rozlicznych perypetiach od 1918 r. znalazła się w dosyć dziwacznym położeniu. Rozbita zasadniczo na dwa odłamy stary i nowy, -przedstawia smutne bankructwo starego porządku, którego nie zastąpiła jednak udająca zwycięstwo rewolucja. Trzeba to powiedzieć otwarcie: dzisiejsza prawa strona - staffizm czy skamandryzm - w swych najpospolitszych objawach należą do poezji wczorajszej, która swój sens i znaczenie wyczerpała przed dziesięcioma laty.

Niewątpliwie jest to dramat grupy uzdolnionych poetów i wielka szkoda dla poezji polskiej, że minimalistyczny ich program, nie odświeżany i nie rewidowany, szybko minął się z rytmem życia. W przeciągu dziesięciu lat rytm przemian społecznych, politycznych i gospodarczych przejawił się w takim następstwie nieprzewidzianych wstrząsów, że każda niemal dziedzina kultury kilkakrotnie drżała w posadach. Poezja warszawska jedynie nie uległa zmianom, toteż pozostała w swej dostojnej niewzruszoności anachronizmem, niemal prowincjonalnym. Odwróciły się role w sposób paradoksalny - poezja polska dziś bez stolicy, bez kapłanów, bez wodzów ratuje się w jakichś mieścinach prowincjonalnych - osiedla się to w Cieszynie, to w Lublinie, to w Chełmie, to pod Krakowem. I tu może leży szczęście w tej dziwnie zagmatwanej historii.

Front lewy odegrał historyczną rolę - zburzył Bastylię, wydał deklarację nowych praw poetyckich, ułożył konstytucję o idealnych niemal przepisach. Wynik tej rewolucji można streścić w ten sposób, że powrót do starego porządku jest już niemożliwy, byłoby to swego rodzaju wstecznictwo. Doceniając znaczenie awangardy krakowskiej, nie chcemy jej bynajmniej przeceniać. Okres jej prac należy uważać za zamknięty po dziesięcioletnich co najmniej doświadczeniach i wysiłkach. Jej historyczna rola nosi charakter wstępu bardzo jednostronnego, jest to raczej historia doktryn poetyckich, które czasowo zastąpiły poezję. Piękne te doktryny przy konfrontacji z człowiekiem-poetą idealnie zawodzą. To nie jest przypadek, że u jednych poetów awangardy osobną drogą idzie teoria a osobną praktyka, i trzeba w notatkach wstępnych do zbiorów wierszy usprawiedliwiać się z tej rozbieżności. I nie przypadek, że poeci-teoretycy, najściślej honorujący własne kanony, dali dotychczas nie poezję lecz martwe wzorce wierszy.

Błąd awangardy leżał w programowym niejako zamknięciu zagadnień poetyckich w granicach problemów formy, w postawieniu kultu przepisu poetyckiego, który swymi

paragrafami miał ująć wysiłki poetów w biurokratyczne niemal karby. W ten sposób ta skrajna doktryna, zapewne koniecznościami rewolucyjnymi wywołana, usuwała z poezji najbardziej zasadniczą jej właściwość - pierwiastek ludzki, społeczny, ten nie dający się określić ekstrakt indywidualny, który sprawia, że poetą może być tylko człowiek, a nigdy nie będzie nim maszyna. Zresztą awangarda krakowska doskonale dziś ten jednostronny maszynizm swej i szkoły odczuwa, wchodząc na wyraźną drogę odstępstw, nawołując do zaprzestania wynalazków dla samej idei wynalazków, słowem - do wprowadzenia wyraźnej treści do zdobytych form. Hasło

“uspołecznienia” eksperymentów poetyckich awangardy, przepojenia ich treścią, budzi pewne wątpliwości. Sądzę, że byłyby to zabiegi bezskuteczne, które doprowadziłyby rychło do szablonów bez znaczenia i upodobniłyby awangardę do starych szkół. Nie można najpierw stwarzać przepisów dla nie istniejącego poety i nie można apelować do poetów, by swą działalnością dowiedli, że przepis był słuszny.

Jest to odwrócenie procesu twórczego, które stosowane ściśle nie może przynieść pożądanych rezultatów: wierszy o pełni artystycznej.

Dlatego wszechstronna dyskusja nad tymi sprawami staje się w danej chwili koniecznością. I nie jest też rzeczą przypadku, że inicjatywa tej dyskusji wyszła z prowincji, która zbyt długo i bezskutecznie czekała na głos obojętnej, w uwiędłych laurach drzemiącej stolicy.

Rozszczepienie współczesnej poezji polskiej w dwóch kierunkach w dużej mierze wynika z jednostronnego pojmowania treści i formy w wierszu. Hasła “walka o treść”

lub i “walka o formę” oparte są na złudzeniu istnienia obydwóch właściwości w wierszu artystycznym niejako w postaci luźnie związanych warstw. Owszem - to jest, ale w zjawiskach, wyrażanych pismem lub słowem, które z poezją nie mają nic wspólnego, a w każdym razie z poezją liryczną. Liryka w swoim rozwoju odskoczyła zbyt daleko od innych zjawisk literackich. Na tych wysokościach prymitywne kryteria oceny według treści i formy, pojmowanych w rozłączeniu, może właściwe dawniej, a i dziś w stosunku do innych rodzajów literackich, stają się nieporozumieniem. W dzisiejszym stanie rzeczy można jedynie przy pomocy tych kryteriów stwierdzić, czy dany wiersz jest pracą artystyczną, tzn. czy osiągnął organiczne zespolenie obydwu pierwiastków, tak że jeden bez drugiego nic nie oznacza. Z chwilą, gdy mamy do czynienia z kilku utworami o takiej pełni artystycznej, sprawdzian nasz przestaje działać i musi być zastąpiony przez inny. Dlatego tzw. walka o treść lub walka o formę są raczej hasłami cofania się, które powinny być zastąpione przez hasło walki o lirykę, jako sztukę wysokiej rangi, - hasło genetycznej jedności treści i formy.

Spróbujmy naświetlić to zagadnienie przykładami. Poeta był świadkiem śmierci ubogiej praczki. Fakt ten poruszył go. Wrażenia zmysłowe, połączone z przypomnieniem innych pokrewnych przeżytych już wrażeń i podświadoma lub świadoma praca myśli stwarzają wartościową legitymację działania poetyckiego.

Poeta odczuwa potrzebę wyładowania materiału w formie wiersza. Następuje moment ujarzmienia treści i poeta uskutecznił to w formie zwrotek czterowierszowych. Postawa poety wobec wiersza, jako dzieła sztuki, załamała się z

chwilą, gdy postanowił zastosować lub mechanicznie zastosował czterowiersz, - i chociażby te czterowiersze posiadały wszystkie pozory potocznego artyzmu, całość przestaje być czystym dziełem sztuki, zniża się do poziomu prac pół-artystycznych.

Może dawniej, gdy rozwój liryki szedł jeszcze dosyć pierwotnymi drogami, i taka praca posiadała charakter artystyczny. Dziś tego charakteru musimy jej odmówić, gdyż poeta poszedł po linii najmniejszego oporu, decydując się z góry na wprowadzenie treści do szablonu, odrzucając wszystkie inne możliwości ujęcia formalnego, jako trudniejsze, które trzeba dopiero wywalczyć. Poeta posiadał więc koncepcję treściową, natomiast pozbawił się koncepcji artystycznej, pakując mechanicznie treść w najzwyczajniejsze, przez wszystkich używane foremki prostokącików czterowierszowych. Oczywiście o jakiejkolwiek próbie zespolenia treści z formą w takich okolicznościach nie może być mowy - powstają dwie warstwy pozostające ze sobą w przygodnym stosunku. Tym też tłumaczy się wczorajszość staffizmu lub skamandryzmu.

Weźmy teraz pod uwagę inną okoliczność. Nasz poeta jest nowatorem. Przystępuje do pisania wiersza w chwalebnym poczuciu ważności spraw formalnych. Tematyka staje się dla niego raczej obojętnym punktem zaczepienia przy układaniu mniej lub więcej oryginalnych kombinacji, dopuszczalnych w obrębie wyznaniowej doktryny.

Koncepcja treściowa, o ile istniała, podlega nieustannym deformacjom w poszczególnych cząstkach, przy czym zniekształcenia wobec zlekceważenia koncepcji treściowej nabierają cech dowolności! i dając efekt formalny, pozostają pustymi dźwiękami. Powstaje wiersz o nagromadzeniu właściwości formalnych, które nie pozostają w żadnym związku z pierwotną koncepcją treściową, - technika z zamiłowania do techniki. Pozornie metoda ta wydaje się jednak bardziej właściwą od omówionej poprzednio. Ale to również złudzenie. Jest to jakby odwrócenie procesu twórczego, próba przeniesienia na początek tych wartości, które powinny uwidocznić się dopiero na końcu. Jeżeli postawimy sobie nprz. założenie, że w wierszu nie powinno być ani jednego przymiotnika, ani jednego porównania jesieninowskiego, a natomiast metafory o treści technicznej, zdublowane rzeczowniki i wyłącznie bezokoliczniki, z góry przesądzamy rozwój wiersza, który jest przecież wielką niewiadomą na początku, i decydujemy się mimo woli na użycie szablonu. Nie posiada to żadnego związku z rzekomą konstrukcją lub planowością. Planować można jedynie wzorce, które zawsze mają tylko znaczenie nijakie. Można np.

postanowić, że wiersz o lokomotywie będzie się składał z samych czasowników.

Można taki wiersz napisać, ale będzie to ostatecznie curiosum, jak sonet jednozgłoskowy. W ten sposób powstają wiersze zwichnięte, nie gorsze, może lepsze od wierszy starego stylu, ale również połowiczne w stosunku do postulatu pełni artystycznej.

Rekonstrukcja procesu twórczego prowadzi nas do punktu, z którego wyrasta artystyczny wiersz, jako organiczne zespolenie treści i formy.

Wiersz nie napisany jest oczywiście rzeczą najzupełniej niewiadomą. Poeta, stawiający sobie z góry temat i dyspozycję, pisze wypracowanie. Poeta, wybierający

z góry jedną ze znanych form, wybiera szablon. Wiersz nie leży bowiem zamknięty w duszy czy umyśle poety, jak jeszcze nie urodzone, ale już ukonturowane dziecko, -kwestia jego napisania nie jest sprawą wydobycia rzeczy już istniejącej. Wiersz przed powstaniem zasadniczo nie istnieje w jakiejkolwiek postaci. Istnieje tylko materiał na wiersz - w postaci najzupełniej surowej: piasek, glina, kamień, wapno. Jeżeli coś najsłuszniej można by nazwać treścią - to właśnie ten pierwotny materiał. Z chwilą uporządkowania, wyeliminowania jednego lub kilku szczegółów spośród masy innych - materiał powoli przestaje być treścią w czystym znaczeniu, gdyż oznacza równocześnie jakiś układ albo formę. Oczywiście nie oznacza to zmniejszania się zawartości treściowej, raczej przeciwnie - przez powstanie formy zawartość treściowa doznaje podkreślenia, i tu właśnie leży sprawa artystyczna - wyboru takiego najidealniejszego układu, w którym zawartość treściowa materiału zostaje najdoskonalej przedstawiona. Wtedy następuje zrośnięcie treści z formą w nierozerwalność.

To, co oznaczyliśmy jako pierwotną czystą treść - jeszcze w chaosie - jest zagadnieniem pierwszorzędnego znaczenia, może jednym z najbardziej zasadniczych problemów w liryce; Od razu musimy przeprowadzić rozgraniczenie tego materiału.

Rozróżniamy materiał istotny i surogat. Materiał istotny - to oczywiście wszystkie prawdziwe przeżycia w całej ich różnorodności zmysłowej i umysłowej. Są one bogactwem poety i jego materiałem podstawowym. Surogat - to materiał zdobyty pośrednio, nie przeżyty lecz jako tako przyswojony lub wyimaginowany. Materiałem istotnym jest np. wiedza poety o zjawiskach głodu, jeżeli powstała z prawdziwych niedojedzeń i nędzy, surogatem - wiedza nabyta z relacji innych ludzi, uzupełniona wytworami własnych przemyśleń.

Mam wrażenie, że w ten sposób postawione rozróżnienie chwyta zagadnienie treści w liryce wprost u korzenia. Jeżeli w wierszu ma być ciało, krew, życie - musi jego materiał pierwotny być autentyczny, - w przeciwnym razie pozostaje zbiorowiskiem pustych słów, igraszką, której z punktu dzisiejszych kryteriów trzeba odmówić tytułu sztuki. Nie możemy oczywiście tutaj mówić za “wczoraj” i za “jutro”. Kryteria sztuki są zmienne. Dziś żądamy prawdy w sztuce. Być może czas wczorajszy nachylał się właśnie ku surogatowi, może ówczesne sprawdziany pozę, zmyślenie i zgrabne zakłamanie poety uważały za odpowiednią postawę wobec poezji. Może te sprawy mierzą się nawet sprawdzianami klasowymi. Może istnieje poezja proletariacka i nieproletariacka, poezja prawdy i poezja nieprawdy.

Kwestia pierwotnej treści istotnej, posiadanej przez poetę, staje się postulatem zasadniczym, który w najwyższym stopniu decyduje o całości procesu twórczego, nie tylko jako punkt wyjścia i wektor kierunkowy.

Pomijając zagmatwaną sprawę psychologii poety w czasie powstawania wiersza, cały nie dający się opisać irracjonalizm tej chwili, a więc momenty w ogromnej mierze niezależne od poety, nie pozwalające nawet ująć się w jakąś zbliżoną do prawdy tezę, - pozostaje jednak zawsze do dyskusji sprawa ustosunkowania się poety do jego powstającego wiersza. Jest to sprawa dyscypliny artystycznej, sprawa świadomego przyjmowania lub odrzucania tego, co mu nasuwa szybki film wizji dostarczanych przez podświadomość w czasie tworzenia wiersza. Poeci wiedzą z doświadczenia, ile tych nasuwających się możliwości odrzuca się, wybierając tylko niektóre. Ile jest pokus, zwłaszcza tych kuszeń przez widma bezcielesne i bezkrwiste,

które chcą wtargnąć do wiersza, nie posiadając do tego jakiejkolwiek legitymacji.

Poeta, który poddaje się terrorowi tych widm, schodzi z drogi artystycznej. Tylko najściślejsza selekcja nasuwających się możliwości może przynieść w rezultacie wiersz, będący dziełem sztuki. Nie trzeba dodawać,. że kardynalnym sprawdzianem tej selekcji staje się autentyczność lub papierowość materiału szczegółowego. Tu tkwi ten pierwiastek genetyczny, który łączy się z wszystkimi zagadnieniami, potocznie nazywanymi formą. Upadek, czy niedokrwistość, czy anachronizm -obojętne, jak to nazwiemy - współczesnej poezji polskiej wynika z oderwania tych zagadnień od pnia genetycznego. Poezja nie jest kwestią rymów, metafor, elipsy, aliteracji. Są to zagadnienia o pobocznym znaczeniu - dobrze użyte mogą wierszowi w czymś przysłużyć się, ale ani oddzielnie, ani razem wzięte nie decydują wyłącznie o wartości wiersza.

Układanie wiersza jest więc porządkowaniem, układaniem splataniem wyrazów, będących całkowitymi odpowiednikami autentycznej treści poety. Wchodzi tu w zagadnienie oś główna, dokoła której odbywa się porządkowanie. Jest to drugi czynnik procesu twórczego. To sprawa koncepcji treściowej. Oś główna to rodzaj wyczuwalnego kręgosłupa, skupiającego szczegóły. Można określić, że taką osią główną może być jeden wyraz lub grupa wyrazów w znaczeniu symbolizacyjnym, wizja, dźwięk, dotyk, idea przenosząca się, kostniejąca w wierszu. Oczywiście nie jest to temat, bo tematykę wiersza poznajemy najczęściej (mogą być wyjątki) z chwilą jego ukończenia. Oś główna - koncepcja treściowa – przedstawia się dla poety, jak nie poznana osoba w ciemnym pokoju. Poznajemy ją bądź przez zbliżenie się i stopniowe badanie jej kształtów w ciemności, bądź przez nagłe zapalenie światła, bądź w innych okolicznościach.

Ta wyczuwalna, lecz jeszcze dokładnie nie ukształtowana w naszej świadomości koncepcja treściowa, posiada jakiś swój kształt - i rzeczą poety jest ten kształt rozpoznać, wyczuć, wymierzyć i przenieść do wiersza w postaci najbardziej wiarygodnej. Tu właśnie występuje zagadnienie formy i sprawa techniki poetyckiej.

Poeta nie może z góry przesądzać tych spraw i dokonywać wyboru formy w oderwaniu od koncepcji treściowej, bo wtedy zrywa z tym, co również stanowi o sztuce, - z czynnikiem tzw. irracjonalizmu, który z reguły nie zgadza się na jakiekolwiek formy obmyślone przedtem. Trudno usprawiedliwić jakąś koniecznością artystyczną wlewanie koncepcji treściowej w czterowiersz, gdyż oznacza to wpychanie istoty rzeczy poetyckiej w jakąś foremkę przy nieustannym kompromisie z materiałem nieistotnym na rzecz rymu, metafory lub rytmu. Rzeczą poety jest właśnie nie dopuścić do tego i czuwać, by tkwiący w jego koncepcji treściowej

W dokumencie 1919 “Pro arte”, przekształciło się w r (Stron 148-158)