4. 2. 1. Potrzeby społeczne w domu i środowisku zamieszkania
Koncepcje psychologiczne zwracają uwagę na osobowościowe mechanizmy tworzenia się potrzeb, ich oraz ich hierarchiczny układ i motywacyjny charakter.
Dla socjologów bardziej istotne są natomiast – jak twierdzi A. Karwińska – me-chanizmy społeczne, które prowadzą do powstawania, kształtowania i zaspoka-jania potrzeb. Wielką rolę w krystalizacji potrzeb odgrywa społeczne otoczenie człowieka, które nawet przez sam fakt zidentyfikowania potrzeb jako wspólnych danej grupie, daje jednostce poczucie przynależności do zbiorowości, z którą chce się ona identyfikować (Karwińska 1998, s. 34). Środowisko, w którym żyje człowiek wywołuje dwukierunkowe zależności – potrzeby mieszkańców wpływa-ją na jego wygląd i funkcjonowanie, jednocześnie ulegawpływa-jąc przeobrażeniom.
Kształtowanie się nowych potrzeb związanych z miejscem zamieszkania jest
uwarunkowane kulturowym kontekstem, w jakim budzą się ambicje i pragnienia definiowane w kategoriach aspiracji i realizacji wzorców społecznych.
Koncepcje potrzeb społecznych były często wykorzystywane przez badaczy środowiska mieszkaniowego człowieka.
Paul Henry Chombart de Lauwe do najważniejszych potrzeb mieszkańców zalicza: przestrzeń, wyposażenie, niezależność grup wewnątrz mieszkania, wypoczynek, rozdział funkcji, uwolnienie od trosk materialnych, intymność gru-py rodzinnej, potrzebę szacunku, stosunków społecznych oraz adaptacji projek-tu i urządzeń mieszkania do strukprojek-tury rodzinnej (za: Borowik 2003, s.55).
Do opisu i wyjaśniania społeczno-przestrzennych zjawisk występujących w nowych osiedlach domów jednorodzinnych posłużono się koncepcją Alek-sandra Wallisa będącej rozbudowaną koncepcją potrzeb Floriana Znanieckiego, dostosowaną do analiz potrzeb w środowiska zamieszkania. Autor wyróżnia następujące grupy potrzeb: potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby oddźwięku emocjonalnego, potrzeby autoekspresji i potrzeby poznawcze. W modelu ba-dawczym rozprawy wykorzystano konceptualizację tych potrzeb przedstawioną przez Wallisa.
Potrzeba bezpieczeństwa w pracy – zgodnie z koncepcją autora –badana jest w dwóch zależnych od siebie aspektach: fizycznym (w sensie ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi) i psychicznym (jako prawo do prywatności i odosobnienia). Bezpieczeństwo fizyczne wzrasta wraz z rozwojem więzi są-siedzkich, natomiast psychiczne maleje, gdy więzi te powodują zbytnią ingeren-cję sąsiadów w życie jednostki. Potrzeba oddźwięku emocjonalnego (społecz-nego) została sprowadzona do występowania uczuciowych reakcji społecznego otoczenia w stosunku do jednostkowego mieszkańca osiedla. Uczucia pozy-tywne to: akceptacja, przyjaźń, poczucie integracji z innymi mieszkańcami, ne-gatywne – uprzejma obojętność, niechęć, zawiść, nienawiść (por. Wallis 1977, s.62-70). Potrzeby autoekspresji pozwalają natomiast na twórcze wyrażanie siebie w domu i domowym otoczeniu. Zaspokojenie ich daje satysfakcję z wy-glądu zamieszkiwanej przestrzeni oraz z zajmowanego w niej miejsca. W bada-niach założono, że potrzeba autokreacji podlega społecznym wpływom. Ozna-cza to, iż wzory aranżacji przestrzeni mogą przybierać różne formy zależne od przynależności do danej grupy społecznej. Wpływ na kształtowanie potrzeby autokreacji mieszkańców nowych osiedli mogą mieć również grupy odniesienia,
które wyznaczają normy estetyczne dla przestrzeni zamieszkania. Kolejna gru-pa potrzeb społecznych związana z procesami poznawczymi jest według Walli-sa realizowana we własnym domu, bądź poza osiedlem „w wyspecjalizowanych ośrodkach, szkołach, uczelniach, miejscach pracy, w centrum miasta” (ibidem, s.70).
Zagadnienie, w jakim stopniu mieszkanie w osiedlu domów jednorodzinnych zaspokaja szczegółowe potrzeby poznawcze mieszkańców wykracza jednak poza obszar badawczych zainteresowań zawartych w tej pracy. Brakuje także badawczych prac socjologicznych na ten temat. Zatem w opracowaniu ograni-czono rozważania do pewnych tylko aspektów poznawczych osiedla, które mają wpływ na kształtowanie przestrzeni i mogą wyrastać z realizacji potrzeb jego mieszkańców. Potrzeby ulokowane w domowej przestrzeni prywatnej omówione łącznie z potrzebą społecznego oddźwięku i potrzebą autokreacji, materializują-ca się w otoczeniu zewnętrznym domu, uobecnianych na fasadzie i w aranżacji małej przydomowej architektury. W pracy został zaprezentowany stopień za-spokojenia trzech pierwszych potrzeb wzbogaconych grupą potrzeb prestiżo-wych.
4. 2. 2. Prestiż jako wartość społeczna przypisana i realizowana
Definicje prestiżu w socjologii można podzielić na dwie kategorie: pierwsza grupa traktuje prestiż jako społeczny szacunek, druga – jako percepcję miejsca osoby lub zbiorowości na skali „wyższości-niższości” społecznej. Prestiż trakto-wany jako szacunek wiąże się z oceną wielu niemierzalnych cech jednostki o charakterze wartościującym, zawierającą elementy osądu moralnego. W ka-tegoriach statusu prestiż oznacza uwarstwienie względem oceny pozycji spo-łecznej. Klasycznym przykładem może być sześć grup statusu wyróżnionych przez W.L. Warnera.
Inne możliwe stanowisko, które reprezentuje między innymi Kingsley Davis uwzględnia kombinację oceny pozycji i ocenę pełnionej roli. Prestiż bywa w tym wypadku nazywany także estymą.
Prestiż łączył się niegdyś z okazywaniem zewnętrznych oznak szacunku, co bylo wyraźnie zaznaczone w społeczeństwach stanowych (Ossowski 1982, 27).
Jednakże współczesny system prestiżowych przywilejów nie jest, aż tak jedno-znaczny, a jest raczej fragmentaryczny i pełen sprzeczności. W Polsce – jak pisała niegdyś Irena Reszke – hierarchie w różnych sektorach gospodarki po-wstają według odmiennych zasad: „robotnicy często gardzą bardziej wykształ-conymi urzędnikami, a urzędnicy – bogatszymi od nich prywaciarzami”. Nie ma zatem wyraźnego związku pomiędzy oceną czyjegoś statusu społecznego a odpowiednimi zachowaniami świadczącymi o okazywaniu szacunku wobec wyższego statusu (Reszke 1984, s.21). Wyższej pozycji ekonomicznej towarzy-szy często zazdrość i niewiara w uczciwość osiągania sukcesu osób zajmują-cych niższe pozycje.
W rozprawie przyjęto, że prestiż na terenie osiedli mieszkaniowych jest bu-dowany w świadomości mieszkańców jako szacunek wobec osób żyjących w zgodzie z najbardziej cenionymi wartościami, ważnymi dla osiedlowej spo-łeczności. Drugim elementem prestiżu jest status, czyli usytuowanie na skali wyższości-niższości mierzone pewnymi wyznacznikami prestiżu uwidoczniają-cymi się w przestrzennym otoczeniu osiedli. W badaniach podejęto się identyfi-kacji owych wyznaczników prestiżu, które nazwano wzorami prestiżu. Zakła-dam, że są cechy przestrzeni przydomowej, do których dostęp jest z pewnych względów limitowany np. ograniczona liczba działek o dużej powierzchni w osiedlu może przyczynić się do postrzegania pozycji właściciela większej działki za wyższą od innych. Reakcją na wyższe statusy – co udowodniła w swojej pracy I. Reszke – częściej są przejawy zazdrości niż poważania. Pre-stiż zostaje przypisany sobie przez właściciela – twórcę domu i jego otoczenia, a równocześnie może być potwierdzany lub negowany, przez reakcje jego są-siadów. Potrzeba prestiżu staje się wartością realizowaną w określonych uzna-wanych formach, czyli wzorach aranżacji przestrzeni zamieszkiwanej.
4. 3. Pytania badawcze i hipotezy
Szczegółowe pytania badawcze, które postawione w pracy są następujące:
− Jak potrzeby i wartości właścicieli rzutują na kształt urbanistyczny i prze-strzeń społeczną nowych osiedli?