Tożsamość a kultura brytyjska

Analizując ewolucję pojęcia kultury w różnych krajach Adam Kuper zwrócił uwagę na odmienne pojmowanie tego terminu we Francji (gdzie preferowano pojęcie

„cywilizacji”) i Niemczech (gdzie z kolei prym wiodła Kultur) oraz Wielkiej Brytanii, której tradycja mówienia o kulturze sięgająca romantyków i Matthew Arnolda miałaby być od nich zupełnie odmienna¹⁵⁰. Jak wskazuje Kuper, nie należy jednak

popadać w przesadę, mówiąc o odrębności tradycji angielskiej: Arnold czerpał z Coleridge’a, a Coleridge z romantyków niemieckich. Zainteresowania i wartości pokrywały się. Wszędzie kultura oznaczała sferę ostatecznych wartości, na których – jak wierzono – spoczywał porządek społeczny. […] Ponieważ losy narodu zależały od stanu jego kultury, było to istotne forum dla akcji politycznej¹⁵¹.

W Wielkiej Brytanii, podobnie jak w innych krajach, debata na temat kultury rozgorzała z nową siłą w pierwszych dekadach XX wieku i nadal pozostawała szeroko dyskutowana w drugiej połowie stulecia. Piszący tuż po wojnie, w 1948 roku, swoją pracę na temat kultury zatytułowaną Notes Towards the Definition of Culture, T.S. Eliot przeciwstawiał swoje antropologiczne rozumienie kultury (jako sposób życia określonej grupy ludzi żyjących w określonym miejscu) definicjom, które kulturę utożsamiały z intelektualnymi i duchowymi zdobyczami, a które stanowiły dominujący, bazujący na koncepcjach Arnolda, sposób myślenia o kulturze¹⁵². Dla Eliota, podobnie jak później dla Williamsa, kultura była „zwyczajna”, co wyraźnie zaznaczone jest w sporządzonej przez Eliota liście specyficznych cech kultury angielskiej: „Darby Day, regaty Henley, Cowes, 12 sierpnia, finał pucharu, wyścigi psów, flipery, gra w rzutki, ser Wensleydale, poszatkowana gotowana kapusta,

149 Kuper, Kultura, s. 211.

150 Tamże, s. 4 i nn.

151 Tamże, s. 10.

152 Utożsamienie przez Arnolda kultury z kulturą wysoką było na tyle wpływowe, że na podstawie jego pism sformułowana została definicja tego pojęcia w Oxford English Dictionary.

buraczki w sosie winegret, dziewiętnastowieczne kościoły neogotyckie, muzyka Elgara”¹⁵³. Ogólnie Eliot ujmował kulturę jako to, co nadaje życiu cel i znaczenie, coś

„co czyni życie wartym życia”¹⁵⁴. Co istotne, jego definicja nie uwzględniała – może poza architekturą neogotycką – w zasadzie żadnych elementów należących do kultury wysokiej, a skupiała na najbardziej charakterystycznych cechach życia codziennego, kultury popularnej i wydarzeń i gustów „masowych”. Tego rodzaju zainteresowania właściwe były dla działających dekadę później założycieli brytyjskich studiów kulturowych.

W 1958 roku Raymond Williams, zainteresowany w równej mierze stworzeniem nowej dziedziny zajmującej się badaniem kultury, co analizą tejże na swoim własnym, brytyjskim gruncie stanowiącym dla niego głównego dostarczyciela przedmiotu badań, napisał Culture and Society 1750-1950, której celem było przedstawienie dziejów angielskiej myśli o kulturze postrzeganej przez niego jako odmienna od francuskiej i niemieckiej. W książce tej Williams wskazywał na fakt równoległego pojawienia się owej myśli wraz z pojawieniem się epoki przemysłowej.

Wedle Williamsa termin „kultura” pojawił się wraz z takimi słowami jak „przemysł”,

„demokracja” czy „sztuka” i nabrał on swojego znaczenia „przez swój stosunek do tych idei”, „w opozycyjnym odniesieniu do tego, co Carlyle nazwał

‘industrializmem’”¹⁵⁵. Williams źródła tego myślenia odnalazł w romantyzmie, a jego najpełniejszą realizację w stwierdzeniach Matthew Arnolda, a w związku z tym, że elitarne nastawienie wysoko urodzonego Arnolda musiało go mierzić, bardziej znaczącą postać dla swojego własnego rozumienia miejsca kultury w uprzemysłowionym świecie znalazł w osobie socjalisty Williama Morrisa, którego nawoływania do powrotu do tradycyjnego rzemiosła i pracy rąk uznał jednak za zbyt utopijne¹⁵⁶. Najbardziej przemawiała do niego koncepcja Eliota, który wskazywał na to, że „w społeczeństwach złożonych kultura różni się w zależności od klasy. Kultura elitarna nie może rozkwitać w izolacji, ale nie może też być rozciągnięta na inne klasy bez utraty swojego charakteru”¹⁵⁷. Jak wskazuje Kuper, autorzy omawiani przez Williamsa

153 T. S. Eliot, Notes Towards the Definition of Culture, London 1948, s. 31, cyt. za: Kuper, Kultura, s.

33.

154 Kuper, Kultura, s. 33.

155 Raymond Williams, Culture and Society 1780-1950, New York 1959, s. 150-170.

156 Tamże.

157 Tamże, s, 227, cyt. za: Kuper, Kultura, s. 37.

rozwinęli odrębny dyskurs narodowy na temat kultury. W przeciwieństwie do intelektualistów niemieckich nie odwoływali się do wyraźnie narodowej kultury […]. Inaczej niż Francuzi, nie mieli skłonności do celebrowania uniwersalnych wartości cywilizacji naukowej i racjonalnej. Pisali za to o kulturze wysokiej, która była jednocześnie europejska i angielska¹⁵⁸.

Jak w słowniku najważniejszych pojęć dla badań kulturowych pisał Williams, wrogi stosunek ogółu społeczeństwa do słowa „kultura” wiązał się przede wszystkim z używaniem tego słowa w odniesieniu do wiedzy, wyszukania i rozróżnień pomiędzy

„sztuką wysoką” a popularną rozrywką. Zatem historia tego pojęcia w XX wieku stanowi dokument prawdziwej historii społecznej i burzliwego okresu społecznego i kulturowego rozwoju¹⁵⁹. T.S. Eliot, starając się wskazać na to, że kultura jest czymś

„zwyczajnym”, pisał nie o kulturze w ogóle, ale o kulturze angielskiej, wpisując się tym samym w refleksje mające na celu zlokalizowanie angielskości. Dotyczy to także Williamsa, dla którego angielskie pisanie o kulturze stanowiło odrębną od kontynentalnej tradycję intelektualną, a także innych twórców angielskich studiów kulturowych, np. Richarda Hoggarta, który starając się dowartościować kulturę robotniczą w Anglii w pracy The Uses of Literacy, wyrażał obawy o jej zniszczenie w obliczu napływu i dominacji amerykańskich wzorów kultury popularnej¹⁶⁰. Owe pierwsze nie-elitarne sformułowania na temat angielskiej kultury i próby definiowania angielskości nie w odniesieniu do kultury wysokiej wynikały jednak nie tylko ze zmiany w postaci coraz silniejszej obecności i roli w życiu codziennym popularnych form rozrywki, które nie były made in England, ale także wiązały się z istotną zmianą polityczną, jaką był rozpad Imperium Brytyjskiego, który – jak się wydaje – musiał wywrzeć znaczący wpływ zarówno na samą kulturę w Wielkiej Brytanii, jak i na sposób jej pojmowania. Jeśli chodzi jednak o kwestię wpływu owej istotnej zmiany politycznej na kulturę brytyjską istnieje tu problem badawczy, jakim jest niewielka ilość prac naukowych poświęconych temu zagadnieniu. Jak pisze Stuart Ward, redaktor książki starającej się wypełnić tę lukę w badaniach, mimo istnienia wielkiej ilości prac poświęconych znaczeniu doświadczenia kolonialnego dla „metropolii”,

jest to arena w dużej mierze ograniczona do Wielkiej Brytanii okresu wiktoriańskiego i edwardiańskiego, z okazjonalnymi uwagami na temat lat

158 Tamże, s. 38.

159 Raymond Williams, Keywords. A Vocabulary of Culture and Society, New York 1985, s. 92.

160 Por. Richard Hoggart, Uwagi na temat kultury klasy robotniczej w Anglii., przeł. Aleksandra Ambros, Warszawa 1976.

międzywojennych. Jeśli chodzi okres po roku 1945, sztywne konceptualne granice pomiędzy metropolią a peryferiami nadal są nietknięte. Nadal powszechne jest założenie, że szeroki wpływ kulturowy dekolonizacji dotyczył jedynie kolonialnych peryferii i nie miał znaczenia dla powojennej brytyjskiej kultury i społeczeństwa¹⁶¹.

Kwestia wpływu, jaki na społeczeństwo miał upadek imperium, pozostawiono – jak twierdzi autor – analizie takich nauk jak politologia czy stosunki międzynarodowe, kwestie kultury natomiast nie zostały wystarczająco zbadane. Dotyczy to także sztuk wizualnych i sprawia, że ustalenie, na ile owa istotna zmiana polityczna odcisnęła na nich piętno i wpłynęła na relacje między nimi a kwestią tożsamości kulturowej, staje się kwestią wymagającą przemieszczania się po gruncie dopiero cząstkowo przebadanym i pełnym luk. Zanim jednak przedstawię stan badań na temat tak zarysowanego problemu, przyjrzę się temu, w jaki sposób problem angielskości i brytyjskości analizowany był w kontekście nowej sytuacji politycznej w okresie powojennym w ramach innych nauk, szczególnie społecznych i politycznych.