Wykonawców tego zawodu nazywa się różnie: wyszukiwaczami, faktografami, researcherami, kwerendarzami, dokumentatorami (w od-różnieniu od dokumentalistów, czyli realizatorów przekazów doku-mentalnych). Podstawowym zadaniem researchera-dokumentatora jest wyszukiwanie materiałów źródłowych i zbudowanie bazy wie-dzy na dany temat. Do zbudowania scenariusza przydać może się dosłownie wszystko. Wyszukiwacze, zatrudniani w pionie scenariu-szowym, pełnią w nim funkcję pomocniczą. Z reguły nie piszą sce-nariuszy, choć pośrednio uczestniczą w ich powstawaniu, dostarcza-jąc niezbędnej wiedzy i wnosząc niezwykle cenny wkład nie tyle może w ich kształt, co w zawartość.
Formalnie rzecz biorąc, nawet najznakomitszym kwerendarzom, którzy często wnoszą nieoceniony, doniosły wkład w powstanie war-tościowego scenariusza filmowego, nie przysługuje status
współsce-narzystów. Jako pracownicy pomocniczy z reguły nie są oni imiennie odnotowani w napisach filmu. Nie ulega jednak najmniejszej wąt-pliwości, iż w grę wchodzi w tym przypadku osobna specjalność i profesja scenariuszowa mająca doniosłe znaczenie dla ostatecznej wartości zarówno samego projektu, jak i filmu.
Rola kwerendarza (scenarzysty-faktografa, researchera) polega na sporządzeniu możliwie najbardziej wnikliwej i nośnej dokumen-tacji mającego powstać scenariusza. Każdy temat filmowy potrzebu-je mnóstwa szczegółowego materiału. Researcher wnosi do pracy nad scenariuszem rozległą erudycję, specjalistyczną wiedzę na dany temat i talent urodzonego tropiciela rzeczy, które mogą okazać się przydatne i wielorako inspirujące przy tworzeniu scenariusza.
O doniosłości prac dokumentacyjnych świadczy fakt, iż w przypad-ku niektórych produkcji filmowych i telewizyjnych producenci za-trudniają w trakcie pracy nad scenariuszem nie jednego, a kilku dokumentatorów, aby wyposażyć projekt w maksimum cennych danych faktograficznych i uzyskać optymalnie nośny związek fikcji ekranowej z określoną rzeczywistością.
W przypadku filmu montażowego (found footage film) rola gruntownie przeprowadzonych, odkrywczych kwerend archiwal-nych urasta do rangi podstawowego zadania, przed którym staje scenarzysta. W warunkach profesjonalnej produkcji filmowej prze-znacza się na te żmudne i czasochłonne poszukiwania bardzo znaczne środki, nie szczędząc wysiłków, aby odnaleźć i pozyskać dla danego filmu najatrakcyjniejsze, często całkiem nieznane, materiały zdjęciowe. Gruntowna znajomość tych materiałów pozwala scena-rzyście dokumentu montażowego (filmu z filmów) kreować wizje ekranowe o niezwykłej sile oddziaływania.
Opowiadacz (storyteller)
Scenarzysta-opowiadacz jest w zasadzie specjalnością bardzo bliską noweliście, ilekroć w pracy nad scenariuszem nie powstała wcześniej nowela filmowa, a przygotowywany projekt przyszłego filmu wymagał przedstawienia danej historii już nie w zarysie, jaki stanowi jej streszczenie, lecz w bardziej rozwiniętej formie narracyj-nej. Chodzi o to, by wydobyć z danej historii optimum możliwości jej ekranowego wyrazu. Dzięki potencjałowi wyobraźni opowiadacza (patrz gagman) i jego umiejętności opowiadania zarys scenariusza
zyskuje niezbędną nośność narracyjną, która czyni go produktem atrakcyjnym w perspektywie dalszego opracowania. Istnieje jednak coś jeszcze…
W azjatyckiej kulturze filmowej okresu niemego wykształciła się kultura benszi. Jej istotę stanowi niezwykle wysoko ceniona umiejętność narracyjna polegająca na werbalnym i dźwiękowym uczestnictwie w pokazie filmowym kogoś, kto za pomocą sztuki słowa i sztuki aktorskiej tworzy na żywo pod ekranem sferę akustycz-ną oglądanego dzieła, wchodząc w rolę opowiadacza-scenarzysty.
Zwłaszcza w Japonii kunszt benszi osiągnął poziom artystyczny i wy-konawczy, który jak magnes przyciągał do sal kinowych miliony ludzi pozostających pod urokiem tego rodzaju pełnych inwencji indywidualnych prezentacji.
Fabularzysta (plot designer)
Pośród specjalności scenariuszowych fabularzysta jest tą, która zapewnia projektowi atrakcyjną konstrukcję ekranowych zdarzeń.
W polu zainteresowania fabularzysty znajduje się przez cały czas relacja pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami, scenami, wątkami i motywami filmu a jego konstrukcją fabularną jako wielorako zna-czącą całością. W scenariuszu pisanym jednoosobowo jego autor sam musi zadbać o rozmaite niuanse fabuły. W zespole scenarzy-stów liczy się umiejętna koordynacja pracy wielu osób, od której zależy na dalszą metę spójność ekranowego efektu. Zadanie to po-wierza się najbardziej doświadczonej osobie, czyli głównemu scena-rzyście. Finalny efekt pracy zespołu ocenia jednak ktoś inny. Nie-przypadkowo ostatnią instancją zatwierdzającą gotowy scenariusz każdego z odcinków bywa wydawca (screenplay editor).
W profesjonalnie zorganizowanej produkcji telewizyjnej zasadę pracy stanowi szeroko rozumiana korelacja poczynań zespołu współautorów odpowiedzialnych za poszczególne elementy scena-riusza. Wiadomo nie od dzisiaj, że pochopnie wskazany porządek rozwoju może z czasem zaprowadzić serial w ślepą uliczkę. Dlatego skupiony na bieżących odcinkach główny scenarzysta (headwriter) nie odczuwa zakłopotania ani wstydu, jeśli producent decyduje się zaangażować do pracy nad scenariuszem osobę, której celem jest stworzenie optymalnie nośnej fabuły.
W przypadku wieloodcinkowego serialu rola konstruktora- -architekta fabuły zyskuje niepomiernie na znaczeniu. Rośnie też jego odpowiedzialność. W produkcjach serialowych podstawowym zadaniem fabularzysty jest wybiegające daleko naprzód panowanie nad poszczególnymi wątkami i postaciami tak, aby przedstawiana historia nie przeżywała co jakiś czas nieoczekiwanych perturbacji, natrafiając na niemożliwe później do usunięcia przeszkody oraz ewidentne błędy, które niechybnie wychwycą uważni widzowie.
Epizodysta (episodist)
Epizodysta jest zazwyczaj współscenarzystą dokooptowanym do zespołu ludzi piszących scenariusz po to, by równolegle zajął się stworzeniem i rozbudowaniem jakiegoś epizodu uznanego za nie-zbędny. Twórcy scenariuszowych epizodów uchodzą za specjalistów od danego ich rodzaju (na przykład od scen rodzajowych czy wąt-ków romansowych). Chodzi o dopisanie do już istniejącej – bądź też nakreślonej w generalnych zarysach – opowieści scen bądź sekwen-cji (wątki retrospektywne i dzieje miłości Ricka i Ilsy dopisane przez Caseya Robinsona w Casablance), których w tej fazie rozwoju pro-jektu jeszcze nie ma, a które powiedzą widzowi znacznie więcej o bohaterach i wzbogacą ich historię.
Dobrze pomyślany i napisany epizod nie tworzy całości. Wpływa jednak na nią, wnosząc istotną wartość do filmu jako złożonej wielo-wątkowej konstrukcji, na którą składa się szereg innych epizodów.
Dialogista (dialogist)
Twórca dialogów filmowych to mistrz jednej linijki, pojedyn-czego zdania, lotnego bon motu, zwięzłej frazy. Prefiguracją dzisiej-szego dialogisty i jego odpowiednikiem w erze kina niemego był autor napisów międzyujęciowych. W latach dwudziestych kunszt ten ceniono tak wysoko, że w pierwszej edycji nagród hollywoodz-kiej Akademii Filmowej (1929) przyznawanych za lata 1927–1928 istniała specjalna kategoria Oscara dla twórcy najlepszych napisów międzyujęciowych. Statuetkę otrzymał wówczas niezrównany mistrz takich werbalno-montażowych mikrokonstrukcji Joseph White Farnham.
Talent znajdywania optymalnie zwięzłego i nośnego słowa, jakie pada z ekranu, jest rzadki, dany niewielu. Istnieją wybitni skądinąd scenarzyści, którzy nie potrafią i nie lubią pisać dialogów. Oprócz nich trafiają się także urodzeni dialogiści (Marek Hłasko, Jeremi Przybora, Sławomir Mrożek), dość konsekwentnie stroniący od pi-sania całych scenariuszy filmowych. Są jednak i tacy, jak: Ernst Lu-bitsch, Billy Wilder, Ludwik Starski, Woody Allen czy Janusz Gło-wacki, którym nie sprawia wielkich trudności finezyjne godzenie jednego z drugim.
Dialogista wnosi do scenariusza i dzieła filmowego nieoszaco-waną wartość w postaci pamiętnych fraz i powiedzonek. W niektó-rych gatunkach kina, do któniektó-rych należą przykładowo: farsa, kome-dia salonowa, sophisticated comedy, sitcom, komekome-dia obyczajowa, dramat sądowy i szereg innych, dialogi wiodą prym. Błyskotliwie napisany dialog potrafi w scenariuszu i na ekranie zmienić bardzo wiele, odgrywając eksponowaną rolę przesądzającą o atrakcyjności danego utworu. Dialogi do tego typu filmów (Sztuka życia, Kacza zupa, Ninotchka, Casablanka, Świadek oskarżenia, Pół żartem, pół serio itp.) piszą najlepsi z najlepszych. Również polskie kino ma do odnotowania wiele kapitalnych kwestii, które wymyślili niegdyś autorzy dialogów5.
Dramaturg (script dramatist)
Funkcji dramaturga (dramatist) w procesie powstawania scena-riusza nie należy mylić z literacko-teatralną funkcją dramatopisarza (playwright). Ten ostatni jest autorem sztuki teatralnej, ale nie współautorem scenariusza. Rola dramaturga jako scenarzysty pracu-jącego na potrzeby kina polega w głównej mierze na skutecznym nakreśleniu i wydobyciu takich cech konstrukcji scenariusza (i przy-szłego filmu), jak: linia dramaturgiczna, odpowiednia dynamika rozwoju dramatycznego akcji, węzłowe wydarzenia i nieoczekiwane zwroty, przebieg napięć, wyrazistość postaci i emocji, jakie one wy-wołują, budowa poszczególnych scen i epizodów, podział całości na akty (sekwencje), suspens, katharsis etc.
_______________
5 Zob. Marek Hendrykowski: Najlepsze kasztany. Księga cytatów polskiego filmu.
Poznań 2013.
To właśnie dramaturg jako ekspert od technik dramatycznych potrafi, jeśli wcześniej nie uczynił tego scenarzysta, zadbać o emo-cjonalną stronę przeżyć przyszłego widza i zapanować nad amor-ficzną dotąd opowieścią, przekształcając scenariusz filmowy w pre-cyzyjnie skomponowaną strukturę trzyaktową lub pięcioaktową. On także najlepiej nakreśli i zaprojektuje przebieg napięć, które mało nośną i nudną opowieść zamienią w pasjonujący dramat ekranowy.