W ostatnich latach zauważyć można, iż po czasie tzw. „nowoczesnego indywiduali-zmu”, skupionego na zaspokajaniu tylko i wyłącznie własnych oczekiwań i kierowaniu się w działaniach jedynie dobrem własnym, konsumenci zaczęli poszukiwać nowych społecz-ności, do których mogą się przyłączyć, tworzonych poza więzami rodzinnymi i innymi tradycyjnymi więzami społecznymi. Określa się je mianem współczesnych „plemion, któ-re można zdefiniować jako płynne, ciągle zmieniające się zbiorowości społeczne, połączo-ne podzielanymi emocjami, stylami życia, przekonaniami moralnymi i praktykami kon-sumpcyjnymi. (…) Członkowstwo w takich grupach przekracza (…) bariery kulturowe, narodowe czy rasowe, gdyż każdy, kto podziela dane pasje lub przekonania, może się do nich przyłączyć. W związku z tym konsumpcja jest często używana do pokazania roli, jaką konsument aktualnie odgrywa”141. Uzasadnienie zastosowania słowa plemiona do określe-nia tego rodzaju zbiorowości leży wedle Covy w ich pokrewieństwie właśnie z przedno-woczesnymi formami społecznymi charakteryzującymi się lokalnym poczuciem przyna-leżności, grupowym narcyzmem, brakiem centralnej, instytucjonalnej władzy, skupieniem na emocjach, pasjach, uczuciach. Zazwyczaj są to niewielkie, nietrwałe grupy142. ”Ple-mienne podejście do marketingu zakłada koncentrację na relacjach i traktowanie organi-zacji jako wsparcia dla tych relacji”143.
Rozwój współczesnych społeczności uwarunkowany jest przede wszystkim dostęp-nością Internetu. Ich charakter sprawia, że nie opierają się one na osobistych interakcjach i raczej mają ulotny charakter, choć ciągle zmieniają się. Jak zauważył Stevenson w 2002 roku, społeczności tworzone w Internecie będą ciągle ewoluować ze względu na ducho-we, emocjonalne i intelektualne poziomy zaangażowania ich uczestników144. Przyszłością społeczności jest nie tylko bazowanie na odróżnieniu od innych, ale celebrowanie różnic przy uwzględnianiu różnorodności etnicznych, stylu życia i aspiracji użytkowników145, a siła więzi z grupą zależy od tego, na ile użytkownik czuje się częścią społeczności, w której funkcjonuje jako element większej grupy, a nie indywidualna jednostka. Okazuje się, że to poczucie wspólnoty zwiększa wartość społeczności146.
Według Castellsa obecnie to sieci zastępują lokalne społeczności, a „sieci interneto-we, gdy okrzepną, budują społeczności wirtualne, równie skuteczne, co fizyczne w two-rzeniu więzi i mobilizowaniu ludzi. Tak więc współczesne jednostki konstruują wzorzec interakcji społecznych za pomocą nowych technologii po to, by stworzyć formę społe-czeństwa – społeczeństwo sieciowe. Sieci są strukturami otwartymi, zdecentralizowany-mi, opartymi na zaufaniu i wspólnie podzielanych wartościach, dzięki temu stają się for-mą uporządkowania społecznego, która najlepiej odpowiada wyzwaniom społeczeństwa informacyjnego”147.
141 A. Kacprzak-Choińska, Indywidualistyczne i plemienne aspekty zachowań konsumenckich, [w:]
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne Problemy Usług nr 661, 2011, s. 100.
142 Za: M. Skorek, Marketing postmodernistyczny – implikacje kreowania marki, Handel Wewnętrzny, wrzesień-październik 2012, tom 3, s. 143.
143 K. Dziewanowska, M. Skorek, Budowanie kultowych marek w oparciu o społeczność wokół mar-ki, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne Problemy Usług nr 660, 2011, s. 176.
144 T. Stevenson, Communities of tomorrow, Futures 34, 2002, s. 742.
145 Jak wyżej, s. 743.
146 L. V. Casalo, C. Flavian, M. Guinaliu, Relationship quality…op. cit., s. 358.
147 Za: A. Kacprzak-Choińska, Indywidualistyczne… op. cit., s. 101.
3.2. Społeczności wirtualne w Sharing economy
Ludzie obecni w wirtualnej przestrzeni poszukują osób o podobnych zainteresowa-niach i wartościach, tworząc mniejsze i większe społeczności skupione wokół marek czy idei, co wpływa bezpośrednio na sposoby wytwarzania i oferowania. Społeczności formu-łują się – zdaniem Rheingolda – „kiedy wystarczająca liczba osób kontynuuje dyskusje na tyle długo i z takim emocjonalnym zaangażowaniem, aby w cyberprzestrzeni ukształtowa-ły się sieci osobistych relacji”148. Zauważalnym jest, iż „środowisko usieciowione sprzyja powstawaniu nowej modalności w organizacji produkcji. Chodzi o produkcję radykalnie zdecentralizowaną, opartą na współpracy, i niewłasnościową, w której rozproszone i luź-no powiązane ze sobą jedluź-nostki dzielą się zasobami oraz wynikami produkcji, a współ-pracują, nie polegając ani na sygnałach rynkowych, ani na poleceniach kierowników”149. Koncepcję taką Benkler nazywa „produkcją partnerską opartą na wspólnocie” (commons based peer production).
Promowanie wirtualnych społeczności odbywa się przez rekomendacje grup innym użytkownikom, którzy przyłączając się, gwarantują ciągłość ich funkcjonowania150. Jedną z form społeczności skupiających użytkowników w sieci są zbiorowości prosumenckie. Są to grupy konsumentów, którzy wspólnie tworzą rozwiązania w celu np. zwiększenia ziomu świadomości innych konsumentów, uwrażliwienia na kwestie, np. etyczne czy po-szerzanie dostępu do wiedzy. „W odróżnieniu od produktów tworzonych przez firmy nowe przedsięwzięcia sprzyjają migracji użytkowników i tworzeniu się nowych społeczności.
Można powiedzieć, że każdy z nowych projektów tworzony jest w nowej przestrzeni spo-łecznej i ma szanse na ukształtowanie nowej struktury. (…) W przypadku niektórych pro-jektów są to niewielkie grupy społeczne, a w innych liczące setki osób społeczności. W nie-licznych (…) można jednak obserwować bardzo słabe więzi społeczne, szczególnie w tych, które zostały opuszczone przez spajających grupy liderów. Stały się one przestrzeniami niskiej aktywności prosumenckiej, a część z nich ze względu na brak zaangażowania zo-stała zamknięta”151 lub ich działalność jest ograniczana, jak w przypadku opisanych powy-żej Wymiennika czy Thingo, czy wspomnianych w dalszej części rozdziału banków czasu.
Wirtualne społeczności, których przykłady przedstawiono poniżej, realizują ważne dla nich cele w oparciu o wspólną pracę, zaufanie i zaangażowanie. Są one w mniejszym lub większym stopniu formalnie zorganizowane (głównie ze względów organizacyjnych takich jak pozyskiwanie funduszy na dalszą działalność).
W doborze przykładów społeczności realizujących założenia ekonomii współpracy skupiono się na takich, które spełniają założenia koncepcji, ale także pokazują różnorod-ność obszarów, na jakich działają. Generalnie społeczności oparte na idei ekonomii współ-pracy służyć mogą realizacji całej gamy celów ważnych dla określonych społeczności.
Mogą to być: samopomoc, w tym pożyczanie pieniędzy, promowanie idei, np. Eko czy szerzej zrównoważonej konsumpcji, tworzenie treści na potrzeby szerokiego grona od-biorców w ramach ruchu wolnej kultury, wspólna konsumpcja w celu zmniejszenia kosz-tów (jak opisany powyżej Blablacar.pl).
Istnieje cała grupa społeczności, które określić można jako samopomocowe obejmują-ce oprócz działań takich jak pożyczki, pomoc w sprawach codziennych, porady, także dzia-łania społeczności prosumenckich, w tym zrzeszające konsumentów walczących z firmami.
148 Za: P. Siuda, Kultury prosumpcji… op. cit., s. 24.
149 Y. Benkler, Bogactwo..., op. cit., s. 76.
150 L. V. Casalo, C. Flavian, M. Guinaliu, Relationship quality..., op. cit., s. 359.
151 S. Skolik, Ewolucja struktur społecznych Wikimediów. Studium przypadku rozwoju zbiorowo-ści prosumenckich, [w:] Między pracą a konsumpcją. Co decyduje o miejscu człowieka w dzi-siejszym społeczeństwie?, pod red. F. Byloka, U. Swadźby, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice 2014, s. 152-153.
54
rozdział iii: dzielenie Się i crowdSourcing jaKo innowacyjne Formy działalności organizacji
Przykładem społeczności, która założona została w celu pomocy wzajemnej, jest pol-ska platforma kokos.pl. Poprzez platformę możliwe jest kontaktowanie się osób, które chcą pożyczyć pieniądze, z tymi, które są w stanie takiej pożyczki im udzielić. Z danych umieszczonych na stronie internetowej wynika, że poprzez serwis udzielono ponad 122 tys. pożyczek na kwotę prawie 138 mln zł (w ciągu ostatnich 8 lat), a w ciągu ostatnich 30 dni wymieniono waluty o wartości powyżej 760 tysięcy złotych152. Ideą serwisu jest pożyczanie małych kwot od wielu użytkowników, które składają się na oczekiwaną pulę.
W obrębie każdej tzw. aukcji pożyczkowej poszczególni użytkownicy zgłaszają kwotę, którą mogą pożyczyć, a system wskazuje możliwy zysk.
Formą społeczności powołanych do życia w celu wzajemnej pomocy są banki czasu.
To koncepcja, która zrodziła się w latach 80. zeszłego wieku. Są to lokalne grupy, któ-rych członkowie, jeśli dysponują czasem, mogą pomóc komuś, np. zrobić zakupy, w na-uce, wybrać się wspólnie na spotkanie towarzyskie. Banki czasu funkcjonują na różnych zasadach. BankCzasu.org działa bez żadnej waluty, a każdy, kto poświęci swój czas, jest
„nagradzany” podziękowaniami i komentarzami. Z kolei we Wrocławskim Banku Czasu i w Łódzkim „walutą” są godziny poświęcone innemu użytkownikowi. Niektóre czasu banki czasu w Polsce funkcjonują sprawnie od lat – np. bank czasu w Poznaniu działa od 2006 roku, wiele jednak zaprzestało działalności po kilku miesiącach. „Obecnie najaktyw-niej działają śląskie banki czasu prowadzone przez Stowarzyszenie Meritum. Powstają w ramach projektu „Stawiam na pracę”. Dofinansowany jest coaching dla koordynatorek, które następnie pracują jako wolontariuszki. W tej chwili funkcjonują banki czasu w Ka-towicach (dwa), Chorzowie (dwa) i Siemianowicach, a niedługo prawdopodobnie ruszy bank czasu w Świętochłowicach”153.
Wielu klientów, zanim zacznie szukać porad u specjalistów z różnych dziedzin, roz-poczyna poszukiwanie informacji na temat nurtujących ich problemów w Internecie.
„Wpisy typu „gdzie kupię”, stanowią już 20 proc. wszystkich zapytań. Natomiast prośby o rozwiązanie problemu z danym produktem to już 17 proc. wpisów. Publikacje typu „czy ktoś mógłby pomóc” dziennie pojawiają się przeciętnie 1,2 tys. razy, z czego trzy czwarte jest zamieszczane na Facebooku. Z kolei zwroty typu „jaka sieć”, „jaki abonament” czy
„który operator” w 2014 roku ukazały się ponad 45 tys. razy”154. Równie często poszuki-wane są informacje dotyczące zdrowia. „Z raportu PBI wynika, że 93 proc. badanych po-szukiwało w Internecie informacji o tematyce zdrowotnej. (…) Najwięcej ankietowanych (63 proc.) takich informacji poszukuje co najmniej raz w miesiącu. Kilka razy w miesiącu po tego typu wiedzę sięga 16 proc. badanych. Natomiast codziennie informacji na temat zdrowia, medycyny lub chorób szuka 2 proc. respondentów. (…) Internauci najczęściej szukają wiadomości na temat zdrowia w serwisach medycznych – 61 proc., przegląda-jąc fora internetowe – 17 proc. oraz serwisy społecznościowe – 6 proc.”155. W Internecie wiele jest społeczności służących sobie wzajemnie pomocą, np. przekazując informacje, a można je znaleźć przede wszystkim na portalach oferujących fora. Według P. Karpiuka najpopularniejsze w Polsce fora występują na portalach: Gazeta.pl, Wizaz.pl (kosmetyka,
152 https://kokos.pl/aukcje?id=183792 [16.06.2016].
153 O. Szkolnicka, Banki czasu – ekologiczna wymiana usług, portal Ulica Ekologiczna, http://uli-caekologiczna.pl/zdrowy-tryb-zycia/banki-czasu-%E2%80%93-ekologiczna-wymiana-uslug/
[13.11.2015].
154 „Czy ktoś mi może pomóc?” – Polacy szukają porady w sieci, http://nf.pl/manager/czy-ktos-mi--moze-pomoc-polacy-szukaja-porady-w-sieci,,50317,83 [20.06.2016].
155 M. Moskal, Polacy szukają informacji o zdrowiu w internecie, http://jejswiat.pl/9341,polacy--szukaja-informacji-o-zdrowiu-w-internecie [13.06.2013].
3.2. Społeczności wirtualne w Sharing economy
moda), Kafeteria.pl (forum dla kobiet), Darkwarez.pl (gry, muzyka, filmy), Vitalia.pl (od-żywianie, fitness)156.
Kolejną kategorią społeczności, które na potrzeby artykułu nazwano samopomoco-wymi, są te tworzone w celu pomocy wzajemnej między konsumentami w starciu z róż-nymi nieodpowiadającymi im praktykami firm.
Przykładami tego typu działań są dwa polskie portale umożliwiające konsumentom składanie pozwów zbiorowych i poszukiwania radców prawnych. Jednym z nich jest wspólnypozew.com, drugi – pozywamy-zbiorowo.pl. Oba gromadzą użytkowników, któ-rzy domagają się roszczeń wobec firm lub osób i poprzez platformę mogą znaleźć osoby w podobnej sytuacji, skontaktować się z prawnikiem i wspólnie złożyć pozew zbiorowy.
Inną formą ochrony interesów konsumentów są działania, które służyć mają zwięk-szaniu świadomości klientów. Przykładem takiej inicjatywy jest społeczność skupiona wokół portalu czytamyetykiety.pl. Na stronie znaleźć można ponad 3000 produktów, któ-rych etykiety są umieszczone i przeanalizowane pod względem składu. Na stronie znaleźć także można zestawienia produktów oraz komentarze użytkowników, a ponadto załączyć etykietę do analizy. Facebookowa społeczność zgromadzona na profilu Czytamy Etykiety to ponad 45,6 tys. użytkowników.
Podobnemu celowi służy portal www.chcewiedziec.pl i profil na Facebooku o tej sa-mej nazwie, mają one propagować wiedzę o GMO. Dzięki nim klienci są na bieżąco infor-mowani o działaniach Instytutu Spraw Obywatelskich. Portal służy także do kontaktowa-nia się osób, które pragną uczestniczyć w działakontaktowa-niach mających na celu tworzenie podstaw społeczeństwa, „w którym obywatele są zaangażowani w życie publiczne, dbają o dobro wspólne, są świadomi swoich praw i obowiązków, mają do siebie nawzajem zaufanie oraz chcą i potrafią współpracować”157. Na stronie portalu pojawiają się informacje pogłębia-jące wiedzę konsumentów, a także istnieje możliwość podpisania petycji w sprawie od-powiedniego znakowania produktów zawierających GMO czy zabezpieczenia polskich interesów w związku z podpisaniem umów TTIP i CETA. Profil facebookowy ruchu służy do bieżącej komunikacji z osobami zainteresowanymi tematyką.
Kolejnym przejawem sharing economy są grupy osób, które tworzą społeczności pro-pagujące określone idee. Na potrzeby artykułu wybrano kilka tego typu społeczności, które zostały stworzone w celu promocji idei zrównoważonego stylu życia oraz wolnej kultury.
Przykładem propagowania idei zrównoważenia może być społeczność zgromadzona na portalu Życie Rzeczy (zycierzeczy.pl). To grupa osób, które zajmują się kreatywnym wykorzystaniem różnych produktów i tworzeniem z nich nowych rzeczy. Poszczególne pomysły opisywane są przez konkretnych, indywidualnych użytkowników, o których in-formacje wraz z możliwościami kontaktu umieszczane są pod postem.
Platforma odrolnika.pl została stworzona przez rolników zrzeszonych w Stowarzysze-niu Grupa Odrolnika. Głównym celem platformy jest umożliwienie bezpośredniej sprzedaży produktów z gospodarstw rolnych do klientów indywidualnych i instytucji. Jednakże portal i profil facebookowy Stowarzyszenia zawierają także informacje o zdrowym żywieniu, pre-zentują właściwości warzyw i możliwości ich wykorzystania, przepisy oraz mówią o bieżą-cej działalności. Społeczność odrolnika.pl ma na Facebooku ponad 2,5 tys. członków.
Kolejną ciekawą inicjatywą, która wpisuje się w koncepcję dzielenia się, a którą znaleźć można na portalu odrolnika.pl, jest projekt Działka od rolnika. „W ramach pro-jektu przewiduje się ogrodzenie i podzielenie całej działki o łącznej powierzchni 5,70 ha na 100 poddziałek, z których każda o powierzchni 5,70 ara, tj. 5700 m. kw. zostanie
156 Więcej: P. Karpiuk, Polskie fora dyskusyjne w Internecie, http://blog.tiger.com.pl/2015/02/16/
polskie-fora-dyskusyjne-w-internecie/ [16.02.2015].
157 http://www.chcewiedziec.pl/o-nas/ [24.06.2016].
56
rozdział iii: dzielenie Się i crowdSourcing jaKo innowacyjne Formy działalności organizacji
wydzierżawiona osobom chętnym do udziału w projekcie. Każdy chętny może ubiegać się o dzierżawę 1 działki lub kilku. (…) Biofarmersi, bo tak będą się nazywali dzierżawcy działek, wspólnie poprowadzą podgospodarstwo ekologiczne. (…) Przez cały sezon bio-farmersi będą mogli korzystać z pomocy i wiedzy rolnika w zakresie upraw ekologicznych (czyli nauczą się uprawiać warzywa i owoce lub też hodować zwierzęta), dowiedzą się, jak uprawiać i zbierać zioła (opieka zielarki), będą mogli korzystać z małej przetwórni, która znajdzie się tuż obok farmy biofarmersów, a ponadto nauczą się – pod opieką gospodyni – jak robić domowe przetwory”158. Na stronie nie ma niestety żadnej informacji dotyczącej postępów w realizacji projektu.
Przykładem społeczności promującej trend Eko jest społeczność Ekolokalnie.pl. Na profilu facebookowym organizacji, który ma ponad 7,5 tys. użytkowników, znajdują się interesujące porady, kursy, przepisy, informacje o rozwiązaniach, trendach itp. promujące zrównoważoną konsumpcję159.
Kolejną formą, którą wskazać można jako przykład społeczności zajmującej się pro-dukcją wzajemną opartą na wspólnocie, jest ruch Wikipedia – często podawany błędnie jako przykład crowdsourcingu. To jednak typowy przykład działalności, która realizuje założenia sharing economy. Jest to jedna z najstarszych i największych inicjatyw tego typu – sama Wikipedia ma 287 wersji językowych i 23 projekty siostrzane: 12 projektów „fla-gowych” (polskojęzyczne, np.: Wikisłownik, Wikicytaty, Wikibooks i multijęzykowe, np.
Wikimedia Commons, Inkubator) oraz 11 pomocniczych (np. Meta-Wiki – wiki globalnej społeczności Wikimedia), z których każdy jest autonomiczny, a zasady jego działania re-guluje jego własna społeczność160.
W ramach ruchu Wikipedia tylko w Polsce współpracuje ze sobą na zasadach wolon-tariatu blisko 2 tys. tzw. wikipedystów, ok. 4000 aktywnych użytkowników w ciągu mie-siąca i ponad 750 tys. osób, które mają założone konta161. Obecnie polskojęzyczna Wiki-pedia zawiera ponad 1,1 mln haseł. Wersja anglojęzyczna to ponad 5 mln artykułów, 117 539 aktywnych edytorów i ponad 28 mln zarejestrowanych użytkowników162.
Na strukturę ruchu Wikimedia składają się: „małe grupy społeczne w projektach pe-ryferyjnych (znaczna część wersji językowych Wikipedii oraz większość pozostałych projektów działających pod egidą Fundacji Wikimedia) oraz wewnątrz wikiprojektów (mających tendencje do dzielenia się na mniejsze jednostki); duże grupy (społeczności) w niektórych wersjach językowych Wikipedii oraz społeczności dużych wikiprojektów;
sieci społeczności i grup społecznych w kilku największych wersjach językowych Wiki-pedii, a także organizacje zakładane przez członków społeczności, w tym między innymi Fundacja Wikimedia i krajowe stowarzyszenia”163.
Najczęściej wskazywanymi motywami współpracy w ramach Wikipedii są: zabawa – znajdowanie przyjemności w pracach nad wiki, ideologia – wyrażenie wsparcia dla ruchu wolnej kultury oraz wartości – altruizm, pomoc innym. Zdecydowanie rzadziej wskazy-wanymi są: kariera – zdobywanie nowych umiejętności, uznanie innych. Z kolei badania Yanga i Lai wskazują, że motywacje zmieniają się w czasie – dla początkujących edytorów
158 http://www.odrolnika.pl/biofarmersi.php [20.06.2016].
159 Więcej na ten temat w artykule: K. Łazorko, Promotion of Sustainable Consumption of Food by Virtual Communiteies, ActaScientiarum Polonorum. Oeconomia, nr 2, 2015, s. 95-105.
160 https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Projekty_siostrzane [21.06.2016].
161 Stan na dzień 21.06.2016 za: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Portal_wikipe-dyst%C3%B3w.
162 Stan na dzień 21.06.2016 za: https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia_community.
163 S. Skolik, Ewolucja…, op. cit., s. 155.