6.2.1. Początkowym stadium badania argumentu z podobieństwa jest wyróżnie-nie dwóch dziedzin. Pierwszą z nich jest baza, drugą zaś — cel2. Odpowiednia przesłanka argumentu stwierdza prawdziwość pewnego odnoszącego się do bazy twierdzenia, które ma stać się prekonkluzją3 w ramach odwzorowania systematycznego między bazą a celem. Konkluzja argumentu jest natomiast twierdzeniem odnoszącym się do celu, powstałym jako wynik transformacji prekonkluzji przez odwzorowanie systematyczne. Warunkiem koniecznym ugruntowania konkluzji argumentu jest więc skonstruowanie takiego odwzoro-wania systematycznego między dziedzinami, które, po pierwsze, przyporząd-kuje konkluzję prekonkluzji, a po drugie, dostarczy podstaw do zwiększenia wiarygodności konkluzji. Kluczowym problemem staje się, oczywiście, wyja-śnienie sposobu, w jaki odwzorowanie systematyczne może do tego ostatniego się przyczynić. Upatrujemy źródeł tego zjawiska w dokonanym przez odwzoro-wanie systematyczne „przelewie” relewantnej informacji z jednej dziedziny do drugiej. Krótko mówiąc, podobieństwo pokazuje, że pewne rozumowanie od-noszące się do bazy można powtórzyć w celu. Odbywa się to w sposób, który skrótowo zaprezentujemy poniżej.
Po rozpoznaniu bazy, celu oraz twierdzenia-prekonkluzji następuje etap, któ-ry nazwiemy tłumaczeniem. Tłumaczenie polega na zastosowaniu posiadanej wiedzy odnoszącej się do bazy w celu znalezienia możliwie najpełniejszej od-powiedzi na pytanie, które ogólnie można wyrazić następująco: Dlaczego twier-dzenie-prekonkluzja jest prawdziwe? Odpowiedź sprowadza się do wskazania
6.2. Transfer tłumaczenia 159
1C. S h e l l e y: The Analogy Theory of Disanalogy. When Conclusions Collide. „Metaphor and Symbol” 2002, 17(2), s. 81—97; E a d e m: Analogy Counterarguments: A Taxonomy for Critical Thinking. „Argumentation” 2005, 18, s. 223—238.
2Por. rozdz. 2.9.
3Por. rozdz. 2.9.10.
rozumowania ukazującego „powody” prawdziwości prekonkluzji. Jeśli nie po-trafimy wskazać żadnego takiego tłumaczenia, to powstaje sytuacja, którą na-zwiemy „podobieństwem ślepym” (czy „analogią ślepą”). Argument oparty na podobieństwie ślepym jest — jako argument — bezwartościowy, podobieństwo może wtedy jedynie stanowić podstawę rozumowania heurystycznego, które nas tu nie interesuje. Jeśli natomiast znajdziemy tłumaczenie prekonkluzji, to możemy przystąpić do następnego etapu, którym jest budowa odwzorowania systematycznego. Należy je skonstruować w ten sposób, by — mówiąc swo-bodnie — twierdzenia wchodzące w skład tłumaczenia prekonkluzji mogły być przekształcone w twierdzenia zwiększające prawdopodobieństwo konkluzji w ramach drugiej dziedziny, czyli celu. Uzyskane tłumaczenie w bazie powin-no w obrębie celu zaowocować przewidywaniem odpowin-noszącym się do konkluzji.
Odwzorowanie systematyczne winno więc być budowane w sposób planowy, uwzględniający zarówno charakter dokonanego tłumaczenia, jak i posiadaną wiedzę o bazie oraz celu. Istotą właściwie zbudowanego odwzorowania syste-matycznego jest selektywny transfer informacji za pomocą właściwego wyboru
„obiektów” oraz cech i relacji, które mają być przeniesione w dziedzinę celu.
Proces rekonstrukcji i badania argumentu można zobrazować za pomocą następującego diagramu (por. rozdz. 2.9.9—2.9.11):
6.2.2. Wymienione elementy uwidocznimy teraz wstępnie na następującym pro-stym przykładzie argumentu:
Nie można wymagać od firm ubezpieczeniowych, by ubezpieczały od choroby lu-dzi, którzy już są chorzy — płonących domów nie ubezpiecza się przed pożarem.
Bazą w tym wypadku jest dziedzina rynku ubezpieczeń od pożaru, a celem
— dziedzina ubezpieczeń od choroby. Prekonkluzję sformułujemy następująco:
INFORMACJA BAZOWA INFORMACJA PRZENIESIONA
odwzorowanie systematyczne
PREKONKLUZJA KONKLUZJA
BAZA CEL
tłumaczenie przewidywanie
Nieracjonalne byłoby zobowiązywanie firmy ubezpieczeniowej do ubezpieczania od pożaru budynków, które już płoną.
Konkluzja argumentu brzmi zaś jak następuje:
Nieracjonalne byłoby zobowiązywanie firmy ubezpieczeniowej do ubezpieczania od choroby ludzi chorych.
Tłumaczenie prekonkluzji w ramach bazy jest dość oczywiste. Istotą ubez-pieczenia jest niepewność przyszłości. Jeśli niepewność ta znika w rezultacie wprowadzonego nakazu ubezpieczania (po zwykłych stawkach) budynków, któ-re właśnie płoną, prawie nikt nie ubezpieczałby ich wcześniej niż po wybuchu pożaru. Sytuacja ta skazywałaby firmy ubezpieczeniowe na pewną ruinę.
Mając takie tłumaczenie, zauważamy bez trudu odpowiedniość pomiędzy dziedzinami pozwalającą na skonstruowanie „tego samego” tłumaczenia w ra-mach celu. Odwzorowanie systematyczne budujemy w ten sposób, by te cechy i relacje między obiektami, które stanowią podstawę tłumaczenia, zostały zloka-lizowane w ramach celu. Następujące przyporządkowania są tu oczywiste:
firma ubezpieczeniowa I ® firma ubezpieczeniowa II budynek ® człowiek.
Kolejne przyporządkowanie sprawia wrażenie metaforycznego:
pożar (budynku) ® choroba (człowieka).
Zauważmy jednak, że z punktu widzenia przeniesienia tłumaczenia ważne jest tylko to, że zarówno choroba, jak i pożar należą do wspólnej kategorii NP niekorzystnych przypadków losowych obejmowanych umową ubezpieczenia.
Tak więc przytoczone przyporządkowanie można by zastąpić takim, w którym po obu stronach występuje ten sam parametr:
NP (budynek) ® NP (człowiek).
Następne kroki budowy odwzorowania systematycznego są oczywiste.
6.2.3. Powyższy argument ma niewielkie znaczenie poznawcze. W dziedzinie celu zależności są bowiem tak oczywiste, że nie trzeba w zasadzie sięgać do analogii, by je zobaczyć.
Na omawianym przykładzie możemy jednak pokazać znamienną właściwość argumentacji z podobieństwa. Okazuje się, że możliwość przeprowadzenia w dziedzinie celu rozumowania paralelnego w stosunku do tłumaczenia w bazie może zależeć od rozmaitych dodatkowych charakterystyk celu. Gdyby ubezpie-czenia zdrowotne były obowiązkowe, to rozumowanie przeniesione z bazy „nie
6.2. Transfer tłumaczenia 161
11 Argument...
zadziałałoby” w celu. Firmy ubezpieczające ludzi chorych nie byłyby narażone na bankructwo, ponieważ otrzymywałyby składki ubezpieczeniowe niezależnie od tego, czy ubezpieczający się jest zdrowy, czy też nie.
6.2.4. Nie zawsze sprawy będą się przedstawiały tak prosto, jak w przytoczo-nym argumencie. W wielu argumentach z podobieństwa napotkamy bowiem nie jedno, lecz wiele różnych tłumaczeń w bazie, z których wszystkie są dość słabe albo mają charakter hipotetyczny. Nie wiadomo, któremu przypisać rolę decy-dującą, a prawdopodobnie powinien być wzięty pod uwagę cały ich zespół.
W takich przypadkach główną rolę odgrywa dobór odwzorowania systematycz-nego, które powinno być tak szczegółowe, by „przenieść” możliwie najwięcej wchodzących w grę — niekłócących się między sobą — tłumaczeń. W piłce nożnej fauli najczęściej dopuszczają się obrońcy: Czy możemy stąd wnioskować przez analogię, że i w koszykówce obrońcy faulują częściej niż inni członkowie drużyny? Zgodnie z przedstawionymi wytycznymi, powinniśmy zacząć od wskazania w bazie (piłka nożna) tłumaczenia dla częstego faulowania przez ob-rońców. Można zgłosić kilka różnych domysłów. Faul jest w tej grze taktyką skuteczną w tym sensie, że może uchronić przed utratą bramki, a w przypadku piłki nożnej bramka często rozstrzyga o wyniku całego meczu. Oprócz tego ob-rońcy w celu wykonania zadania muszą odebrać piłkę przeciwnikowi, co związane jest z bezpośrednim kontaktem, w przypadku którego łatwo o faul. Na obrońców być może wybiera się zawodników skłonnych do zdecydowanej gry, nieunikających „twardych” wejść. Jeśli zestawimy różne podobieństwa między piłką nożną a koszykówką, to stwierdzimy, że niektóre z podanych tłumaczeń można odnieść do koszykówki, a niektóre nie. Nie formułujemy przy tym żad-nej reguły ogólżad-nej — proces oceny argumentu przybiera postać ważenia róż-nych za i przeciw. Te elementy tłumaczenia, które można „przenieść” na cel, wyznaczają istotne podobieństwa, te zaś, których nie można przenieść — istot-ne różnice.