Prawa podatnika i środki ochrony tych praw

Na gruncie prawa podatkowego, a także innych aktów normatywnych w Polsce, brak definicji legalnej pojęcia „prawa podatnika”. Stąd też od wielu lat w doktrynie podejmowane są próby klasyfikacji tych praw, określenia ich materialnej treści, a także środków służących ich ochronie.

Zaproponowana przez B. Brzezińskiego klasyfikacja praw podatnika wskazuje na możliwość wyodrębnienia następujących kryteriów ich podziału:

1) kryterium formalnego źródła praw podatnika, w oparciu o które prawa podatnika można klasyfikować na prawa znajdujące swoje źródło w Konstytucji, w umowach międzynarodowych, w ustawach zwykłych, a także w aktach rangi podustawowej.

Signum specificum tego podziału jest to, że to samo prawo (np. ochrony przed nadmiernym opodatkowaniem) może być przedmiotem ochrony na różnym szczeblu systemu prawa. Akty wyższej rangi – co do zasady – budują zasady czy normy-standardy, a akty niższej rangi zawierają najczęściej normy-reguły, odnoszące się do pewnych specyficznych aspektów realizacji wspomnianych zasad,

2) kryterium charakteru praw podatnika, z punktu widzenia struktury systemu prawa (podział prawa na prawo materialne i prawo formalne) prawa podatnika można klasyfikować na prawa podatnika natury materialnoprawnej i natury formalnoprawnej,

127 3) można wyodrębnić także prawa podatnika niedające się ująć w kategoriach stricte prawnych, ale uznawanych za standardy relacji obywatela i administracji publicznej, przykładowo prawo do godnego traktowania353.

Środki ochrony praw podatnika Autor proponuje podzielić na:

1) środki ochrony praw podatnika dostępne powszechnie (w tym i podatnikowi) i środki dostępne wyłącznie podatnikowi (przykładowo środkiem dostępnym powszechnie, w tym i podatnikom, jest prawo do wniesienia odwołania od decyzji organu administracji publicznej w indywidualnej sprawie obywatela, środkiem dostępnym wyłącznie podatnikom jest prawo do wniesienia korekty deklaracji podatkowej), 2) środki ochrony praw podatnika dotyczące treści prawa oraz dotyczące sposobu

stosowania prawa. Przez środki dotyczące treści prawa należy rozumieć rozmaite standardy tworzenia prawa i jego materialnej zawartości. Środki dotyczące sposobu stosowania prawa dotyczą m.in. procedury stosowania prawa, wyjaśniania jego treści w drodze interpretacji, sądowej kontroli zgodności z prawem decyzji w sprawach podatkowych,

3) środki ochrony dostępne bezpośrednio zainteresowanemu podatnikowi (np. art. 77-80 Konstytucji) oraz środki ochrony, które mogą podejmować w celu ochrony podatnika inne podmioty (np. art. 191 Konstytucji),

4) środki ochrony praw podatnika będące określonymi w prawie regułami, standardami i zasadami postępowania (np. zasady ogólne postępowania podatkowego), bądź też będące instytucjami w sensie organizacyjnym (np. instytucja Rzecznika Praw Podatnika czy instytucja doradztwa podatkowego),

5) środki o charakterze korekcyjnym oraz środki ochrony o charakterze kompensacyjnym. Podział ten ma za punkt wyjścia sposób działania środków ochrony praw podatnika. Środki ochrony o charakterze korekcyjnym mają na celu

poprawę obowiązujących rozwiązań prawnych, bądź to (w wymiarze indywidualnym), do ustalenia sytuacji prawnej podatnika w sposób zgodny z obowiązującym prawem. Środki ochrony o charakterze kompensacyjnym mają na

celu naprawienie szkód, jakich doznał podatnik na skutek ustanowienia wadliwego prawa bądź na skutek jego wadliwego stosowania przez organy władzy publicznej354.

353 B. Brzeziński, Koncepcja praw podatnika i ich ochrony jako przedmiot badań naukowych, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2005, nr 1, s. 15.

128 Jako że niektóre prawa podatnika charakteryzuje wysoki poziom ogólności (metaprawa), Autor proponuje ich podział na prawa podatnika i uprawnienia podatnika.

Relacja między prawami a uprawnieniami podatnika jest taka, że prawa podatnika to pewne ogólnie akceptowane wzorce relacji między podatnikami a państwem i jego administracją podatkową, uprawnienia natomiast to bardziej lub mniej szczegółowe rozwiązania prawne, urzeczywistniające w możliwie pełny sposób wspomniane prawa355

i pojawiające się wszędzie tam, gdzie podatnik dysponuje prawnym środkiem ochrony własnych interesów. Prawa podatnika realizują się poprzez prawa szczegółowe – uprawnienia podatnika. Stąd też należy przyjąć, że realizacji i ochronie tych praw służą uprawnienia podatnika, umożliwiające podatnikowi – poprzez działania podjęte w

indywidualnej i konkretnej sprawie – osiągnięcie korzyści, jakie stwarzają mu jego prawa³⁵⁶.

Występujące w Polsce niedoskonałości zarówno w procesie stanowienia, jak i stosowania prawa podatkowego, niekorzystnie przekładające się na relacje podatnik-organ podatkowy, spowodowały podjęcie próby określenia praw podatnika i środków ich ochrony. Prawa te miałyby chronić podatnika jako słabszą stronę stosunku prawnopodatkowego przed nieuzasadnioną, nieprawidłową czy wręcz bezprawną ingerencją organów państwa w sferę prawnie chronionych praw i interesów podatnika. W 2008 r. środowisko związane z czasopismem „Prawo i Podatki” oraz przedstawiciele Centrum Dokumentacji i Studiów Podatkowych, a także KRDP podjęli wspólne prace zmierzające do przygotowania dokumentu, który wyrażałby treści związane z ochroną praw podatnika. Dokument ten miał się oprzeć na założeniu, że prawidłowe funkcjonowanie systemu podatkowego jest możliwe tylko wówczas, gdy podatnik współpracuje z administracją podatkową, co wymaga przekonania podatnika o tym, że administracja ta postępuje w sposób uczciwy i rzetelny, a jej działania są przewidywalne³⁵⁷.

Przygotowany dokument pod nazwą Deklaracja Praw Podatnika nie posiada mocy wiążącej ani nie stanowi obowiązującego prawa. Zawiera jednak katalog praw podatnika, których każdy obywatel-podatnik powinien być świadomy oraz które powinny być zapewnione w trakcie tak procesu tworzenia, jak i stosowania prawa podatkowego.

355 Ibidem, s. 19.

356 B. Szczurek, Koncepcja…, s. 157.

357 B. Brzeziński, Deklaracja Praw Podatnika (propozycja systematyzacji tez), „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2008, nr 2, s. 111-112.

129 Jak stwierdzili Autorzy Deklaracji, z konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego wynika, że podatnikowi przysługują następujące prawa:

1) prawo do dobrego prawa podatkowego,

2) prawo do zapłaty podatku w wysokości wynikającej z ustaw podatkowych, 3) prawo do udziału w rzetelnie prowadzonym postępowaniu podatkowym, 4) prawo do dobrego traktowania przez administrację podatkową,

5) prawo do sądowej ochrony praw w sprawach podatkowych, 6) prawo do informacji o sprawach z zakresu opodatkowania, 7) prawo do oceny prawa podatkowego,

8) prawo do oceny administracji podatkowej,

9) prawo do respektowania zasady domniemania niewinności, a także współmierności i indywidualizacji kary za naruszenie prawa podatkowego,

10) prawo do naprawienia szkody wyrządzonej orzeczeniem organu władzy publicznej³⁵⁸.

Każdemu z powyższych praw Autorzy przypisali katalog praw i uprawnień szczegółowych, które mają służyć ich realizacji359.

Potrzebę wzmocnienia praw podatnika oraz środków ochrony tych praw zauważyli także posłowie, którzy przygotowali poselski projekt ustawy o Rzeczniku Praw Podatnika. Potrzeba wzmocnienia ochrony praw podatnika w opinii autorów projektu ustawy wynikała z istniejącej dysproporcji pomiędzy siłą działań organów skarbowych oraz Ministerstwa Finansów jako prawodawcy (poprzez rozporządzenia bądź inicjatywę ustawodawczą) a możliwościami obrony podatników. Jej zniwelowanie w opinii projektodawców wymaga stworzenia wyspecjalizowanej instytucji, która zapewni

praworządność w egzekwowaniu danin publicznych. Dzięki ustawie wzmocniona zostanie pozycja podatnika względem organów podatkowych. Podatnik, w myśl Konstytucji RP,

358 Ibidem, s. 111-121. W powyższej publikacji Autor zamieścił pierwszą wersje Deklaracji wraz z jej uzasadnieniem, która następnie została zaktualizowana i przedstawiona w ostatecznym brzmieniu w dniu 18 maja 2011 r. w Warszawie podczas konferencji „Dzień Ochrony Prawa Podatnika”. Konferencja zorganizowana została przez Oficynę Prawa Polskiego – wydawcę miesięcznika „Prawo i Podatki” – we współpracy z Centrum Dokumentacji i Studiów Podatkowych oraz KRDP. Deklarację przygotowali i podpisali: W. Konieczny (redaktor naczelny miesięcznika „Prawo i Podatki”), T. Michalik (doradca podatkowy, ówczesny przewodniczący KRDP), D. Szubielska (partner w kancelarii Chadbourne&Parke), sędziowie NSA – S. Babiarz i B. Dauter, P. Karwat (Uniwersytet Warszawski), D. Szczygieł (KRDP), A. Olesińska (Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu), B. Brzeziński (kierownik Katedry Prawa Finansów Publicznych UMK w Toruniu oraz Katedry Prawa Finansowego Uniwersytetu Jagiellońskiego), http://www.hfhrpol.waw.pl/precedens/aktualnosci/konferencja-dzien-ochrony-praw-podatnika.html, z 11.06.2016 r.

130

może zostać obciążony podatkiem tylko na podstawie obowiązującego przepisu prawnego wyrażonego w ustawie. W praktyce, ochronie i dochodzeniu tego uprawnienia służy wymiar sprawiedliwości, jednak z uwagi na przewlekłość procesów takie rozwiązanie powoduje, że to konstytucyjne uprawnienie jest zbyt często iluzoryczne360.

Wprawdzie projekt ustawy na wniosek Komisji Finansów Publicznych został odrzucony przez Sejm³⁶¹, jednakże na uwagę zasługuje zaproponowana w nim definicja legalna pojęcia „prawa podatnika”. Zgodnie z jej treścią prawa podatnika to prawa

wynikające z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tj. Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, ze zm.) oraz przepisów prawa podatkowego w rozumieniu tej ustawy, dotyczące zasadności, sposobu, procedury, wymiaru i czasu ponoszenia danin publicznych³⁶².

Projekt tej defincji może stanowić punkt wyjścia do poszukiwania praw podatnika na gruncie obowiązującego prawa w Polsce.

Współcześnie uważa się, że status jednostki w społeczeństwie i państwie wyznaczony jest m.in. przez poziom wolności i praw człowieka zawarty w konstytucji363. Adekwatnie odnosi się to do jednostki- – podatnika, którego prawa wynikają w pierwszym rzędzie z praw i wolności człowieka i obywatela. Wynika to z faktu, iż w

podatniku należy przede wszystkim widzieć człowieka i obywatela, dopiero w następnej kolejności podmiot zobowiązany do świadczeń na rzecz państwa lub innego związku publicznoprawnego364. Stąd też źródeł praw przysługujących podatnikowi należy szukać w pierwszej kolejności w Konstytucji RP, w szczególności w Rozdziale I – „Rzeczpospolita” i w Rozdziale II – „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Przepisy tych rozdziałów ustanawiają bezpośrednio i pośrednio wiele istotnych zasad stanowienia i stosowania prawa, w tym podatkowego, jak i szereg praw

360 Sejm VI kadencji, poselski projekt ustawy o Rzeczniku Prawa Podatnika, druk nr 4360, oraz Sejm VII kadencji, poselski projekt ustawy o Rzeczniku Prawa Podatnika, druk nr 669, uzasadnienia do projektu ustawy, s. 14.

361 Sejm VII kadencji, sprawozdanie Komisji Finansów Publicznych o poselskim projekcie ustawy o Rzeczniku Praw Podatnika z dnia 5 listopada 2013 r. (druk nr 669), druk nr 1875. Por. także: stanowisko Rządu do poselskiego projektu ustawy o Rzeczniku Praw Podatnika (druk nr 4360): W ocenie Rady Ministrów m.in. funkcjonujące organy, organizacje i instytucje w stopniu dostatecznym realizują lub mogą realizować cele związane z ochroną praw i wolności podatnika (zarówno na etapie legislacji, jak i stosowania prawa). Dostatecznie też właściwą ochronę praw podatnika w kontaktach z organami podatkowymi i organami kontroli skarbowej zapewniają regulacje zawarte w ustawie Ordynacja podatkowa. Stałym recenzentem przestrzegania praw podatnika w postępowaniach podatkowych i kontrolnych są sądy administracyjne, które badają zgodność z prawem rozstrzygnięć podatkowych.

362 Sejm RP VII kadencji, Poselski Projekt ustawy o Rzeczniku…, art. 2 pkt 3.

363 Szerzej na ten temat: J. Oniszczuk, Wolności i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne, Warszawa 2005, s. 7 i nast.

131 istotnych z punktu widzenia sytuacji prawnej obywatela – podatnika365. Przepisy Konstytucji, które dotyczą praw i wolności człowieka i obywatela oraz zasad tworzenia i stosowania prawa, mają chronić podatnika przed dowolnością w kształtowaniu przez ustawodawcę konstrukcji podatkowych, a także zabezpieczać jego prawnie chronione interesy osobiste i majątkowe w procesie stanowienia i stosowania prawa podatkowego³⁶⁶.

Ponieważ Konstytucja określa pozycję prawną jednostki w państwie, przez co chronić ma ją przed organami władzy publicznej, adresatem zobowiązanym do przestrzegania tych praw czyni władze publiczne. Według L. Garlickego: (...)

poszczególnym prawom i wolnościom, których podmiotami konstytucja czyni człowieka i obywatela (a czasem osoby prawne), odpowiadają określone obowiązki po stronie władz publicznych. Obowiązki te mogą przybierać charakter pozytywny (gdy władze publiczne muszą podjąć określone działania czy przedsięwzięcia, by jednostka mogła zrealizować przysługujące jej prawo) lub charakter negatywny (gdy władze publiczne mają obowiązek powstrzymania się od działań przeszkadzających jednostce w korzystaniu z przysługujących jej wolności). Zawsze też jednostce powinna przysługiwać proceduralna możliwość wyegzekwowania dopełnienia tych obowiązków przez władze publiczne367.

Należy zwrócić uwagę, że w nauce prawa pojęcia „prawa” i „wolności” nie są rozumiane tożsamo. Jak podnosi L. Garlicki, prawem jednostki jest możność zachowania się w myśl treści normy prawnej czy żądania zachowania innego podmiotu (zobowiązanego) lub zrezygnowania z możliwości tego zachowania czy żądania. Przez wolność jednostki należy rozumieć swobodę działania określonego podmiotu (jednostki), która nie jest pochodną jej określenia przez normę prawną (stanowienia), przy czym mogą istnieć normy deklarujące, gwarantujące określoną wolność czy ewentualnie ją ograniczające. Zasadą jest wolość jednostki, jej ograniczenia traktowane są jako wyjątek368.

Prawo oznacza zatem, że jednostka może realizować wszystko to, na co jej zezwolono. Strefa poza granicami reglamentacji oznacza brak uprawnień. Z kolei wolność w granicach prawnej reglamentacji zawiera wszelki zakres jej ograniczenia,

365 Ibidem, s. 44.

366 J. Oniszczuk, Prawo daniowe w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Glosa” 1996, nr 10, s. 1.

367 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2002, s. 102.

132

natomiast poza granicami oznacza pełną, nieskrępowaną możliwość realizacji własnym aktem woli369.

P. Sarnecki, dokonując analizy praw człowieka na płaszczyźnie prawnej, posługuje się pojęciem „prawo podmiotowe”, przez które rozumie: sytuację prawną jednostki

polegającą na tym, że może ona żądać ze strony innego podmiotu określonego zachowania (działania lub zaniechania) na jej rzecz, natomiast na danym podmiocie ciąży prawny obowiązek realizacji tego zachowania. W przypadku niezrealizowania tego zachowania, jednostka dysponuje środkiem prawnym, który pozwala jej na

wyegzekwowanie obowiązku370. Każde prawo podmiotowe (także konstytucyjnie

określone prawa człowieka) ukształtowane jest przez normę prawną, która określa: podmiot uprawniony, podmiot zobowiązany, treść obowiązku, który spoczywa na podmiocie zobowiązanym, oraz środek prawny na wypadek naruszenia określonego w normie prawnej obowiązku. Podmiotem określonych w Konstytucji RP praw i wolności może być każda jednostka, w tym podatnik, niezależnie od jej przynależności państwowej (wtedy gdy mamy do czynienia z prawami człowieka) lub obywatel polski (gdy prawo podmiotowe odnosi do osób posiadających obywatelstwo polskie). Wprawdzie Konstytucja nie formułuje tego wprost, ale podmiotem niektórych konstytucyjnych praw może być także osoba prawna, np.: prawa własności czy swobody działalności gospodarczej.

Fundamentalne znaczenie dla określenia pozycji prawnej człowieka i obywatela w Polsce mają przepisy art. 30-37 Konstytucji, określone jako „Zasady ogólne”. Wynikają z nich trzy zasady przewodnie wpływające na treść wszystkich praw i wolności człowieka i obywatela określonych w Konstytucji: zasada godności człowieka, zasada wolności oraz zasada równości.

Art. 30 stanowi, iż źródłem wolności i praw człowieka jest jego godność. Godność człowieka jest jego przyrodzoną i niezbywalną cechą, mającą swe źródło w prawie naturalnym. Przysługuje ona każdemu człowiekowi w jednakowym stopniu. Przysługuje ona człowiekowi zawsze, jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona zarówno w stosunkach z innymi ludźmi, jak i z władzami, jest obowiązkiem władz publicznych. Istotą godności człowieka jest jego podmiotowość (autonomia), przejawiająca się w

369 M. Chmaj, Pojęcie i geneza wolności i praw człowieka [w:] M. Chmaj, L. Leszczyński, W. Skrzydło, J. Z. Sobczak, A. Wróbel, „Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce. Tom I. Zasady ogólne”, Zakamycze 2002, s. 13.

133 możliwości postępowania zgodnie z własną wolą, jednakże zawsze z uwzględnieniem i poszanowaniem autonomii innych ludzi. Godność człowieka oznacza także zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom lub takiemu traktowaniu, które godność tę mogą przekreślić. Zasadę godności człowieka należy traktować jako konstytucyjną normę podstawową, stanowiącą fundament i zasadę całego porządku konstytucyjnego. Wszystkie inne normy konstytucyjne należy interpretować i stosować w sposób służący jej realizacji³⁷¹.

Zasada wolności człowieka ujęta została w art. 31 ust 1 i ust. 2. Istota wolności człowieka sprowadza się do nałożenia zakazu zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Jednocześnie każdy zobowiązany jest do szanowania wolności i praw innych ludzi, a wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Wolność człowieka w przeciwieństwie do jego godności może być ograniczana. Ograniczenia te nie mogą jednak spowodować naruszenia istoty wolności i praw. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie, z przyczyn wskazanych w art. 31 ust. 3, tj., gdy konieczne jest to dla ochrony bezpieczeństwa lub porządku prawnego w demokratycznym państwie, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób.

Wyrażona w art. 32 Konstytucji zasada równości oznacza w tym samym stopniu równość wobec prawa (wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne), jak i równość w prawie (nakaz uwzględniania zasady równości przy kształtowaniu treści obowiązującego prawa). Z zasady równości wynika także nakaz jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji podobnych (relatywnie)372, nikt nie może być dyskryminowany ani faworyzowany w życiu politycznym, gospodarczym lub społecznym z jakiejkolwiek przyczyny373. Jest ona ściśle związana z zasadą sprawiedliwości. Zasada równości odnosi się do sytuacji prawnej adresata, co nie oznacza, że ustanawia ona zakaz istnienia faktycznych nierówności w społeczeństwie. Ponadto zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego, co oznacza, że w pewnych

371 L. Garlicki, Polskie prawo…, s. 92-95.

372 Ibidem, s. 96.

373 Por. Orzeczenie TK z dnia 3 września 1996 r., sygn. akt: K 10/96, OTK ZU nr 4/1996, poz. 33: Zasada

równości wobec prawa (…) polega na tym, że wszystkie podmioty prawa /adresaci norm prawnych/, charakteryzujące się daną cechą istotną /relewantną/ w równym stopniu, mają być traktowane równo. A więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących.

134 sytuacjach pozwala na różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych, musi być to jednak uzasadnione374.

Oprócz wymienionych praw mających podstawowe znaczenie dla określenia konstytucyjnego statusu jednostki fundamentalne znaczenie dla określenia praw jednostki-podatnika mają także prawa o charakterze praw i wolności osobistych, do których w należą prawo do rzetelnej procedury sądowej, a w szczególności prawo do sądu, prawo do obrony oraz prawo do prywatności.

Prawo do sądu (art. 45 Konstytucji) odnosi się do wszystkich spraw i sporów, w których jednostka jest stroną. Z zasady tej wynika, że każdemu przysługuje prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Wyłączenie jawności rozprawy traktowane jest jako wyjątek i może nastąpić tylko ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyłączenie jawności nie dotyczy jednak ogłoszenia wyroku.

Na treść prawa do sądu składają się prawo dostępu do sądu, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, która pozwoli każdemu na rzeczywiste dochodzenie swoich praw oraz prawo do uzyskania wyroku.

Prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji) odnosi się do sytuacji jednostki w postępowaniu karnym, we wszystkich jego stadiach. Prawo to wzmocnione jest wynikającą z art. 42 ust. 1 Konstytucji zasadą nullum crimen sine lege i nulla poena sine

lege oraz zasadą domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji). Ma ono

374 Ibidem: (…) wszelkie odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych musi zawsze

znajdować podstawę w odpowiednio przekonywających argumentach. Argumenty te muszą mieć, po pierwsze, charakter relewantny, a więc pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma oraz służyć realizacji tego celu i treści. Innymi słowy, wprowadzane zróżnicowania muszą mieć charakter racjonalnie uzasadniony, a nie wolno ich dokonywać według dowolnie ustalonego kryterium /orzeczenie z dnia 12 grudnia 1994 r. K 3/94 – OTK nr 2/1994, poz. 42./.

Po drugie, argumenty te muszą mieć charakter proporcjonalny, a więc waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych.

Po trzecie, argumenty te muszą pozostawać w jakimś związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych /np. orzeczenie z dnia 23 października 1995 r. K 4/95 – OTK 1995 cz. II poz. /. Jak już wspominano, jedną z takich zasad konstytucyjnych jest zasada sprawiedliwości społecznej (…). Różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych ma więc znacznie większe szanse uznania za zgodne z konstytucją, jeżeli pozostaje w zgodzie z zasadami sprawiedliwości społecznej lub służy urzeczywistnieniu tych zasad. Zostaje ono natomiast uznane za niekonstytucyjną dyskryminację/uprzywilejowanie, jeżeli nie znajduje podtrzymania w zasadzie sprawiedliwości społecznej. W tym sensie zasady równości wobec prawa i sprawiedliwości społecznej w znacznym stopniu nakładają się na siebie.

135 zastosowanie tylko w procesach karnych, ale z innych przepisów konstytucyjnych (m.in. z prawa do sądu i z zasady równości) można wywieźć ogólne prawo każdego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym375 obejmujące prawo do pomocy prawnej z wyboru lub urzędu376.

Zasady – prawo do sądu oraz prawo do obrony – wzmacnia konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji), którą w szczególności należy rozumieć jako:

1) dostęp do sądu drugiej instancji, a co za tym idzie – przyznanie stronom odpowiednich środków zaskarżenia,

2) powierzenie rozpatrzenia sprawy w drugiej instancji – co do zasady – sądowi