Finansowanie społecznościowe rozwija się dynamicznie na całym świecie. Nie spo-sób jest wskazać spójną grupę motywów, którymi kierują się podmioty biorące udział w tego typu transakcjach, tym bardziej że motywy te są różne dla każdej z grup podmio-tów uczestniczących w procesie. Inne czynniki bierze pod uwagę ten, kto poszukuje kapi-tału, a zupełnie inne ten, kto chce ten kapitał przekazać. Jeżeli przedsiębiorca ma pomysł, ale nikłe szanse na finansowanie go poprzez kredyt czy środki własne, zupełnie inaczej spojrzy na crowdfunding niż ten, kto posiada zdolność kredytową lub nadwyżkę środków pieniężnych. Podobnie jest z dawcami kapitału (inwestorami, darczyńcami). Jedni inwe-stują tylko w sprawdzone, obarczone mniejszym ryzykiem lokaty bądź papiery wartościo-we, inni chcą wesprzeć projekty innowacyjne, niespotykane, niejednokrotnie narażając się na większe ryzyko. Jedne z ważniejszych, choć nie jedyne czynniki wpływające na decy-zje o podjęciu (bądź zaniechaniu) próby udziału w takim przedsięwzięciu przedstawiono w tabeli 22.
275 Europe Seeks Tax on Crowdfunding Reward, 12.05.2015, Financial Times, http://www.ft.com/
cms/s/0/f514e02c-f80a-11e4-8bd5-00144feab7de.html [10.06.2016].
276 European Comission, Directorate-General Taxation and Customs Union, Value Added Tax Committee, Article 398 of Directive 2006/112/EC), Working Paper No. 836, s. 2.
277 Ustawa z dnia 11 marca 2004 roku, op. cit., art. 113, u. 2.
4.5. zalety i wady rozwoju crowdFundingu
Tab. 22.
Zalety i wady finansowania społecznościowego
Zalety –
– finansowanie pozwalające na pozostanie właścicielem projektu;
–
– kształtowanie relacji z potencjalnymi klientami;
–
– informacja zwrotna o produkcie (również na etapie tworzenia);
–
– niższe koszty pozyskania i korzystania z kapitału;
–
– propagowanie kultury przedsiębiorczości poprzez współpracę między poszukującym kapitału a inwestorem czy pożyczkodawcą;
– wzrost konkurencyjności w obszarach zdominowanych często przez kilku producentów;– –
– udane kampanie będące wzorem dla innych;
– powstawanie nowych miejsc pracy.–
Wady
– niepewność pozyskania środków na realizację przedsięwzięcia;– –
– jawność pomysłu;
– czasochłonność związana z silnym marketingiem bezpośrednim;– –
– silna konkurencja;
– niepewność sukcesu;– –
– sprzedaż produktu przed jego powstaniem;
– ryzyko defraudacji środków;–
– ryzyko uczestnictwa w procederze prania brudnych pieniędzy.– Źródło: opracowanie własne.
Crowdfunding niejednokrotnie jest jedyną opcją na sfinansowanie nowego, innowa-cyjnego przedsięwzięcia przez nowo powstające przedsiębiorstwo. Warunki kredytowania przedsiębiorstw, w szczególności tych na wczesnym etapie rozwoju, zaostrzono znacząco po wybuchu kryzysu finansowego, co zostało przedstawione wcześniej. Jeżeli przedsię-biorca nie dysponuje kapitałem własnym lub tzw. kapitałem 3F (z języka angielskiego:
family, friends, foolhardly investors), czyli kapitałem od rodziny, przyjaciół lub nieroz-tropnych inwestorów, droga do sfinansowania projektu praktycznie się zamyka. Można próbować pozyskać kapitał od aniołów biznesu czy też kapitał typu venture, jednak bar-dzo często inwestorzy ci zainteresowani są przedsięwzięciami, które znajdują się na nieco wyższym etapie gotowości rynkowej.
Crowdfunding polega na finansowaniu projektów przez wielu drobnych inwestorów, co obniża barierę wejścia na rynek i zwiększa elastyczność finansowania278. Ze względu na różne modele crowdfundingu dostawca kapitału może, ale nie musi stać się współudzia-łowcem przedsięwzięcia. Jest to ważne dla wielu pomysłodawców, którzy nie chcą dzie-lić się własnością swojego projektu, dlatego też wybierają crowdfunding, w którym, poza modelem udziałowym, nie trzeba przekazywać współwłasności projektu osobom trze-cim279. W przypadku form takich, jak anioły biznesu czy venture capital należy liczyć się z tym, że będą oni współuczestniczyć w projekcie. Ponadto dodatkową zachętą dla po-zyskujących kapitał może być fakt, że w projektach można uzyskać finansowanie powy-żej założonego kapitału, co praktycznie nie zdarza się w innych formach finansowania.
278 K. Król, op. cit., s. 23.
279 T. E. Young, The Everything Guide to Crowdfunding: Learn How to Use Social Media for Small Business Funding, FW Media, 2013, s. 17.
100
rozdział iV: crowdFunding jaKo innowacyjna Forma FinanSowania
Przykładem mogą być kampanie firmy Pebble, które realizowane były na platformie Kick-starter. Pierwsza kampania realizowana w 2012 roku, której celem było osiągnięcie 100 tys. USD, ostatecznie zakończyła się wynikiem ponad 10 mln USD. Druga, która reali-zowana była w 2015, osiągnęła wartość 20 mln USD, a celem projektu było zebranie 500 tys. USD. W trzeciej kampanii realizowanej w 2016 roku za cel postawiono sobie zebra-nie 1 mln USD, natomiast ostateczna kwota, którą wpłacili kapitałodawcy wyniosła 12,8 mln USD280.
Przykład ten wskazuje na kolejny atut crowdfundingu, jakim jest możliwość powie-lania projektów zakończonych sukcesem. Kapitałodawcy, którzy wsparli projekt zakoń-czony powodzeniem, są skłonni zainwestować po raz kolejny. Dodatkowym atutem jest możliwość uczestnictwa przez kapitałodawców w tworzeniu produktu poprzez komenta-rze, sugestie. Dzięki temu czują się oni współodpowiedzialni za ostateczne dzieło, co nie-jednokrotnie może ich zachęcić do wsparcia takiego przedsięwzięcia (jest to szczególnie widoczne przy tworzeniu gier komputerowych). Takie rozwiązanie jest też atutem dla po-mysłodawcy, ponieważ współuczestniczący dawcy kapitału stają się propagatorami pro-jektu, tworzą mu reklamę, dbają o jego wizerunek.
W finansowaniu społecznościowym istnieje coś, co trudno odnaleźć w innych for-mach finansowania, a co można nazwać „mądrością tłumu” (crowd wisdom). Określenie to oznacza, że oprócz finansowania dla swoich pomysłów i koncepcji można otrzymać zu-pełnie bezstronną i niezależną opinię krytyków. Pomysłodawca od samego początku ma możliwość tworzenia i kształtowania relacji ze swoimi potencjalnymi klientami. Klienci dzięki temu, że współfinansują projekt, niejednokrotnie czują się z nim bliżej związani, zależy im także na sukcesie przedsięwzięcia. To powoduje, że chętnie dzielą się swoimi opiniami, wnioskami, aby jeszcze bardziej udoskonalić projekt. Informacje, za które w in-nej sytuacji przedsiębiorca musiałby zapłacić, tutaj otrzymuje za darmo.
Kolejnym argumentem na korzyść crowdfundingu jest koszt kapitału, który w po-równaniu z innymi formami pozyskania kapitału jest niski281. Na całkowity koszt kapitału wpływa w dużej mierze koszt platformy crowdfundingowej. Pomimo rozwoju finanso-wania społecznościowego platformy działające w Polsce nie są konkurencyjne. Pobierają one opłaty rzędu 5-10% zbieranego kapitału, równocześnie oczekując dodatkowych opłat związanych z analizą due diligence projektu, szacowaniem ryzyka, obsługą marketingo-wą i prawną282. Przekazując dowolną kwotę na przedsięwzięcie dla pomysłodawcy, trzeba mieć świadomość, że nie otrzyma on pełnej sumy, ponieważ około 2,5%-3,5% stanowią opłaty transakcyjne związane z realizacją przelewów. Wspomniane powyżej koszty po-nosi się jednorazowo. Ponadto do wydatków zaliczyć należy koszty wytworzenia nagród w modelu bonusowym czy koszty odsetek w modelu pożyczkowym. W modelu udziało-wym warto zwrócić uwagę na wypłacane udziałowcom dywidendy.
W większości przedsięwzięć crowdfundingowych nie trzeba dysponować żadnym ka-pitałem początkowym, aby móc wystartować z inwestycją283. Prowizje dla platformy cro-wdfundingowej wypłacane są ze zgromadzonych środków w przypadku, kiedy zbiórka zakończy się sukcesem.
Część projektów, które są zgłaszane do realizacji na platformach crowdfundingowych, nie uzyskuje wystarczającego wsparcia. Jednak warto zauważyć, iż negatywny rezultat
280 Pebble: E-Paper Watch for iPhone and Android, https://www.kickstarter.com/projects/597507018/
pebble-e-paper-watch-for-iphone-and-android/description [12.05.2016].
281 K. Król, op. cit.
282 Portal Innowacji, pi.gov.pl [11.02.2016].
283 T. E. Young, The Everything Guide to Crowdfunding: Learn How to Use Social Media for Small Business Funding, FW Media, 2013, s. 16.
4.5. zalety i wady rozwoju crowdFundingu
pierwszej zbiórki nie oznacza końca możliwości finansowania. Czasem wystarczy drobna poprawa projektu, lepszy marketing, dostosowanie się do ewentualnych sugestii poten-cjalnych wspierających i ponownie można starać się o wsparcie finansowe.
Pozyskanie finansowania od społeczeństwa jest również pozytywnie oceniane przez psychologów, którzy zwracają uwagę na złożoność decyzji podejmowanych przed przed-siębiorców i ich nie zawsze racjonalne uzasadnienie284. Sukces jest dla pomysłodawcy po-twierdzeniem jego wartości, pomysłów, powoduje, że wzrasta jego samoakceptacja, która może przyczynić się do dalszych sukcesów i rozwoju firmy.
Oczywistą zaletą finansowania społecznościowego jest propagowanie kultury przed-siębiorczości przez współpracę między pomysłodawcami i dostarczycielami kapitału.
Pomysł zakończony sukcesem, szczególnie w obszarach zdominowanych przez mono-polistów, może przyczynić się do zwiększenia konkurencji, poprawy jakości produktów i przystępności ich ceny. Efektem końcowym przedsięwzięć, które rozwinęły się dzięki crowdfundingowi, może być powstanie nowych miejsc pracy i rozwój przedsiębiorczości.
Finansowanie społecznościowe, pomimo swojej popularności i wielu zalet, ma jednak wady. Jednym z najważniejszych czynników, które należy wziąć pod uwagę, jest niepew-ność pozyskania wystarczających środków. W niektórych sytuacjach liczy się każda ze-brana suma, jednak zdecydowanie częściej tylko uzyskanie konkretnie określonej kwoty powoduje, że można przejść do realizacji przedsięwzięcia. Wśród platform crowdfundin-gowych wyróżnia się dwa podstawowe modele, w zależności od sumy zebranych środków:
- model KIA (keep it all) realizowane przy każdej zebranej sumie;
- model AON (all or nothing) realizowane tylko w przypadku uzyskania określonego w projekcie minimum.
W pierwszym przypadku ryzyko podejmowane przez kapitałodawców jest większe, ponieważ nie zawsze udaje się zrealizować cel, w szczególności, jeżeli przeznaczyło się na niego mniej środków niż było pierwotnie założone. Model AON zakłada, że środki są przekazywane pomysłodawcy tylko wtedy, kiedy minimalna wartość projektu zostanie osiągnięta. W przeciwnym wypadku projekt nie jest wprowadzany w życie, a środki wpła-cane wracają do inwestorów.
Wadą jest jawność przedsięwzięcia i tym samym ryzyko skopiowania go przez inne podmioty. Przedsiębiorca, chcąc uzyskać zainteresowanie kapitałodawców, przedstawia im projekt, który chce stworzyć. Te informacje są jawne i dostęp do nich mają nie tylko darczyńcy czy inwestorzy, ale również podmioty, które nie mają pomysłu na własną dzia-łalność i próbują wykorzystać cudze projekty bez wiedzy pomysłodawcy. W skrajnych przypadkach może dojść do sytuacji, że pomysłodawca nie uzyska wystarczających środ-ków na realizację przedsięwzięcia, podczas gdy inny podmiot dysponujący kapitałem zre-alizuje jego pomysł. Jak duże jest to ryzyko, zależy przede wszystkim od rodzaju projektu i możliwości jego powielenia.
Wśród projektów crowdfundingowych istnieje duża konkurencja i w dużej mierze od pomysłowości i kreatywności pomysłodawcy zależy, czy jego projekt spotka się z zain-teresowaniem społeczeństwa. Musi on poświęcić wiele czasu i energii na jego przygoto-wanie, opis produktu, promocję, nie mając żadnej gwarancji, że znajdą się chętni, aby go sfinansować. Częściowej selekcji projektów dokonują już pracownicy platform crowdfun-dingowych, ponieważ nie każdy projekt zgłaszany na platformę jest przez nią zatwierdza-ny. Kolejnym sprawdzianem jest odpowiedź potencjalnych inwestorów lub darczyńców.
Crowdfunding, jak wspomniano wcześniej, jest innowacyjną formą finansowania i bar-dzo często dotyczy również takich – innowacyjnych projektów. Ich podstawową wspólną
284 D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012, s. 197.
102
rozdział iV: crowdFunding jaKo innowacyjna Forma FinanSowania
wadą jest to, że osiągają sukcesy zdecydowanie rzadziej niż projekty tradycyjne. W 2015 roku na platformie Kickstarter – jednej z najstarszych i największych platform na świecie – tylko 36,21% projektów zakończyło się powodzeniem285.
Kolejną cechą charakterystyczną crowdfundingu, która jednocześnie może być zale-tą i wadą dla podmiotów w nim uczestniczących, jest konieczność sprzedaży pomysłu (i tym samym znalezienie inwestorów lub kupców) zanim powstanie ostateczny produkt.
Jest to odwrócenie tradycyjnej formy pozyskania kapitału, gdzie najpierw uzyskuje się kapitał na rozwój, inwestycje, a potem dopiero przychody ze sprzedaży produktu. Zale-ta Zale-takiego rozwiązania polega na tym, że jeżeli pomysłodawcy nie uda się zainteresować produktem społeczeństwa, to prawdopodobnie go nie wyprodukuje i tym samym uniknie nakładów finansowych, jakie miałyby miejsce w przypadku korzystania z kapitału wła-snego czy kredytu. Pomimo faktu, iż na platformie można znaleźć informacje dotyczące celów i rezultatów projektu, nie zawsze udaje się je osiągnąć. Pomysłodawca może uzy-skać kapitał, o który wnioskował, jednak ostatecznie nie będzie w stanie zrealizować swo-ich obietnic przed dostawcami kapitału ze względu na niedokładną analizę, niemożność wprowadzenia niektórych rozwiązań, nieoszacowany budżet itd. W rezultacie może nie skończyć inwestycji we wskazanym terminie lub produkt końcowy nie będzie tym, do cze-go się zobowiązał. Tecze-go typu sytuacje wpływają bezpośrednio na reputację wnioskodawcy i ewentualne szanse na realizację kolejnych projektów286.
Ryzyko związane z finansowaniem społecznościowym może dotyczyć wyłącznie do-stawców kapitału. W skrajnych przypadkach może okazać się, iż ich pieniądze nie zosta-ną wykorzystane we właściwy sposób. Pomysłodawcy mogą nie mieć praw autorskich do konkretnych projektów lub nigdy nie zamierzali ich realizować. Częściowo chroni przed tym przekazywanie środków tylko przez profesjonalne platformy crowdfundingowe, które oprócz wystawienia przedsięwzięcia przygotowują wcześniej analizę due diligence pro-jektu. Nie zawsze jednak możliwe jest uzyskanie odpowiednich danych do przeprowadze-nia takiej analizy. Dzieje się tak choćby w sytuacji, kiedy pomysłodawca jeszcze nie ist-nieje na rynku, a proponowany przez niego projekt jest pierwszym jego przedsięwzięciem.
Przykładem może być projekt Anonabox, na który środki zbierano na platformie Kickstar-ter, a który dotyczył przeglądania sieci w sposób anonimowy i ograniczenia cenzury. Pro-jekt szybko zyskał poparcie, zebrano 590 tys. USD, a celem było zaledwie 7,5 tys. USD287. Jednak okazało się, że projekt, przedstawiane prototypy i możliwości rozwiązań w rezul-tacie nie były należycie przygotowane i stanowiły jedynie kopię wcześniej używanych urządzeń, a zbiórkę środków wstrzymano288.
Ważnym czynnikiem występującym w crowdfundingu jest asymetria informacji, któ-rymi dysponuje pomysłodawca, a tymi, które docierają do potencjalnych kapitałodawców.
Powodem takiego stanu jest przede wszystkim brak prawidłowego rozpoznania pozio-mu ryzyka, które w dużej mierze zależy od branży i etapu rozwoju przedsiębiorstwa289.
285 https://www.kickstarter.com/help/stats?ref=about_subnav [29.07.2016].
286 M. Dulaurans, Digital Social Innovation: The Crowdfunding Model, Revista de Comunicación Vivat Academia, Czerwiec 2014, XVII, nr 127, s. 78.
287 R. Santus, Popular Kickstarter Project Anonabox Suspended After Scam Accusations, http://
mashable.com/2014/10/17/kickstarter-anonabox-suspended-fraud-accusations/#SqdJnaTbMsqo [12.07.2016].
288 M. Olber, Projekt Ananobox to jedno wielkie oszustwo?, http://osworld.pl/projekt-anonabox--wielkie-oszustwo/ [12.07.2016].
289 Pełka W., Finansowanie uwarunkowania rozwoju innowacji w Polsce, [w:] Innowacje w roz-woju gospodarki i przedsiębiorstw: siły motoryczne i bariery, pod red. E. Okoń-Horodyńskiej, A. Zachorowskiej-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007.
4.5. zalety i wady rozwoju crowdFundingu
Jednym z ważniejszych czynników będących zagrożeniem dla transakcji crowdfundingo-wych jest fakt niejasnych przepisów prawno-podatkocrowdfundingo-wych dotyczących tej formy finanso-wania, co przedstawiono w poprzednim podrozdziale.
Ryzyko w crowdfundingu wiąże się również z możliwością stosowania procederu prania brudnych pieniędzy. Zdarzały się przypadki, że oszuści poprzez platformy cro-wdfundingowe próbowali wprowadzić w obieg pieniądze z nielegalnego źródła, udzielając wsparcia konkretnym, wcześniej zgłoszonym przez podstawione osoby projektom.
Podsumowując, pomysłodawcy kierują się różnymi motywami, wybierając crowdfun-ding. Wśród czynników charakterystycznych dla tej formy finansowania wymienić można zarówno takie, które czynią ją ciekawą alternatywą dla innych form finansowania, jak i te, które wskazują na zagrożenia i ryzyka z nią związane. Najważniejsze jest, aby podmioty wybierające crowdfunding (i pomysłodawcy, i dostawcy kapitału) mieli świadomość za-równo szans, jak i zagrożeń z nim związanych.
Rola finansowania społecznościowego zwiększa się z każdym rokiem na całym świe-cie, pomimo że wiele kwestii prawnych, podatkowych, administracyjnych, nadzorczych i regulacyjnych z nim związanych nie jest jeszcze ustanowionych. Crowdfunding nie doty-czy już tylko spontanicznych działań charytatywnych doty-czy społecznych, ale również przed-siębiorstw znanych na całym świecie.
Pomysłodawcy widzą coraz więcej zalet w pokazywaniu swoich projektów niezna-nym ludziom i słuchaniu ich opinii zamiast rozmów i negocjacji z instytucjami finan-sowymi. Niektórzy obserwatorzy i badacze rynku stawiają nawet tezę, że crowdfunding w kolejnych kilkunastu latach może wyprzeć z rynku anioły biznesu czy venture capital, a nawet osłabić znaczenie kredytowania bankowego. Ważne jest jednak, aby nie stawiać na początku sztywnych ram i przepisów, które mogą zniechęcić inwestorów i pomysło-dawców.
Zakończenie
Rozwój współczesnej gospodarki związany jest rozwojem teorii innowacji i proce-sów innowacyjnych. Współcześnie innowacje kojarzą się przede wszystkim z rozwojem technologii i nowych wyrobów, usług oraz wdrażaniem nowych procesów, np. w zarzą-dzaniu czy marketingu. Definicje dotyczące innowacji nie są jednolite. Zmiany w gospo-darce prowadzą do stopniowych modyfikacji procesów innowacyjnych. W ramach pod-stawowych modeli systemów innowacji wyróżnić można teorię podażową („pchaną przez naukę”), popytową („ciągnioną przez rynek”) oraz model liniowy popytowo-podażowy.
W związku z tym, że na przestrzeni lat zmieniał się model kreowania wiedzy, rozwinę-ły się również kolejne modele „związanego łańcucha” i „sprzężeniowy”.
Warto zwrócić uwagę, że bardzo ważnym elementem aktywności innowacyjnej jest czynnik ludzki, z którym ściśle wiąże się kapitał intelektualny. Na podstawie doświadczeń różnych firm zaobserwowano, że niejednokrotnie personel niższego szczebla może mieć bardziej nowatorskie i innowacyjne pomysły, ze względu na bliższy kontakt z klientem, jego problemami i potrzebami. Rozwój wiedzy oraz dostęp do różnych źródeł informacji skutkuje tym, że przedsiębiorstwa działające na rynku nie są w stanie wypracować samo-dzielnie know-how, korzystają z pomocy ośrodków akademickich i agend badawczych czy jednostek badawczo-rozwojowych. Na podstawie przeprowadzonych badań zaobser-wowano, iż polskie przedsiębiorstwa nadal przeznaczają niewielką część środków na dzia-łalność innowacyjną. Jeżeli przedsiębiorstwa ponoszą nakłady związane z działalnością innowacyjną, dotyczą one głównie inwestycji w niestosowane wcześniej środki trwałe a nie w działalność badawczo-rozwojową.
Postęp technologiczny, w tym rosnąca rola Internetu zmieniły postrzeganie organi-zacji otwierając równocześnie przed nimi nowe możliwości, które wcześniej nie były do-stępne na taką skalę. Efektem zmian zachodzących na rynku są dwie innowacyjne kon-cepcje – ekonomia dzielenia się i crowdsourcing. Zasady i założenia dotyczące obu pojęć są odmienne, jednak łączy je to, że pojawiły się w konsekwencji zmian technologicznych, przede wszystkim dostępności Internetu oraz zmiany zachowań uczestników rynku ta-kie, jak niezależność, otwartość, tworzenie społeczności o podobnych zainteresowaniach.
W monografii opisane zostały założenia obu koncepcji, różnice między nimi, przyczyny występowania oraz formy. Rozwój obu koncepcji możliwy jest głównie dzięki rosnącym możliwościom oprogramowania, dostępności urządzeń mobilnych, powstawaniu mediów społecznościowych, które łączą nie tylko rodziny i przyjaciół, ale również ludzi mających te same zainteresowania i współpracujących zawodowo.
To, że ekonomia rozwija się w kierunku dzielenia się jest konsekwencją nie tylko rozwoju technologicznego, ale również zmian zachowań nabywców, którzy korzystają z nowych możliwości komunikowania się, wyrażania opinii, zwiększania świadomości czy dokonywania zakupów (przykładowo Społecznościowy System Wymiany, platforma współpracy thingo.pl, BlaBlaCar, Banki Czasu czy internetowy pieniądz Bitcoin). Obie
106 zaKończenie
koncepcje przyczyniają się do wzrostu innowacyjności organizacji i skuteczniejszego roz-wiązywania przez nie problemów.
Jednym z najszybciej rozwijających się rodzajów crowdsourcingu jest crowdfunding, czyli finansowanie społecznościowe. Dzięki zastosowaniu tej innowacyjnej koncepcji po-mysłodawca ma możliwość dotarcia ze swoim projektem do wielu darczyńców lub inwe-storów, którzy mogą być zainteresowani ulokowaniem środków właśnie w jego projekcie.
Podobnie jak wcześniej, również do rozwoju tej formy finansowania przyczynił się przede wszystkim rozwój technologiczny, głównie możliwości korzystania z Internetu. Zaintere-sowanie crowdfundingiem wzrosło po wybuchu kryzysu finansowego w 2007 roku, który ograniczył dostęp do kapitału spółkom na całym świecie. Do jego rozwoju, podobnie jak w przypadku koncepcji dzielenia się i crowdsourcingu ogółem, przyczyniło się również
Podobnie jak wcześniej, również do rozwoju tej formy finansowania przyczynił się przede wszystkim rozwój technologiczny, głównie możliwości korzystania z Internetu. Zaintere-sowanie crowdfundingiem wzrosło po wybuchu kryzysu finansowego w 2007 roku, który ograniczył dostęp do kapitału spółkom na całym świecie. Do jego rozwoju, podobnie jak w przypadku koncepcji dzielenia się i crowdsourcingu ogółem, przyczyniło się również