Pojęcie wartości występuje na gruncie wielu nauk: logiki, filozofii, psycholo-gii, etyki, estetyki, ekonomii i socjologii. Autorzy różnych dziedzin nauk humani-stycznych podkreślają ważność tego zagadnienia dla danej nauki oraz wskazu-ją na jego złożoność i niejednoznaczność. Istnieje zatem wiele różnych interpretacji terminu. W socjologii ponadto łączy się wartości z innymi funkcjo-nującymi na gruncie nauki pojęciami takimi jak: działanie i postawa (Thomas, Znaniecki 1976), motyw działania (Ossowska 2002) oraz potrzeba (Siciński 1977).
W socjologii jeden z możliwych podziałów ukazuje dwojakie rozumienie po-jęcia wartości. Pierwsze traktuje wartość jako „przedmioty naszych pragnień”, drugie – jako „koncepcje tego, co godne pożądania”. Bada się wówczas prze-konania i normy funkcjonujące w grupach społecznych (Misztal 1990, s.14).
Thomas i Znaniecki w swojej definicji łączą oba podejścia, gdyż przez wartość rozumieją „wszelki przedmiot posiadający empiryczną treść, dostępną członkom grupy społecznej, oraz znaczenie, wskutek którego jest on lub może być obiek-tem działalności” (Thomas, Znaniecki 1976, s.54).
Badacze wskazują też na obiektywizm i subiektywizm różnicujący sposób analizowania wartości i odpowiadające im podejście podmiotowe i przedmioto-we.
Według Andrzeja Sicińskiego podejście przedmiotowe oznacza „obiektywny”
punkt widzenia. Zakłada się, że wartościami są pewne rzeczy lub ich cechy.
W podmiotowym – dominuje postawa „subiektywna”, a wartościami są „rzeczy lub zjawiska ze względu na swoją zdolność zaspokajania określonych potrzeb danego systemu” (Siciński 1977, s. 269). Wartość nie jest zatem cechą bez-względną danej rzeczy. W koncepcji systemów wartością jest to, co wprowa-dzone do otoczenia danego systemu przyczynia się do jego trwania i rozwoju.
W znaczeniu podmiotowym termin wartość bywa rozumiany jako opinia sąd na temat danej rzeczy lub zjawiska. Sądy tego rodzaju – jak zauważa autor – wpływają na kształtowanie ludzkich zachowań, gdyż są czynnikami motywacyj-nymi dla jednostek i zbiorowości. W literaturze dominują rozważania na temat wartości w sensie podmiotowym (ibidem, s. 270).
Nieco inny podział wartości zaproponował Stanisław Jałowiecki, który wy-różnia wartości-normy i wartości-obiekty. Za wartości-normy autor uważa „te rzeczy, idee, jednostki i grupy społeczne, które posiadają na tyle istotnie zna-czenie dla funkcjonowania społeczeństwa lub poszczególnych grup, że zarów-no te grupy, jak i społeczeństwa wywierają nacisk w kierunku ich akceptacji, sankcjonując jednocześnie zachowania według stopnia tej akceptacji” (Jało-wiecki 1978, s.17). Definiowanie wartości-obiektów autor proponuje oprzeć o pojęcie potrzeb, które umożliwia wyjaśnienie, w jaki sposób rzeczy osoby czy idee stają się wartościami. „Charakter wartości-obiektów – jak pisał – przybiera-ją dla jednostki wszystkie te rzeczy, idee, osobniki ludzkie i grupy społeczne, które posiadają własność (rzeczywistą lub wyobrażoną) zaspokajania potrzeb tej jednostki” (ibidem, s.18). Potrzeby zatem stają się podstawą tworzenia war-tości społeczno-kulturowych. Dzięki nim można także przedstawić przyczyny zróżnicowań wartości u różnych jednostek, bądź grup społecznych.
Wyróżnienie kategorii wartości-norm pozwala na dostarczenie wytycznych regulujących działania jednostek i grup społecznych w środowisku zamieszka-nia według wzoru „jak być powinno”. Wartości mówią o tym, do czego ludzie powinni dążyć, natomiast normy wyznaczają sposób dążenia do osiągnięcia celów (Znaniecki 1971).
W definicji wartości Marii Misztal można odnaleźć zbliżone podejście do wartości-norm Jałowieckiego. Autorka nazywa wartościami elementy świado-mości charakteryzujące się współwystępowaniem komponentów: poznawczego,
emocjonalnego i normatywnego. „Obok wiedzy i stosunku emocjonalnego ele-mentem konstytuującym wartość jest przekonanie o tym, iż dany przedmiot, stan rzeczy czy sposób działania jest właściwym społecznie akceptowanym obiektem pragnień i dążeń ludzkich” (Misztal 1990, s.13).
W socjologii oprócz omówionych podziałów funkcjonuje także wiele innych znanych klasyfikacji: podział na wartości odczuwane i uznawane, odświętne i codzienne, autoteliczne i instrumentalne, deklarowane i realizowane, wartości-środki, wartości-cele i wartości-idee (por. Ossowski 1967, Sztumska, Sztumski 2002, Misztal1990).
Wartości bywają często omawiane przez autorów w szerszym kontekście ja-ko zbiór wartości, bądź system wartości. Pojęcie systemu wartości sugeruje – jak pisze Maria Misztal – „rangowe uporządkowanie wartości wzdłuż kontinuum ważności” (Misztal 1990, s. 69). Ze względu na dużą liczbę klasyfikacji funkcjo-nuje wiele niezależnych i nieporównywalnych systemów wartości14. Ponadto zbiór wartości ulega ciągłym przemianom wskutek przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych. W systemie społecznym mogą mieć różny zasięg, a w danej zbio-rowości społecznej uzyskiwać mogą niejednakowy stopień akceptacji.
Zależności między wartościami i potrzebami występujące w literaturze two-rzą dwa nurty – pierwszy łączy wartości z potrzebami, a drugi uznaje, iż te dwa pojęcia należy rozpatrywać rozłącznie. W pracach autorów akceptujących zwią-zek obu pojęć możliwe są również dwa kierunki rozważań: uznanie wartości jako pierwotnych w stosunku do potrzeb lub stanowisko odwrotne. Koncepcja Jałowieckiego daje pierwszeństwo potrzebom, gdyż obiekty stają się warto-ściami, gdy zaspokajają potrzeby jednostek lub grup społecznych. Wartości stanowią środki zaspokajania potrzeb również dla Sicińskiego (1977). Związek odwrotny może zaistnieć w przypadku potrzeb i wartości traktowanych jako element świadomości. Wówczas odczuwanie potrzeby posiadania rzeczy de-terminowane jest poczuciem, iż stanowią one wartość. Stanowisko powyższe wykorzystane zostało w tej pracy. Społeczne potrzeby budowane są na bazie funkcjonujących wartości wytworzonych jako elementy kultury danego środowi-ska społecznego. Podobnie stanowisko zajmuje Anna Karwińśrodowi-ska: „To, jakie wartości jednostka uznaje i odczuwa, które z nich są dla niej wartościami po-wszednimi, a które odświętnymi, jaka jest ich hierarchia zależy zatem od
14 O niewspółmierności skal wartości pisał przed laty Stanisław Ossowski (Ossowski 1967, s. 99-101).
łecznego usytuowania, przynależności do konkretnej kategorii społecznej, stop-nia identyfikacji z tą kategorią, stopstop-nia uczestniczestop-nia w życiu zbiorowości, co warunkuje m.in. wiedzę o wartościach, ale także nastawienia z nimi związane, poziom rzeczywistej akceptacji” (Karwińska 1999, s.31-32). Chęć posiadania domu dla pewnych grup społecznych może wynikać z potrzeb biologicznych;
dla innych natomiast z potrzeb uwarunkowanych społecznie.
B. Sztumska i J. Sztumski zwracają uwagę na inną własność wartości, na fakt pełnienia przez nie funkcji o charakterze integracyjnym, inspirującym, sank-cjonującym i zabezpieczającym. Oznacza to, że wyznawanie tych samych war-tości budzi poczucie solidarności i bliskości między ludźmi oraz kierunkuje dzia-łania jednostek na podobne cele. Chroni również cały system przed dezintegracją dzięki sankcjonowaniu tego, co dobre, ważne i godne szacunku.
W środowisku zamieszkania – zgodnie z powyższą teorią – zgodność po-dzielanych przez współmieszkańców wartości wpływa na jakość zamieszkania.
Wartości są ważne nie tylko ze względu na przedmiot dążeń i cel działań mieszkańców. Brak wspólnych dążeń w zamieszkiwanej przestrzeni skutkuje zanikiem treści zrozumiałych dla wszystkich, które są podstawą kształtowania dalszych stosunków społecznych. Wartości są bazą, na której budowana jest potrzeba posiadania własnego domu. Więzi sąsiedzkie w nowych osiedlach natomiast opierają się na szczególnym zestawie wartości i norm tworzących osiedlowy system aksjo-normatywny.