Przeprowadzona w 1998 roku reforma oświaty zakładała objęcie nauczaniem licealnym do 80% uczniów rocznika. Zmieniono wówczas strukturę ustroju, m.in. wprowadzając nowy typ szkoły – gimnazjum, wydłużając tym samym kształcenie obowiązkowe o rok. Szkoły zawodowe zaplanowano w systemie dwuletnim, a kształcenie zawodowe miało być w znacznym stopniu realizowane przez licea profilowane (w praktyce uruchomione w 2002 roku), dające także możliwość przystąpienia do matury. Technika miały docelowo zostać wycofane z systemu. Upowszechniano policealne szkoły zawodowe pozwalające rozwijać kompetencje zawodowe na wyższym poziomie [Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, s. 48]. Po kilku latach funkcjonowania liceów profilowanych dostrzeżono jednak, że były one nietrafionym pomysłem. Absolwenci powiększali rzesze bezrobot-nych, gdyż ich umiejętności zawodowe okazywały się niewystarczające do tego, by zdać
egzaminy zawodowe, a dodatkowo słabo wypadali na egzaminach maturalnych, co za-mykało im drogę na studia. Od 2012 roku licea profilowane były wycofywane ze struktury szkół i wygaszono je w 2014 roku. Niemniej 10 lat od ogłoszenia reformy, w roku szkol-nym 2008/2009, edukacja w aż 83% szkół ponadgimnazjalnych kończyła się egzaminem maturalnym [Stasiak 2011, s. 345].
Równolegle od 1990 roku przebiegało wdrażanie systemu samorządu terytorialne-go, który przejął rolę organów prowadzących szkoły. Między innymi zmiana sposobów finansowania spowodowała, że samorządy wybierały kierunki kształcenia niewymagające utrzymywania drogich pracowni. Szkoły zawodowe znikały z mapy oświaty, przyszkolne warsztaty likwidowano, a pozostałe placówki stawały się coraz bardziej niedoposażone, bez dobrych programów nauczania i z dużą częścią kadry na progu emerytury.
W 1990 roku w Polsce działało ponad 9,5 tys. szkół zawodowych, wybieranych przez ok. 63% absolwentów rocznika. W 2003 roku w stosunku do 1990 roku:
· wzrosła o 34% liczba uczniów techników,
· wzrosła o 69% liczba uczniów liceów ogólnokształcących, · wzrosła o 145% liczba słuchaczy szkół policealnych.
Jednocześnie o ok. 75% spadła liczba osób kształcących się w szkołach zawodowych [MENiS 2005].
Tabela 1. Uczniowie klas pierwszych w szkołach ponadgimnazjalnych dla młodzieży i dorosłych w latach 1995–2017
rok szkoły zawodowe (%) technika (%) licea
ogólnokształcące (%) 1995/96 33,6 38,4 28,1 2007/08 16,2 27,7 41,1 2012/13 14,9 29,5 50,4 2014/15 15,1 33,0 51,2 2016/17 14,0 (w tym 31,7% K) 35,0 (w tym 39,9% K) 47,7 (w tym 62,3% K) Żródło: opracowanie własne na podstawie: Stat.gov.pl, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2014/2015 i 2016/2017.
Tabela 2. Liczba szkół zawodowych i techników w Polsce w latach 1990/1991–2016/2017
rok liczba szkół zawodowych liczba techników
1990/91 2 995 3 607
2013/14 1 721 2 026
2016/17 1 663 1 905
Źródło: opracowanie własne na podstawie Stat.gov.pl, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2014/2015 i 2016/2017.
Duża reforma kształcenia zawodowego przeprowadzona została w 2012 roku. Jej postanowienia były wdrażane przez kilka lat, jednocześnie towarzyszyły im ciągłe po-mniejsze modyfikacje. Najistotniejszą zmianę stanowiło podzielenie podstaw progra-mowych na kwalifikacje w zawodach. W cyklu nauki uczeń zdawał egzamin z jednej lub kilku kwalifikacji, a wszystkie one składały się na dyplom w zawodzie. Część egzaminów odbywała się w trakcie roku szkolnego, co powodowało konieczność organizacji innego niż dotychczas cyklu nauczania i dostosowania funkcjonowania placówki do nowych warunków. Podczas egzaminów zawodowych w kwalifikacjach, jeżeli odbywają się one w szkole, zadaniem dyrekcji jest zapewnienie kadry egzaminującej. Gdy są to nauczy-ciele, należy uwzględnić ich absencję na lekcjach. W szkołach zawodowych siatka zajęć uwzględniać musi dodatkowo fakt, iż uczniowie kilka dni w tygodniu uczą się i pracu-ją w zakładach pracy, a zajęcia teoretyczne w szkole odbywai pracu-ją się 1–3 dni w tygodniu. Ponadto klasy są mieszane, rzadziej zdarzają się klasy homogeniczne zawodowo, dla których łatwiej byłoby organizować zajęcia praktyczne.
Alternatywą dla egzaminów zawodowych w kwalifikacjach przeprowadzanych w szkole są egzaminy w okręgowych komisjach egzaminacyjnych lub przez pracodawców. Podczas badania opinii dyrektorów szkół na ten temat uzyskano odpowiedzi, iż egzaminy organizowane są w szkołach z różnych przyczyn: ze względu na komfort uczniów („w miej-scu, w którym się uczyli, czują się bezpieczniej i pewniej”), z racji dodatkowych dochodów dla nauczycieli egzaminujących („niektórzy ponieśli koszty dokwalifikowania się”), z po-wodu braku chętnych pracodawców do udostępnienia zakładów na potrzeby egzaminu lub wobec niemożliwości zapewnienia przez pracodawców warunków lokalowych wyma-ganych przez przepisy egzaminacyjne [Egzaminy zawodowe – praktyka realizacji 2018, s. 4].
Kolejną zmianą, jaką przyniosła reforma, było umożliwienie realizowania szkołom za-wodowym form kursowych, które różnią się w zakresie realizacji i programu nauczania w stosunku do standardowych zajęć, ale powinny doprowadzić słuchacza do poziomu
pozwalającego zdać egzamin zawodowy. Od reformy w roku 2012 zaczęto także promo-wać nowe formy, w tym modułowe programy kształcenia zawodowego. Jest to forma kształcenia zintegrowanego, łączącego ze sobą treści ze wszystkich dziedzin, które są od-zwierciedleniem podstawy programowej. Treści podzielone są na moduły i na jednostki szkoleniowe. Rezygnuje się z wykładów i metod podających na rzecz metod aktywizują-cych i symulacji możliwie zbliżonych do realnych warunków pracy. Zaletą tej formy kształ-cenia jest elastyczność – moduły można wycofywać i zastępować nowymi. Jednak takie kształcenie wymaga autorskiej koncepcji programu nauczania dla zawodów i materiałów dydaktycznych. Nauczyciel staje się koordynatorem działań ucznia, co wymaga zmiany jego roli i odejścia od standardowego nauczania. Nie ma też możliwości, by nauczyciel uczył tylko jednego przedmiotu, gdyż przekazuje kompetencje przekrojowo, w ujęciu ca-łego zagadnienia zawodowego. Wyzwania organizacyjne i merytoryczne stojące przed szkołą chcącą nauczać modułowo są tak duże, że mimo ponad 100 konferencji z udziałem ponad 5 tys. interesariuszy kształcenia zawodowego zorganizowanych w latach 2012–2014 przez Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej kształcenia modu-łowego nie wprowadzono do większości szkół zawodowych [Pfeiffer 2015, s. 114].
Rok szkolny 2017/2018 upłynął pod znakiem kolejnych znaczących zmian w syste-mie: zasadnicze szkoły zawodowe zmieniły nazwę na „szkoły branżowe”, zmniejszono też liczbę kwalifikacji w zawodach. Zatem aktualnie w budynkach szkół funkcjonują dwa rodzaje szkół, gdyż uczniowie, którzy rozpoczęli naukę w szkołach zasadniczych zawo-dowych i 4-letnich technikach, kończą je w tym trybie. Nowe roczniki, kończące 8-letnią szkołę podstawową, rozpoczną naukę w szkołach średnich nowego typu.
Omawiając zmiany w oświacie zawodowej, należy odnotować realizację kilkuletnie-go projektu „Partnerstwo na rzecz kształcenia zawodowekilkuletnie-go” finansowanekilkuletnie-go ze środków Programu Operacyjnego „Wiedza Edukacja Rozwój” Unii Europejskiej [ORE 2018]. W ra-mach działań od 2016 roku opracowywane są nowe podstawy programowe nauczania w zawodach z udziałem pracodawców danych branż, które systematycznie włączane są do szkół. Wymaga to od kierownictwa placówek i nauczycieli monitorowania tych zmian i dostosowywania warunków i programów kształcenia do nowych przepisów.