Uwarunkowania polityczne i geopolityczne

Istotnym czynnikiem wewnętrznym jest autorytarny system polityczny Chin, często porównywany z indyjską demokracją. Część autorów jest zda-nia, że demokratyczne procesy w społeczeństwie indyjskim nie tylko spowal-niają rozwój gospodarczy, lecz również utrudspowal-niają dobry kontakt z sąsiadami

– państwami najczęściej autorytarnymi9, a jednocześnie zasobnymi w surowce

energetyczne bądź istotnymi jako państwa tranzytowe. Chiny natomiast często nawiązują z nimi efektywną współpracę. Przykładem mogą tu być energetycz-ne relacje z Myanmarem, a także Bangladeszem i Pakistaenergetycz-nem. Umiejscowioenergetycz-ne w rejonie Zatoki Bengalskiej złoża ropy naftowej i gazu czynią z Myanmaru

potencjalnie interesującego partnera zarówno dla Chin, jak i dla Indii10. Mimo

tradycyjnej przynależności Myanmaru do indyjskiej strefy wpływów, to dzięki poparciu udzielonemu juncie wojskowej na forum ONZ Chiny cieszą się więk-szą przychylnością birmańskiego rządu, co daje im dodatkowy atut w

negocja-cjach11. Wysiłki indyjskiej dyplomacji stają się niewystarczające, a polityczne

stanowisko chińskiego rządu wydaje się dla Myanmaru kluczowym argumen-tem (przynajmniej w ocenie indyjskich polityków). Jednak, zdaniem niektó-rych, Myanmar kieruje się względami ekonomicznymi, a nie ideologicznymi

6 China: Electricity Generation by Fuel, http://www.iea.org/stats/pdf_graphs/CNELEC.pdf, dostęp

8.09.2011.

7 2010 International Energy Outlook…

8 S. Tønnesson, Å. Kolås, Energy Security in Asia: China, India, Oil and Peace, s. 20–21, http://www. prio.no/files/file47777_060420_energy_security_in_asia__final_pdf, dostęp 9.09.2011.

9 R. Meredith, Chiny i Indie. Supermocarstwa XXI wieku, Warszawa 2009, s. 90 i nast.

10 Burma (Myanmar) Proven Reserves of Natural Gas: Historic Data with Chart, http://www.

tititudorancea.com/z/ies_burma_myanmar_dry_natural_gas_proved_reserves.htm, dostęp 9.09.2011;

World Proved Reserves of Oil and Natural Gas, Most Recent Estimates, http://www.eia.doe.gov/emeu/

international/reserves.html, dostęp 11.09.2011.

11 Szerzej np. G. Lundholm, China Trumps India in Myanmar Gas Stakes, „Asia Times”, 11.09.2007; S. Ramachandran, China Secures Myanmar Energy Route, „Asia Times”, 3.04.2009.

191

lub politycznymi12, czego ilustracją może być podjęta w 2006 r. współpraca

z Indiami, m.in. w sferze militarnej i energetycznej13.

Czynnikiem wewnętrznym kluczowym z punktu widzenia konkurencji mię-dzy Chinami i Indiami pozostają również różnice mięmię-dzy stopniem zaangażo-wania władzy centralnej w gospodarkę państw, widoczne w sferze planozaangażo-wania i koordynowania rozwoju polityki energetycznej oraz finansowania inwesty-cji. W Chinach od 2005 r. działa Energy Leading Group, jednostka o cha-rakterze ponadministerialnym, kierowana przez premiera Wen Jiabao. Jej za-daniem jest tworzenie ogólnonarodowej strategii rozwoju energetycznego. Istniejąca od 2008 r. National Energy Administration koordynuje tworzenie i wprowadzanie w życie strategii energetycznych na poziomie krajowym w ra-mach poszczególnych ministerstw i sektorów. Gdy tylko Chiny rozpoczęły im-port surowców energetycznych, utworzone zostały naftowe spółki państwowe (National Oil Companies, NOCs), wśród których największe to Sinopec oraz CNPC. Ich zadaniem jest eksploracja złóż zagranicznych. W Indiach brakuje spójnej strategii rozwoju energetycznego, nie ma też odpowiednich instytucji, które tworzyłyby plany długoterminowe. Rząd w New Delhi, mimo powołania państwowych spółek naftowych (takich jak ONGC Videsh Ltd.), nie udziela im pomocy finansowej, co stanowi istotne ograniczenie dla rozwoju indyjskich inwestycji. Wsparcie finansowe chińskiego rządu dla NOCs przybiera formy bezpośrednich dotacji (np. 5 mld USD dla CNPC w celu sfinalizowania umo-wy z kazachską spółką KazMunaiGas) oraz pomocy finansowej dla państw-do-stawców14.

Modernizacji Chin i Indii na płaszczyźnie ekonomicznej i politycznej towa-rzyszą nowe uwarunkowania geopolityczne, wśród których najważniejszym są aspiracje mocarstwowe obydwu krajów. Chiny konsekwentnie dążą do „wiel-kiego renesansu chińs„wiel-kiego narodu”, rozumianego jako odzyskanie utraconego w XIX w. statusu mocarstwa światowego. Uczyniły ogromny postęp od koń-ca lat 70., realizując wytyczone przez Deng Xiaopinga założenia pragmatyzmu

i pokojowego otoczenia międzynarodowego15. Indie od 1991 r. realizują

poli-12 Szerzej np. P. C. Joseph China’s „String of Pearls” Strategy Around India in Tatters, http://frontierindia. net/wa/chinas-string-of-pearls-strategy-around-india-in-tatters/266/, dostęp 10.09.2011.

13 Szerzej np. India, Myanmar Set to Increase Military, Energy Co-Operation, http://www.india-defence. com/reports-2772, dostęp 11.09.2011; M. Lall, India-Myanmar Relations – Geopolitics and Energy in Light

of the New Balance of Power in Asia, Institute of South Asian Studies Papers, No. 29 (2008), s. 13.

14 Szerzej na temat porównania zaangażowania władz centralnych Chin i Indii w sektor energetyczny: Zhao Hong, China and India: Energy Policies, s. 10–15, http://www.eai.nus.edu.sg/BB462.pdf, dostęp 11.09.2011.

15 Szerzej B. Góralczyk, Chiński feniks. Paradoksy wschodzącego mocarstwa, Wydawnictwo Sprawy Polityczne 2010, s. 312–313; U. Kausch, Renaissance der Globalisierung. Deutschland und der Wiederaufstieg

von Indien und China, http://indien-netzwerk.de/navigation/wirtschaft/artikel/globalisierung.htm, dostęp

192

tykę dobrych stosunków z sąsiadami i Stanami Zjednoczonymi, co, zgodnie z koncepcją premiera Narashimy Rao, ma stworzyć warunki do rozwoju

pozy-cji międzynarodowej16. Zmiana paradygmatu z idealistycznego na pragmatyczny,

wzrost znaczenia czynnika ekonomicznego i rozwój współpracy regionalnej

rze-czywiście doprowadziły do zwiększenia pozycji Indii jako gracza globalnego17.

Jednak i w chińskiej, i w indyjskiej polityce energetycznej najistotniejsze są stosunki z państwami regionu. Kierując się zasadą pragmatyzmu, Chiny – w prze- ciwieństwie do Indii – zdołały w większości rozwiązać lub wyciszyć spory tery-torialne z sąsiadami istotnymi jako potencjalni dostawcy lub państwa

tranzyto-we18. Z punktu widzenia Indii kluczowe są przyjazne relacje Pekinu z Pakistanem

i Myanmarem19. W przypadku Pakistanu Chiny, oprócz długoterminowego

so-juszu, wspomagają rozwój jego cywilnego programu nuklearnego20 oraz

inwe-stują m.in. w rozbudowę portu Gwadar21. Myanmar zaś jest beneficjentem

chiń-skich inwestycji w regionie wybrzeża Zatoki Bengalskiej i Wysp Kokosowych22.

Inwestycje te są przeprowadzane przez Chiny w ramach tzw. strategii sznura

pereł (string of pearls strategy)23. Założeniem tej koncepcji jest tworzenie

punk-tów chińskiej obecności gospodarczej i wojskowej, takich jak port głębinowy w Sittwe (Myanmar), infrastruktura do transportu kontenerowego w

Chitta-gong (Bangladesz) czy wspomniany port w pakistańskim Gwadarze24.

Reali-zowanie owej strategii stanowi manifestację chińskiej potęgi (także militarnej) w regionie, umożliwia utrzymywanie dobrych stosunków i podejmowanie dal-szej współpracy z krajami istotnymi jako potencjalni dostawcy surowców lub pań.stwa tranzytowe oraz daje możliwość ochrony interesów chińskich na

mor-16 S. Ganguly, India’s Foreign Policy: Retrospect and Prospect, http://www.ufmg.br/cei/wp-content/ plugins/download-monitor/download.php?id=6, dostęp 10.09.2011.

17 Szerzej o pragmatycznym wymiarze indyjskiej polityki regionalnej np. C. S. Kuppuswamy, India’s

Look East Policy – A Review, http://www.southasiaanalysis.org/%5Cpapers37%5Cpaper3662.html,

dostęp 10.09.2011; S. Shahin India’s ‘Look East’ Policy Pays Off, „The Asia Times”, 11.10.2003.

18 Szerzej np. C. Bajpaee, India, China Locked in Energy Game, „Asia Times”, 17.03.2005, http:// www.atimes.com/atimes/Asian_Economy/GC17Dk01.html.

19 Szerzej np. Port in China’s ‘String of Pearls’ Worries India, „Indian Express”, 15.05.2009.

20 China, Pakistan Civilian Nuclear Cooperation Consistent with Int’l Obligations: Chinese FM, Xinhua

News Agency, 21.09.2010.

21 Sudha Ramachandran, China’s Pearl in Pakistan’s Waters, „Asia Times”, 4.03.2005.

22 C. Devonshire-Ellis, China’s String of Pearls Strategy, http://www.china-briefing.com/news/2009/03 /18/china%E2%80%99s-string-of-pearls-strategy.html, dostęp 9.09.2011.

23 Warto zauważyć, że samo określenie „strategia sznura pereł” nie powstało w Chinach, lecz zostało utworzone przez amerykańskiego analityka Booza Allena na określenie działań chińskich. Nie jest to zatem oficjalna strategia państwowa, lecz raczej wyraz pewnej koncepcji bezpieczeństwa, reprezentowanej przez rząd w Pekinie. Szerzej np. I. Rehman, China’s String of Pearls and India’s Enduring Tactical Advantage, http://www.idsa.in/idsacomments/ChinasStringofPearlsandIndiasEnduringTacticalAdvantage_ irehman_080610, dostęp 11.09.2011.

24 C. J. Pehrson, String of Pearls: Meeting the Challenge of China’s Rising Power Across the Asian Littoral, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College, 2006, s. 3–4.

193

skich szlakach komunikacyjnych (Sea Lines Of Communication, SLOCs). Ko-nieczność ochrony chińskich i indyjskich SLOCs wynika przede wszystkim ze znaczenia Oceanu Indyjskiego. Ponieważ większość światowego tranzytu (a przede wszystkim handlu lokalnego) odbywa się drogą morską, przez tam-tejsze szlaki komunikacyjne odbywa się ok. 70% całego światowego transportu

ropy naftowej25, szczególnie z krajów Afryki i Bliskiego Wschodu. Jako

zbior-nik zamknięty26, a jednocześnie umożliwiający dostęp do czterech

kontynen-tów, Ocean Indyjski łatwo może podlegać dominacji jednego państwa, mające-go przewagę w cieśninach o znaczeniu geopolitycznym. Z temające-go wynika aktywna postawa Chin oraz próby ograniczania ich wpływów przez rząd w New Delhi.

Realizacja koncepcji „sznura pereł”, choć skuteczna z punktu widzenia eko-nomicznego i energetycznego, ma negatywny wpływ na poczucie bezpieczeń-stwa i stabilności w regionie. Prowadzi do wzrostu rywalizacji na płaszczyźnie

ekonomicznej, militarnej i prestiżowej27. Istotny dla polityki rywalizacji

pozo-staje fakt, że ChRL charakteryzują się lepszym zaopatrzeniem w surowce

ener-getyczne oraz wyższym poziomem rezerw28, co motywuje Indie do dalszych

działań mających na celu ograniczenie rozwoju chińskiego potencjału, nato-miast Chiny – do starań na rzecz utrzymania swojej przewagi. Jednak postę-pująca ekonomizacja wzajemnych relacji wpłynęła na zmianę polityki Pekinu, które dały priorytet przesłankom gospodarczym i współpracy.

Dla bezpieczeństwa energetycznego Chin i Indii istotne są również sto-sunki z eksporterami surowców spoza regionu; dotyczy to przede wszystkim państw Bliskiego Wschodu, z którego pochodzi większość importu ropy

naf-towej29. W obydwu przypadkach osią relacji pozostają kwestie energetyczne.

Chiny zainteresowały się regionem Bliskiego Wschodu wraz z koniecznością importowania ropy naftowej i gazu. Dotąd udaje się im utrzymywać dobre relacje z państwami, których politykę można ogólnie scharakteryzować jako

25 R. D. Kaplan, Center Stage for the Twenty-first Century: Power Plays in the Indian Ocean, „Foreign Affairs” 2009, No. 2, s. 19.

26 W przeciwieństwie do Atlantyku i Pacyfiku, na Ocean Indyjski można wpłynąć jedynie poprzez kilka cieśnin. Stąd też wynika ich znaczenie strategiczne oraz konieczność utworzenia stabilnego systemu bezpieczeństwa morskiego na tym akwenie. Szerzej np. P. Lehr, The Challenge of Security in the Indian

Ocean in the 21st Century, „Working Paper” 2002, No. 13; S. F. S. Lodi, Indian Ocean and Our Security,

http://www.defencejournal.com/2000/mar/indian-ocean.htm, dostęp 9.09.2011.

27 Szerzej np. J. J. Blazevic, Defensive Realism in the Indian Ocean: Oil, Sea Lanes and the Security

Dilemma, „China Security” 2009, No. 3, s. 22; Indian Navy Development, Global Security, http://www.

globalsecurity.org/military/world/india/in-navy-development.htm, dostęp 11.09.2011; T. Mohan Malik,

China-India Relations in the Post-Soviet Era: The Continuing Rivalry, „The China Quarterly” 1995,

No. 142, s. 321.

28Zhao Hong, op. cit., s. 2.

29 Masataka Osumi, China and India’s Energy Strategies in Middle Eastern Oil-Producing Nations, s. 37–40, http://eneken.ieej.or.jp/en/data/pdf/373.pdf, dostęp 10.09.2011.

194

antyamerykańską, szczególnie z Iranem, Sudanem i Syrią30. Odsetek

chińskie-go zapotrzebowania pokrywany przez kraje techińskie-go regionu stale rośnie31.

Wyją-tek od politycznego klucza stanowi Arabia Saudyjska, która już w 2006 r. była

największym eksporterem ropy naftowej do Chin32. Również w polityce Indii

Bliski Wschód pełni znaczną rolę, zwłaszcza że zależność energetyczna jest tu

wyższa niż w przypadku Chin33. Indie współpracują przede wszystkim z

Ara-bią Saudyjską, Iranem i Kuwejtem34. Na znaczeniu zyskuje ponadto region Azji

Centralnej, ze szczególnym uwzględnieniem Kazachstanu, a także Tadżykistanu i Mongolii. Chiny i Indie do inwestycji w tym regionie skłania geograficzna bli-skość oraz możliwość częściowego uniezależnienia się od dostaw drogą morską. Mimo tradycyjnej przewagi Chin, uzyskiwanej także za pośrednictwem SCO, Indie również podejmują aktywne działania, mające umożliwić im eksploatację

tamtejszych zasobów35.

2. EWOLUCJA ENERGETYCZNEJ POLITYKI ZAGRANICZNEJ