Realizacja obowiązku szkolnego

1. Realizacja obowiązku szkolnego przez dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych

W 2010 r. Rzecznik otrzymywał skargi nauczycieli ze specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych dotyczące projektu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 kwietnia 2010 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych pla-cówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach, zgodnie z którym wychowankami specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych nie będą dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Z uzasadnienia do tego projektu wynika, że dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim mogą realizować obowiązek szkolny w szkołach ogólnodostępnych. Nauczyciele specjalnych ośrodków szkolno-wycho-wawczych podkreślają, że uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim łatwiej integrują się w grupach rówieśniczych, mając podobne problemy wynikające z dysfunkcji intelektualnych co ich koledzy. Ponadto, częstsze niepowodzenia szkolne uczniów z upośledzeniem umysłowym w szkołach ogólnodostępnych skutkują spy-chaniem tych dzieci na margines społeczności szkolnej, czego wynikiem są zaburze-nia zachowazaburze-nia, konflikty z prawem i brak motywacji do nauki. Zdaniem nauczycieli, realizacja obowiązku szkolnego przez dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych będzie możliwa tylko po gruntownej reformie zasad wychowania i opieki nad uczniami w takich placówkach. Rzecznik zwrócił się⁴³² do Ministra Edukacji Narodowej z prośbą o poinformowanie o aktualnym stanie prac nad rozporządzeniem oraz o wyjaśnienia dotyczące możliwości kształcenia dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych.

W odpowiedzi poinformowano⁴³³ Rzecznika, że projektując zmiany rozporzą-dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 kwietnia 2010 r., Ministerstwo nie ograniczało możliwości korzystania przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim z edukacji w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych.

W wyniku spotkania z dyrektorami specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych, Minister Edukacji Narodowej podjął decyzję o uszczegółowieniu zapisu dotyczącego kształcenia dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w spe-cjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych tak, by nie budził on żadnych wątpli-wości interpretacyjnych. Projekt rozporządzenia z dnia 23 czerwca 2010 r.

zamiesz-432 RPO-647783-I/10 z 28 czerwca 2010 r.

433 Pismo z 8 lipca 2010 r.

183 czony został na stronie MEN. Projektowane przez Ministerstwo Edukacji Narodo-wej zmiany stanowią kontynuację działań wpisanych w nową podstawę programową wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego, pozwalających na zapewnienie każdemu uczniowi wsparcia i zindywidualizowanej pomocy podczas obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych. W odpowiedzi wyjaśniono ponadto, że uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim mogą realizować obowiązek szkolny lub obowiązek nauki w szkołach specjalnych, w szkołach z oddziałami specjalnymi, w szkołach integracyjnych, w szkołach z oddziałami integracyjnym, a także w szko-łach ogólnodostępnych. Decyzję w sprawie wyboru szkoły zawsze podejmują rodzice (opiekunowie prawni) ucznia.

2. Dostępność lekcji etyki dla uczniów szkół publicznych

W dniu 16 czerwca 2010 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wydał wyrok w sprawie Grzelak przeciwko Polsce⁴³⁴. W wyroku tym Trybunał stwier-dził naruszenie artykułu 14 (zakaz dyskryminacji) w związku z art. 9 (wolność myśli, sumienia i wyznania) Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolno-ści. Zarzuty podniesione w skardze dotyczyły praktycznej niemożliwości uczestnicze-nia w lekcjach etyki (zamiast religii), co gwarantują obowiązujące przepisy prawne, a także formy świadectwa szkolnego, poprzez umieszczanie na nim w rubryce religia/

etyka kreski wskazującej, iż uczeń nie uczestniczył ani w lekcjach religii ani w lekcjach etyki. Sprawa Grzelak przeciwko Polsce, chociaż dotyczy tej jednostkowej sprawy, ma fundamentalne znaczenie dla praktyki oświatowej w Polsce. Rzecznik w dotychczaso-wych wystąpieniach wielokrotnie zwracał uwagę na kwestię braku realnej możliwo-ści uczęszczania przez zainteresowanych uczniów na lekcje etyki. Problem stanowi nie tylko kwestia dostępności lekcji etyki, ale także brak właściwego przygotowania nauczycieli wykładających etykę. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się⁴³⁵ do Ministra Edukacji Narodowej z prośbą o udzielenie informacji na temat planowa-nych działań zmierzających do realizacji ustaleń zawartych w wymienionym wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

W odpowiedzi Minister podkreślił⁴³⁶, że w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Grzelak przeciwko Polsce racje skarżących zostały uzna-ne tylko częściowo. Trybunał krytycznie ocenił jedynie realizację prawa skarżącego do zapewnienia mu lekcji etyki przez władze szkolne. Stwierdzone naruszenie ma zatem przyczyny w złej praktyce realizacji przepisów w szkołach, w których naukę pobierał skarżący, a nie w obowiązujących regulacjach prawnych. W 2008 r. Minister Edukacji Narodowej określił nową podstawę programową, obejmującą m.in.

przed-434 Skarga nr 7710/02.

435 RPO-601727-I/10 z 9 lipca 2010 r.

436 Pismo z 22 lipca 2010 r.

184

miot „etyka”. W odniesieniu do tego przedmiotu zostały przedstawione zalecenia, aby w przypadku niewielkiej liczby uczniów wybierających etykę stosować rozwiązania organizacyjne umożliwiające prowadzenie zajęć w grupach różnowiekowych, łączą-cych uczniów z całego etapu edukacyjnego. Od kilku lat można zaobserwować wzrost zainteresowania udziałem w zajęciach z etyki, co powoduje, że stopniowo zwiększa się liczba szkół, w których zajęcia takie są organizowane.

MEN nie przedstawił jednak propozycji rozwiązania problemu w skali kraju. In-nym problemem jest także brak podręcznika do nauki etyki. Być może zmianę przy-niesie rozstrzygnięcie konkursu Ośrodka Rozwoju Edukacji na opracowaniu progra-mu nauki – etyki.

Rzecznik podejmuje wielokierunkowe działania związane z dążeniem do za-pewnienia faktycznej realizacji nauczania etyki w szkołach jako spełnieniem prawa do wyboru światopoglądu i realizacją konstytucyjnego prawa do wychowania dzieci zgodnie z posiadanymi przekonaniami.

Poza działaniami przedstawionymi wyżej wskazać należy tu także zorganizowa-nie w dniu 21 października 2010 r. debaty „Prawo ucznia do lekcji etyki”. Wzięli w zorganizowa-niej udział Rzecznik Praw Obywatelskich, przedstawiciele Ministerstwa Edukacji Narodo-wej, dyrektorzy szkół, przedstawiciele świata nauki, pracownicy Biura RPO.

Rzecznik jako główne problemy związane z niedostępnością lekcji etyki wymie-nił: limit siedmiu uczniów koniecznych do zorganizowania w szkole lekcji etyki, brak nauczycieli i podręczników do nauczania tego przedmiotu oraz zaniżanie średniej ocen w przypadku braku oceny z etyki. Podkreślił, że wyrok Trybunału Praw Czło-wieka w Strasburgu w sprawie Grzelak przeciwko Polsce głosi, że praktyka polskiej szkoły w sprawie etyki narusza normy europejskie, ale jednocześnie Trybunał nie podważył polskich rozwiązań prawnych. Fakt, że rząd nie odwołał się od wyroku, świadczy, że podziela ocenę niedoskonałości rozwiązań.

W trakcie debaty wypracowano m.in. następujące wnioski dotyczące rozwiązań, które pomogłyby w zwiększeniu dostępności lekcji etyki:

− zmniejszenie lub zniesienie limitu chętnych uczniów na lekcje etyki (dziś musi się ich w szkole zgłosić co najmniej siedmiu) – rozwiązanie popierane m.in.

przez Helsińską Fundację Praw Człowieka,

− nauka przez Internet poprzez interaktywne nauczanie (nauczanie etyki musi obejmować również dyskusje i bezpośrednią wymianę poglądów),

− wprowadzenie etyki jako przedmiotu obowiązkowego, a nie fakultatywnego,

− zwiększenie liczby nauczycieli przygotowanych do nauczania etyki,

− promowanie dorobku polskich etyków: ks. Józefa Tischnera, Marii Ossow-skiej, Jerzego Kotarbińskiego i Jacka Hołówki.

185