Po II wojnie światowej, ze względu na zmianę granic Polska straciła zainteresowa-nie budową kanału Wisła–Dunaj. Dużo korzystzainteresowa-niejszy okazał się projekt połączenia Odra–Dunaj, zwłaszcza że Odra z międzynarodowej stała się rzeką wspólną Polski, NRD i Czechosłowacji. Zmiana została dokonana bez formalnego anulowania posta-nowień traktatu wersalskiego. Żaden z członków Międzynarodowej Komisji Odry
nie zaprotestował32.
Zasady żeglugi na rzece zostały określone w układach dwustronnych państw nad-brzeżnych. Polska podpisała z NRD Układ o żegludze na wodach granicznych, ich eksploatacji i utrzymania 6 lutego 1952 r. Odra została określona jako rzeka wspólna, po której biegnie granica państwowa – 28 października 1969 r. wyznaczono granicę polsko-niemiecką w środku jej głównego nurtu. Żegluga została praktycznie ogra-niczona do jednostek trzech państw nadbrzeżnych: Polski, Czechosłowacji, NRD.
Jednostki państw trzecich mogły żeglować tylko za pozwoleniem Polski lub NRD33.
Dyskusja nad projektem budowy takiej drogi wodnej była bardzo żywa w Cze-chosłowacji. 28 stycznia 1946 r. wznowiło działalność Towarzystwo Kanału Odra– Dunaj, które postanowiło zarekomendować czechosłowackiemu rządowi, by na kon-ferencji pokojowej w Paryżu uzyskał on w ramach odszkodowań 25 miliardów koron
na realizację drogi wodnej Odra–Dunaj34.
W Pradze 24 lipca 1946 r. odbyła się na ten temat dyskusja ekspertów. Przed-stawiciel Towarzystwa Kanału Odra–Dunaj František Kačirek powrócił do pomysłu uzyskania funduszy na konferencji pokojowej w Paryżu. Natomiast wysłannik Mini-sterstwa Transportu Karlický uważał, że należy wybudować odnogę Koźle–Ostrava, a fundusze powinny wyasygnować zainteresowane państwa. W czasie dyskusji cze-scy przedsiębiorcy podali jednak w wątpliwość opłacalność takiej inwestycji. Oba-31 Ibidem, s. 109–110, 112–114.
32 Ibidem, s. 116, 118–119, 120. 33 Ibidem, s. 127–128, 138–139.
34 Informacja sekretarza generalnego Towarzystwa Kanału Odra–Dunaj w Pradze, F. Kačir-ka z 28.01.1946, Dokumenty i materiały…, t. 1, cz. 1, nr 49, s. 76; NotatKačir-ka z narady w sprawie kanału Odra–Dunaj, odbytej 24.07.1946 r. w Pradze z udziałem zainteresowa-nych urzędów, nr 73, ibidem, s. 149.
Próby włczenia Polski w system eglugi dunajskiej w XX w.
wiali się przy tym, że przyniesie ona korzyść przede wszystkim Polsce. Ostatecz-nie postanowiono jednak zaproponować czechosłowackiemu rządowi podjęcie prac studyjnych, które potrwałyby około dwóch lat. Eksperci zalecali także, by podczas konferencji pokojowej w Paryżu zbadać możliwości uzyskania funduszy na taką
in-westycję, niekoniecznie w ramach odszkodowań wojennych35.
Na konferencji pokojowej w Paryżu (29 lipca –15 października 1946) Czechosło-wacja nie uzyskała wprawdzie funduszy na budowę kanału, ale zdołała odebrać Wę-grom trzy wioski na prawym brzegu Dunaju (Horvathjàrfalu, Oroszvàr, Dunacsun), argumentując, że potrzebuje więcej miejsca na rozbudowę portu w Bratysławie,
któ-rego obroty wzrosną w związku z planowaną budową kanału Łaba–Odra–Dunaj36.
Polska i Czechosłowacja 4 lipca 1947 r. podpisały konwencję o zapewnieniu współpracy gospodarczej, do której dołączono układ komunikacyjny (Załącznik nr 6). Regulował on zasady żeglugi śródlądowej, a poza tym zawierał wzmiankę
o możliwości budowy drogi wodnej Odra–Dunaj37. W efekcie od 28 do 30 września
1948 r. zebrał się w Krakowie Polsko-Czechosłowacki Komitet Studiów do Spraw Drogi Wodnej Odra–Dunaj. Dyskutowano nad budową połączenia Koźle–Ostrava oraz nad poprawieniem spławności Odry. Strona polska wyraziła gotowość rozpo-częcia budowy już w 1950 r. lub 1951 r., o ile koszty poniesie także Czechosłowa-cja. Przedstawiciel Polski proponował, by obliczyć całość kosztów budowy kanału Odra–Dunaj, a następnie procentowy udział w nich Czechosłowacji i Polski. Każdy odcinek drogi Odra–Dunaj byłby fi nansowany zgodnie z ustalonymi proporcjami
przez oba państwa38.
W umowie o dzierżawieniu przez Czechosłowację terenów w szczecińskim por-cie 15 czerwca 1949 r. Polska i Czechosłowacja zobowiązały się opracować projek-ty oraz rozpocząć budowę zbiorników retencyjnych w celu polepszenia żeglugi na Odrze. Pierwszym elementem połączenia Odra–Dunaj miał być odcinek od Koźla do
Ostravy. Plany te do połowy lat 50. pozostawały jednak tylko na papierze39.
W 1956 r. sprawą kanału Odra–Dunaj zainteresowała się Komisja Energetycz-na RWPG, która w 1957 r. zleciła Polce, Czechosłowacji i NRD opracowanie zało-35 Notatka z narady w sprawie kanału Odra–Dunaj, odbytej 24.07.1946 r. w Pradze z udzia-łem zainteresowanych urzędów, Dokumenty i materiały…, t. 1, cz. 1, nr 73, s. 153–154. 36 A. Kastory, Pokój z Rumunią, Bułgarią i Węgrami w polityce wielkich mocarstw (1944–
1947), Rzeszów 1981, s. 243, 297.
37 Wystąpienie posła M. Wągrowskiego na posiedzeniu sejmu 29.01.1948, Dokumenty i ma-teriały…, t. 1, cz. 1, nr 150, s. 320; J. Siodlarski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne Polski w latach 1945–1955, Łódź 1990, s. 152; S. Wajda, op. cit., s. 17–19, 121–123. 38 Protokół III sesji Komisji Komunikacyjnej Polsko-Czechosłowackiej odbytej 21–
24.10.1948, Dokumenty i materiały…, t. 1, cz. 1, nr 207, s. 481–482.
39 Wystąpienie posła M. Wągrowskiego na posiedzeniu sejmu 29.01.1948, Dokumenty i materiały…, t. 1, cz. 1, nr 150, s. 320; J. Siodlarski, op. cit., s. 152; S. Wajda, op. cit., s. 17–19, 121–122.
Agnieszka Kastory
198
żeń połączenia Dunaju z Odrą. W 1958 r. odbyła się seria spotkań ekspertów trzech państw: w Berlinie (8 listopada –11 stycznia 1958), Warszawie (13–17 stycznia 1958), Pradze (26 czerwca – 2 lipca 1958). Na spotkanie w Pradze przybyli delegaci
ZSRR i Komisji Dunajskiej40. Podstawą dyskusji był czechosłowacki projekt
połą-czenia Odra–Dunaj z 1956 r.41 Prace studyjne zakończono w 1959 r. W 1961 r.
Komi-sja Energetyczna RWPG podjęła decyzję o przekazaniu sprawy kanału Odra–Dunaj Stałej Komisji Transportowej RWPG. Komisja Transportowa w 1965 r. postanowi-ła także zbadać możliwości zbudowania kanałów Dniepr–Wispostanowi-ła oraz Dunaj–Odra. Prace studyjne prowadziła Czechosłowacja z udziałem Polski. Przerwano je jednak w 1966 r., gdy Austria i Czechosłowacja zobowiązały się przeprowadzić takie
bada-nia w ramach Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ42.
Sprawa opracowania jednolitej sieci dróg wodnych w Europie trafi ła do EKG ONZ na wniosek ZSRR, skąd została przekazana Podkomitetowi Śródlądowego Transportu Wodnego. Połączeniem Odry i Dunaju zajęto się w 1965 r. W 1966 r. delegacje Polski, Czechosłowacji, Austrii pracowały w specjalnej Grupie Sprawo-zdawców do połączenia Odra–Dunaj. Prace znalazły się jednak w impasie, gdy padła propozycja włączenia do nich Jugosławii, Węgier, Rumunii, NRD. Austria nie utrzy-mywała wówczas stosunków z NRD i dopiero po ich nawiązaniu w 1973 r. prace uległy przyspieszeniu. Grupa Sprawozdawców 30 lipca 1981 r. poinformowała o
za-kończeniu prac nad studium ekonomicznym połączenia Odra–Dunaj43.
Natomiast Komisja Dunajska zajęła się kanałem Odra–Dunaj w 1958 r., ale do-piero na początku lat 70. powołano w tej sprawie grupę roboczą, złożoną z przed-stawicieli Austrii, Bułgarii, Węgier, Rumunii, ZSRR, Czechosłowacji, Jugosławii, Zarządu Żelaznych Wrót, Zarządu Odcinka Dunaju Rajka–Gönyü, Ministerstwa Transportu RFN oraz Sekretariatu EKG ONZ. Problem włączono w porządek obrad jubileuszowej sesji Komisji Dunajskiej w 1973 r., chociaż Ministerstwo Transportu RFN stało na stanowisku, że Komisja Dunajska wychodzi poza geografi czny zakres
jej kompetencji44. Dyskusja prowadzona w ramach Komisji Dunajskiej nie
przynio-sła jednak większych rezultatów.
Najbardziej realny i kompleksowy projekt budowy drogi wodnej Bałtyk–Morze Czarne opracowała polsko-czechosłowacka grupa robocza do spraw integracji dróg wodnych, powołana 28 marca 1975 r. przez Stałą Polsko-Czechosłowacką Komisję
40 Komisja Dunajska powstała w 1948 r. z udziałem wyłącznie państw nadbrzeżnych i zastą-piła dwie przedwojenne komisje dunajskie: Międzynarodową i Europejską.
41 Sprawozdanie z walnego zgromadzenia Towarzystwa Kanału Dunaj–Odra z 25.11.1958, Dokumenty i materiały…, t. 1, cz. 2, nr 382, s. 447, 449–455; S. Wajda, op. cit., s. 22. 42 Ibidem, s. 21–22.
43 Ibidem, s. 22 44 Ibidem, s. 23.
Próby włczenia Polski w system eglugi dunajskiej w XX w.
Transportową. Efektem jej prac był raport z 21 stycznia 1977 r. zatytułowany
„Syn-teza studium połączenia Odra–Dunaj”45.
Raport ten przewidywał budowę kanału o długości 340 km od Koźla do Dunaju koło Bratysławy. Na terenie Polski kanał o długości 50 km biegłby skanalizowanym odcinkiem Odry lub Kanałem Gliwickim do Raciborza, gdzie miał powstać zbiornik, a dalej do granicy z Czechosłowacją w Kopytowie. Na terenie Czechosłowacji kanał miał mieć 290 km i biec dolinami Morawy i Beczwy oraz sztucznym kanałem do czechosłowackiego odcinka Odry. Różnice poziomów miały zniwelować 23 stopnie wodne. Około roku 2000 autorzy raportu przewidywali defi cyt wody na terenie
kana-łu, który miano uzupełnić wodą z Dunaju dostarczaną przez stacje pomp (200 mln m3
rocznie) oraz ze zbiornika w Raciborzu. Z projektu nie wynikało, czy pobór wody miałby charakter zwrotny. Budowa zbiornika w Raciborzu wywoływała jednak
kon-trowersje. Czechosłowacja uważała, że jego rozmiar (300 mln m3) mógłby utrudnić
odwodnienie zagłębia ostrawskiego. Polska natomiast nie godziła się na zrzucanie do niego odpadów przemysłowych. Zbudowana droga wodna byłaby zdolna
transporto-wać zestawy pchane o ładowności 3,5 tys. ton46.
Projekt nie doczekał się realizacji. Sprawa budowy kanału Odra–Dunaj została podjęta dopiero po upadku reżimów komunistycznych w Polsce i Czechosłowacji. Spotkanie poświęcone problematyce wodnego transportu śródlądowego odbyło się 29 września 2009 r. w Pradze. Czesi przedstawili projekt rozwoju połączeń śródlądo-wych, związany z polityką transportową Unii Europejskiej. Przewiduje on budowę kanału Odra–Wisła, który biegłby od Wisły w rejonie Oświęcimia do portu rzeczne-go w Koźlu nad Odrą (około 95 km).
Kolejne spotkanie w tej sprawie odbyło się w Polsce 26 listopada 2009 r. w Mi-nisterstwie Infrastruktury. Na spotkaniu kontynuowano rozmowy na temat budowy drogi wodnej Dunaj–Odra–Łaba. Postanowiono opracować studium wykonalności dla takiego połączenia. Czesi zobowiązali się przedstawić program przedmiotowy do końca 2010 r. Powołano także polsko-czeską grupę roboczą do opracowania
Odrzań-skiej Drogi Wodnej na odcinku Koźle–Ostrava47.
Polskie plany włączenia w żeglugę dunajską w XX w. pozostawały jedynie w sferze projektów. Działo się tak nie tylko ze względu na słabość gospodarczą Rzeczpospolitej, ale również z powodu niekorzystnej sytuacji międzynarodowej i nieufności państw europejskich wobec powszechnego umiędzynarodowienia dróg wodnych. Obecnie ponownie rysuje się szansa dla Polski na otwarcie drogi wodnej prowadzącej do Morza Czarnego i Morza Północnego, został już bowiem otwarty kanał Ren–Dunaj.
45 Ibidem, s. 19–20.
46 Ibidem, s. 23–24, 177–178.
47 Serwis internetowy Ministerstwa Infrastruktury, www.mi.gov.pl (06.12.2009); B. Kuraś, Czeski kanał Odra–Dunaj–Łaba, „Gazeta Wyborcza”, 14–15.11.2009, s. 7.