Prestiż w badaniach socjologicznych

Prestiż jako przedmiot zainteresowań polskich socjologów zaistniał w regu-larnie prowadzonych badaniach socjologicznych pod koniec lat pięćdziesią-tych¹⁷. Wprowadzono wówczas uproszczony sposób badania prestiżu społecz-nego poprzez budowanie skal prestiżu zawodów. Zawód bowiem wydawał się dobrym wskaźnikiem zespołu cech takich, jak: dochód, wykształcenie i władza.

Jedne z pierwszych badań tego typu prowadzone przez Włodzimierza Weso-łowskiego i Adama Sarapatę wskazywały na rozbieżność polskiej hierarchii za-wodów w porównaniu do podobnych tworzonych na zachodzie Europy. Uzy-skane w trakcie badania wyniki świadczyły o wysokiej ocenie pracy robotników wykwalifikowanych, którzy w ogólnej ocenie zajęli drugie miejsce na skali pre-stiżu zaraz za inteligencją. Poważanie zawodów – jak stwierdził przed laty Wło-dzimierz Wesołowski – wiąże się z systemami wartości zależnymi od panującej ideologii. W społeczeństwach kapitalistycznych takimi kryteriami były: dochód, władza i wykształcenie. Natomiast w Polsce w okresie socjalizmu podstawą

poważania okazywanego różnym zawodom był kompleks wartości:

„wykształcenie-wiedza-kwalifikacje” (Wesołowski 1975, s.125-128). Wyniki ba-dań nie potwierdzały zatem bezpośredniej zależności pomiędzy prestiżem, a dochodami. Hierarchia zawodów uwzględniająca kryterium korzyści material-nych sytuowała na pierwszym miejscu prywatną inicjatywę przed inteligencją, natomiast z perspektywy kryterium poważania społecznego najwyższą pozycję zajmowała inteligencja. W kolejnych powtarzanych badaniach na temat prestiżu zawodów pojawiały się podobne tendencje ocen jak w tych przeprowadzonych w latach pięćdziesiątych.

17 W grudniu 1958 roku Ośrodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim Radiu przeprowadził pierwsze tego typu badanie wśród mieszkańców Warszawy. Oceniano wówczas zawody pod kątem korzyści materialnych, stałości pracy i poważania społecznego (Wesołowski 1975, s. 108).

Rozbieżność czynników statusu i poważania społecznego nie ułatwiały ba-dań nad prestiżem zawodów i często prowadziły do niejasnych wniosków. Traf-nie zanalizowała zaistniały problem Irena Reszke. W swoich badaniach nad prestiżem zawodów stwierdziła, że hierarchia zawodów nie może być rzetelnym wskaźnikiem nierówności społecznych, gdyż owe nierówności nie w pełni zale-żą od zawodów. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest – według autorki – wielość zhierarchizowanych struktur różnych dla odmiennych branż i instytucji (Reszke 1984, s.193). Ponadto – na co zwrócił uwagę także A. Sarapata – prestiż zawo-du w Polsce bywa często rezultatem oceniania nie nagród za pracę w danym zawodzie, takich jak korzyści materialne, władza lub moc społeczna, a raczej nakładów (Sarapata 1965, s 47-68). Zatem najczęściej wymienianymi kryteriami poważania w tym czasie były kwalifikacje wykonujących zawód, uciążliwość pracy, odpowiedzialność, ryzyko zawodowe, ofiarność oraz użyteczność spo-łeczna zawodu (Reszke 1984, s.185).

Reszke zaproponowała oparcie badań prestiżu zawodów na innych wskaź-nikach zakładając, iż rekcją na wyższe statusy będzie częściej podziw i za-zdrość niż szacunek. Wyniki badań przeprowadzonych przez autorkę potwier-dziły hipotezę o odmienności faktycznych kryteriów poważania od tych stosowanych w dotychczasowych polskich badaniach. Spór na temat interpre-tacji znaczenia skal zawodów ujawnił słabość metod stosowanych w badaniu prestiżu i zapoczątkował dyskusję na temat, czy we współczesnych społeczeń-stwach występuje jeszcze porządek prestiżowy. Pojawiły się także głosy, iż upadek arystokracji, pluralizacja elit i pojawienie się ideologii egalitarnych znacznie osłabiły występowanie nierówności prestiżowych we współczesnych społeczeństwach (za Reszke, 2000).

Odmienne stanowisko na temat funkcjonowania prestiżu w dzisiejszych cza-sach prezentuje Henryk Domański. Zauważył od w swojej książce w całości poświęconej prestiżowi społecznemu, że mimo procesów utrudniających inte-grację prestiżu w spójny system norm w Polsce, ludzie nadal zabiegają o pre-stiż, gdyż jest on ważnym elementem orientacji i zachowań. Rozdwojenie norm wpływające na kształt współczesnych form prestiżu wynika – według autora – z „przemieszania wartości właściwych społeczeństwu tradycyjnemu i tych wyra-stających z zasad pozyskiwania prestiżu według praw rynku” (Domański 1999, s. 188). System aksjo-normatywny, który w polskich warunkach nie jest

wzmac-niany poprzez hierarchię prestiżu, staje się czynnikiem rozmywającym wzory dystrybucji szacunku. Funkcjonowanie hierarchii prestiżu zakłóca także dewa-luacja symboliki prestiżu. Symbole prestiżu w społeczeństwach masowych szybko bywają powszechnie dostępne nie pozwalając zadowolić potrzeby wy-różniania się. Mimo istnienia pewnych niezmiennie ocenianych jako nośniki sta-tusu dóbr takich, jak samochód czy dom, konieczne staje się poszukiwanie tak-że innych, nowych wyznaczników szacunku społecznego¹⁸.

Prestiż w wymiarze makrosystemowym reguluje proces konstytuowania się ładu społecznego, natomiast na poziomie jednostek ułatwia ocenę własnej pozycji i innych osób w hierarchii. Owe pozycje, według Domańskiego, podlega-ją kilku zasadom:

− atrybutami różnicującymi są: wykształcenie, bogactwo i władza,

− wyznacznikami prestiżu osobistego są: komunitaryzm (typ więzi polega-jącej na wypełnianiu obowiązków wobec innych jednostek, wspólnot i społeczności), bezinteresowność, życzliwość, walory moralne (szcze-rość, uczciwość, prawdomówność, brak obłudy, stwarzania pozorów itp.), umiejętności przywódcze, osobista atrakcyjność, stanowczość i konse-kwencja, sumienność i etyka zawodowa, kultura i obycie, dystynkcja i powaga w zachowaniu (ibidem, s.173-175).

Domański i inni badacze wskazują na pojawianie się nowych kryteriów przy-znawania prestiżu we współczesnych czasach. Dużą rolę odgrywają czynniki merytokratyczne, zastępujące coraz częściej te oparte na przywilejach klaso-wych i korporacyjnych. Ceni się talent, wysiłek włożony we własną edukację i osiągnięcia oraz te „przywileje, które wynikają z systemu zindywidualizowanej rywalizacji, premiującego merytokratyczne kompetencje i kontrakty na świad-czenie wyspecjalizowanych usług na rynku pracy” (Bartoszek 2003, s.42-43).

W społecznej świadomości odzwierciedlają się również inne pokrewne pre-stiżowi zjawiska – łatwiej dostępne niż prestiż: podziw i popularność. Podziw jest „bliski osobistej estymie i merytokratycznym wycenom o podłożu ekspertal-nym”, a popularność, nieco płytsza niż podziw, wytworzona zostaje przez współczesne media (Wesołowski, Domański 2000).

18 Przykładem potwierdzającym opisywaną sytuację może być biegła znajomość obcych języków, która dostępna była niegdyś tylko przedstawicielom arystokracji i gruntownie wykształconej inteligencji. Obecnie w dobie masowych migracji za pracą władanie nawet kilkoma obcymi językami nie jest rzadkością. Zatem elementem wyróżniającym jednostkę staje się znajomość języków martwych, jak łacina czy greka, które nie nadają się do praktycznego wykorzystania.

2.4.3. Architektura zabudowy mieszkalnej wyrazem prestiżu i statusu