W socjologicznych podejściach do tematyki domu podkreśla się komplemen-tarność wielu czynników, które zawiera pojęcie dom. Andrzej Siciński wyróżnia trzy aspekty domu: materialny, społeczny i aksjologiczny. Dom jest konkretnym miejscem oraz materią je wyznaczającą, a więc mieszkaniem i jego najbliższym otoczeniem. Dom jest także pewną zbiorowością społeczną o wyznaczonych rolach, funkcjach, aktywności domowej, stylach życia i wreszcie wzajemnych relacjach obejmujących nie tyko rodzinę, ale także związane z daną rodziną osoby. Trzecie podejście bierze pod uwagą fakt, iż dom to wartość zaspokaja-jąca szczególne potrzeby materialne, społeczne i symboliczne. W tym przypad-ku często utożsamia się dom z pojęciem ojczyzny (Siciński 1992, s.9).
Uwzględniając materialny aspekt domu traktuje się dom bardziej jako schronie-nie, niż w znaczeniu rozumianym tradycyjnie. Dom może być przecież szała-sem, domem-mieszkaniem, domem-igloo, lepianką – w zależności od prze-strzeni, w której został zbudowany i od poziomu technicznego społeczeństwa.
Na kształt materialny domu wpływa typ i wielkość rodziny przynależnej danemu miejscu zamieszkania, zróżnicowania kulturowe obejmujące obyczaje, style życia, normy społeczne i wartości, a także czynniki ekonomiczne. Społeczny aspekt domu jest zależny również od typu i wielkości rodziny, a także od jej przynależności klasowej, zamożności i systemu prawa i instytucji regulujących
relacje z domem. Aksjologiczny (kulturowy aspekt) domu kształtowany jest w zależności od „społecznej kosmologii oraz dominującego światopoglądu; one wyznaczają miejsce domu w świecie wartości uznawanych w danym społe-czeństwie; lokują go w sferze sacrum lub profanum” (ibidem, s. 12-13).
Ewa Kalteberg-Kwiatkowska łączy mieszkanie przede wszystkim z rodziną, traktuje je bowiem „jako przestrzeń, którą rodzina włada, dzięki której realizuje swoje zadania i związane z nim czynności, którą użytkuje w miarę możliwości zgodnie z własnymi potrzebami, systemem wartości i preferencjami. Mieszkanie stanowi także przestrzeń, w której odzwierciedla się treść ról społecznych i po-zycja poszczególnych osób w rodzinie” (Kaltenberg-Kwiatkowska 1982, s. 7-8).
Autorka zaznacza jednak, że uwzględnienie dwóch zmiennych: różnicującej roli statusu społecznego i środowiskowych wzorców kulturowych przyczynia się do znacznego różnicowania współczesnych mieszkań. Obserwacja społecznej rzeczywistości budzi refleksje, że obecnie często przestrzeń domowa przestaje służyć wyłącznie rodzinie (Kaltenberg-Kwiatkowska 2007, s.136).
Elżbieta Hałas również koncentruje się na szczególnym związku domu z ro-dziną. Jednak dom, bądź chatę, pokój, mieszkanie czy domostwo traktuje – podobnie jak Znaniecki – jako pewną wartość przestrzenną (Hałas 2001, s. 215). Najważniejsze znaczenie przestrzeni domowej wiąże z jej wartościami intymnymi obejmującymi przestrzeń rodzinną, stosunki rodzinne i czas rodzinny (ibidem, s. 220). Autorka podkreśla również symboliczne znaczenie domu, który nadaje ludzkiemu życiu specyficzny sens doskonale zobrazowany wyrażeniem
„czuć się jak w domu”. Dom jest zatem pewnym intymnym doświadczeniem osobowym, wytworzonym dzięki swoistym stosunkom społecznym, ukształto-wanym przez mieszkającą w jego przestrzeni rodzinę.
Złożoność tematyki ukazuje także koncepcja Wallisa, w której dom to jedna z przestrzeni integralnych człowieka. Pojęcie to zostało sformułowane przez autora na określenie kulturowych całości przestrzennych podporządkowanych społecznym całościom, takim jak: „rodzina, miejska społeczność lokalna, rodzi-na i dwór władcy, grupa zakonrodzi-na” (Wallis 1990, s.35). Ich zadaniem – według autora – jest zapewnienie podstawowych funkcji biologicznych, psychicznych, ekonomicznych i społecznych jednostkom i grupom. Dom stanowi w tej koncep-cji najbardziej elementarną ze wszystkich przestrzeni integralnych. W prze-strzeni integralnej domu łączą się podstawowe wartości ideologiczne,
świato-poglądowe, religijne, prestiżowe, estetyczne, klasowe rodziny. Ową integral-ność podkreślają dodatkowo jej szczególne właściwości. Jest podporządkowa-na strukturze, funkcjom i kulturze danej rodziny i wykazuje w tym względzie dużą stałość. Kompozycja, zasady strukturalne oraz funkcje przestrzeni inte-gralnej domu wiążą się z wzorami i stereotypami, które przyjmuje jednostka i rodzina. Istotny w tym wypadku jest szerszy kontekst klasowy. Zasady kompo-zycyjne, funkcjonalne i strukturalne utrwalone i przekazywane są zarówno przez sztukę, literaturę, film, jak i obecnie częściej przez środki masowego przekazu.
Zmiany, których można dokonać w przestrzeni integralnej i w jej otoczeniu są ustalone kulturowo, podobnie jak zakres dopuszczalnych zachowań niewywołu-jących naruszenia najważniejszych wartości grupy (Wallis 1990, s. 35-37).
Pojęcie przestrzeni integralnej zamyka zatem w obszarze domu zjawiska natury klasowej – wartości, formy dopuszczalnych zachowań oraz wzory kształ-towania i sposoby użytkowania przestrzeni, specyficzne dla danej grupy spo-łecznej.
Inną perspektywę badania domu uzyskuje się poprzez podejście funkcjonal-ne. Badacze koncentrują się wówczas na czynnościach realizowanych w prze-strzeni domowej. Cytowany powyżej autor wyróżnia cztery podstawowe funkcje mieszkania. Na pierwszym miejscu wymienia funkcje biologiczne i psychiczne.
Dom jest miejscem ochrony przed wpływem warunków zewnętrznych, zapewnia możliwość odpoczynku, jest miejscem życia erotycznego i emocjonalnego, wy-poczynku i zabawy, umożliwia przechowywanie przedmiotów codziennego użytku. Funkcje kulturowe pełnione są przez fakt, że w jego wnętrzu dochodzi do interakcji pomiędzy członkami rodziny i osobami z zewnątrz, odbywa się nauka i socjalizacja dzieci. Dom i mieszkanie ponadto są miejscem wyrażania swojej osobowości przez zamieszkujące je jednostki i źródłem identyfikacji ro-dziny jako całości. Przechowywane we wnętrzu domu przedmioty mają charak-ter dóbr kulturowych. Funkcje ekonomiczne są realizowane, gdy dom jest także miejscem pracy zarobkowej, ale również, gdy naprawia i konserwuje się w nim sprzęty i odzież oraz przechowuje dobra materialne (Wallis 1977, s. 10-11).
Słuszne wydaje się podkreślenie, że mieszkanie w pełni zaspokaja potrzeby mieszkańców, jeśli rozwiązania projektowe uwzględniają ustalone funkcje, jakie powinno ono pełnić.
Dom i mieszkanie bywa także przedmiotem badań w ujęciu strukturalno-funkcjonalnym. Taką perspektywę obrał Manuel Castells w swojej zaliczanej już do klasyki pracy na temat środowiska miejskiego. Mieszkanie jest – według au-tora – dobrem zróżnicowanym co do jakości (wyposażenia, stopnia komfortu itp.), formy (funkcjonuje budownictwo jednorodzinne i zbiorowe; posiada różne cechy jako obiekt architektoniczny itd.) oraz statusu instytucjonalnego (można być właścicielem mieszkania, najemcą, lokatorem „na dziko”) (Castells 1982, s.158). Główna problematyka jego rozważań koncentruje się na miejscu, jakie zajmuje mieszkanie w systemie gospodarczym oraz na mieszkaniu jako pro-dukcie o szczególnych cechach (ibidem, s.159).
Socjologowie zajmujący się tematyką środowiska zamieszkania często sto-sują równolegle pojęcie domu i mieszkania. Zwłaszcza wtedy, gdy ich badania ogniskują się na prywatnej przestrzeni i zachodzących w jej wnętrzu relacjach między ludźmi podzielającymi miejsce zamieszkania. Dom jednak jest czymś więcej niż tylko wewnętrzną przestrzenią o określonych funkcjach. Jest zinte-growaną intymną przestrzenią rodziny i częścią zewnętrzną, również prywatną, ale wystawioną na społeczną ocenę. W przeciwieństwie do wnętrza domu prze-znaczonego dla domowników i ich przyjaciół, zewnętrzna część domu często służy działaniom społecznym, uwzględniającym reakcje innych na kształt i aranżację przestrzeni okołodomowej.