1.
Elementem prawnym podatku jest przymusowość, odróżniająca go od świadczeń dobrowolnych. Stosunek między podmiotem zobowiązanym do płacenia podatku a uprawnionym do jego nakładania jest stosunkiem pod porządkowanym. Obowiązek uiszczania podatku może być egzekwowany przez organ administracji finansowej państwa. Dopuszcza się w tym wzglę dzie tryb egzekucyjny1. Na przestrzeni wieków zaległości podatkowe były karane więzieniem lub zadawaniem fizycznego bólu. W tekście egipskim z okresu Średniego Państwa (2133-1567 p.n.e.) czytamy: „I oto poborca wy siada na brzegu rzeki, aby ustalić podatek od zbiorów. Towarzyszący mu nadzorcy mają strzały w kołczanach, a Nubijczycy - palmowe kije. Żądają „oddaj zboże", którego przecież nie ma. Wieśniak jest bity po całym ciele, wiąże się go i zanurza w studni głową do dołu i moczy"2. W czasach współ czesnych zaniechano tortur, ale nadal istnieje zagrożenie - poza innymi - karą pozbawienia wolności, jako sankcją podatkową.
2.
Zaszły i istniejący stan rzeczy wywołał i wywołuje opór podatkowy. Jego ge nezy należy doszukiwać się w Stanach Zjednoczonych. Koncepcją doktrynal
1 J. Głuchowski, Podatek. Encyklopedia Katolicka, t. XV, s. 128-132.
Jan Głuchowski
ną w tym względzie jest nieposłuszeństwo obywatelskie, sformułowane przez urodzonego w 1817 r. w Concord (stan Massachusetts) Henry Davida Thoreau. Uczestniczył on w ruchu abolicjonistycznym i stworzył teorie humanistyczno- społeczne, oparte na analogiach pomiędzy naturą a życiem człowieka. Spośród jego dzieł warto wymienić przetłumaczone na język polski Życie bez zasad (1972) i Walden, czyli życie w lesie (1991).
Samo nieposłuszeństwo obywatelskie polega na świadomym i celowym nie stosowaniu się do konkretnych przepisów prawa, które zdaniem obywateli na ruszają w sposób rażący fundamentalne normy sprawiedliwości, ograniczają zarówno wolność, jak i równość mieszkańców. Jednocześnie nie przeszkadza to w akceptowaniu całości obowiązującego porządku prawnego. Obywatele wy znający tę zasadę świadomie łamią normy prawne i w pełni liczą się z reakcją władz. Godzą się też z konsekwencjami podejmowanych akcji, ale nie widzą jasnego sposobu przekazania przez nie decyzji3.
Najdalej idącą formą oporu podatkowego są działania zbrojne. W historii szcze gólne miejsce w tym względzie zajmują Stany Zjednoczone, w których miały miej sce dwa zdarzenia, znane jako Boston Tea Party oraz Whiskey Rebellion. Pierwsze z nich stworzyło wręcz fundament powstania USA. Obiektywnie rzecz biorąc, kraj ten powstałby i bez owego wydarzenia, ale bezpośrednio przyśpieszyło ono bieg historycznych wydarzeń. Jego opis opieramy na historycznym opracowaniu F.H.M. Grapperhausa, wybitnego znawcy rozwoju opodatkowania z Holandii4.
Z początkiem lat 1770 Kompania Wschodnioindyjska, hurtowy importer her baty do Europy, przeżywała finansowe tarapaty z powodu nadwyżki zapasów. Aby rozwiązać problem Izba Lordów wydała specjalne zezwolenia, umożliwia jące kupcom sprzedaż tego towaru poza obowiązującymi aukcjami. Ameryka była słusznie uważana za atrakcyjny teren upłynnienia herbaty. Koloniści zo rientowali się jednak, że podatek będzie uiszczany w Londynie, a nie w kolo niach. W listopadzie 1773 roku trzy angielskie statki z ładunkiem herbaty wpły nęły do Bostonu.
Sytuacja statku i ładunku wyglądały następująco. Przepisy prawne zobo wiązywały właściciela statku do poddania się kontroli celnej i uiszczeniu opłat w terminie 12 dni. W przeciwnym razie - na mocy ustawy z 1721 r. - zarówno
3 Wielka Encyklopedia PWN, t. XIX, Warszawa 2003, s. 24.
Opór podatkowy a obowiązek uiszczania podatku...
statek jak i ładunek byłyby skonfiskowane. Chyba, że odpłynąłby z powrotem. Ponieważ statek nie podniósł kotwicy, patrioci bostońscy wrzucili ładunek do morza. Działanie to zostało przyjęte w Londynie jako przejaw rebelii. W odwecie rząd brytyjski zamknął port, pozbawiając miasto źródła egzystencji, co oznacza ło uszczuplenie demokratycznych praw stanu Massachusetts. Tego typu dzia łanie stało się zarzewiem buntu bostońskich kolonistów, do którego przyłączyli się inni. Amerykańscy prawnicy argumentowali, że parlament angielski nie ma władztwa nad koloniami, które są suwerennymi stanami, uznającymi jedynie króla jako władzę nadrzędną.
Prawie dwadzieścia lat później miała miejsce wspomniana Whiskey Rebellion. System podatkowy w Stanach Zjednoczonych przeszedł znaczną ewolucję za nim osiągnął swą obecną postać. W stosunkowo krótkiej historii narodu ame rykańskiego zdarzały się okresy, w których obywatele byli wolni od podatków, ale notowano sytuacje, gdy w ciągu kilku lat obciążenie podatkowe wzrastało niezmiernie gwałtownie. Wiele podatków istniejących w XVIII i XIX w. zanikło, inne z istniejących obecnie wprowadzono stosunkowo niedawno.
Do roku 1970 głównym źródłem dochodów były wpływy z ceł. W 1791 r. wpro wadzono stanowy podatek pośredni od napojów alkoholowych (An Excise on Destilled Spirits). Wysokość podatku była zróżnicowana i wynosiła 25 centów od galona whisky, jeśli była produkowana z zagranicznych surowców, i 18 centów, gdy była wyrabiana z surowców lokalnych. Podatek wywołał niezadowolenie głównie wśród farmerów zachodniej Pensylwanii. Trudno im było transportować na rynek przez górzyste rejony tej okolicy ciężkie produkty, jak zboże, mięso czy drewno. Natomiast alkohol o identycznym ciężarze był wielokrotnie droższy i był ważnym źródłem dochodów. Ponadto alkohol spełniał funkqę swoistego środka płatniczego. Zdarzało się, że płacono nim nawet pensje osobom duchownym5.
Podatek od alkoholu nazwano „podatkiem Hamiltona" i odmawiano jego uiszczenia. Buntowników zaczęto aresztować. Sytuacja kryzysowa trwała do momentu, gdy zimą na przełomie 1794-1795 r. wysłano wojsko w okolice Mo- nongahela do stłumienia buntu alkoholowego (Whiskey Rebellion). Podatku nie zlikwidowano i istniał aż do 1802 r., kiedy to inne produkty nabrały większego znaczenia i rola whisky zmalała6.
5 M.G. Myers, A Financial History of the United States, New York and London 1970, s. 60.
6 L.D. Baldwin, Whiskey Rebels: The Story of the United States, Pittsburgh 1939, s. 60.
Jan Głuchowski
Tradycje amerykańskiego oporu podatkowego zostały przeniesione w wiek XX i XXI. W drugiej połowie minionego wieku powstały stowarzyszenia nawo łujące do reformy lub całkowitego zniesienia obciążeń fiskalnych. Przykładami mogą być: United States Taxpayers' Union, United Tax Action Patriots czy Na tional Tax Resistance Movement. Głównym celem ataku stał się podatek docho dowy. Wyrażano opinię, że rewolta podatkowa zakończy się sukcesem, gdyż jest w pełni uzasadniona. Stwierdzono, że pobór podatku dochodowego od osób fizycznych jest pogwałceniem prywatności prawa do nieskładania obcią żających zeznań i formą swoistego niewolnictwa7.
Czyniąc tak, powoływano się na Czwartą i Piątą Poprawkę do Konstytucji, która rzekomo ich chroni i upoważnia do takich zachowań. Czwarta Poprawka stanowi, że prawa ludu do nietykalności osobistej, mieszkania, dokumentów i mienia nie wolno naruszać przez bezzasadne rewizje i zatrzymanie; nakaz w tym przedmiocie można wystawić tylko wówczas, gdy zachodzi wiarygodna przyczyna potwierdzona przysięgą lub zastępującym ją oświadczeniem. Miej sce podlegające rewizji oraz osoby i rzeczy podlegające zatrzymaniu powinny być w nakazie szczegółowo określone. Piąta Poprawka zawiera natomiast za pis, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zbrodnię główną lub inne hańbiące przestępstwo bez aktu oskarżenia uchwalonego przez wielką ławę przysięgłych z jej własnej inicjatywy lub na wniosek prokuratora, chyba że chodzi o sprawę dotyczącą lądowych lub morskich sil zbrojnych albo mili cji w czynnej służbie podczas wojny lub niebezpieczeństwa publicznego. Nie wolno nikomu za to samo przestępstwo wymierzać dwukrotnie kary na życiu lub zdrowiu. Nikt nie może być zmuszony do zeznawania w sprawie karnej na swoją niekorzyść ani też zostać bez prawidłowego wymiaru sprawiedliwości pozbawiony życia, wolności lub mienia. Własność prywatną można przejąć na użytek publiczny tylko za sprawiedliwym odszkodowaniem.
Z kolei w czasie akcji wyborczej do Kongresu w końcu 2010 r. część konser watystów samookreśliła się wręcz jako Tea Party w ramach ugrupowania repu blikańskiego. Pierwsze wiece tego ruchu odbyły się tuż po wybuchu kryzysu fi nansowego w 2008 r., kiedy to banki i wielkie koncerny znalazły się na krawędzi bankructwa. Wtedy to administracja prezydenta Obamy wyłożyła setki miliar dów dolarów z pieniędzy podatników, aby załagodzić sytuację. Konserwatyści
Opór podatkowy a obowiązek uiszczania podatku...
z Tea Party uznali, że jest to tolerowanie niesprawiedliwości instytucji finanso wych i koncernów. Rozwój Tea Party całkowicie zaskoczył elity republikańskie, które zaczęły tracić kontrolę nad partią. W serii prawyborów kandydaci ruchu zdobyli republikańskie nominacje na senatorów w Delaware, Alasce, Kentucky, Kolorado, Newadzie i na Florydzie.
Padły sformułowania, że Obama i jego administracja rozkradają i marnotra wią pieniądze z podatków. Należy odebrać kraj tym, którzy go zabrali Amery kanom. Nawoływano, aby obalić arystokratów z Waszyngtonu, tak jak ojcowie założyciele wygnali arystokratów z Londynu8. Należy przy tym stwierdzić, że oprócz problemu z Tea Party elity republikańskie mają problem z własnym pro gramem. Ich dwa główne cele — mniejsze podatki i niższy deficyt - są bowiem sprzeczne.
3.
W religii chrześcijańskiej kluczowym zapisem biblijnym dotyczącym podat ków jest fragment w Ewangelii według św. Marka, który brzmi następująco9:
„I posyłają do Niego niektórych faryzeuszów i herodianów, aby Go pochwy cić w mowie. Kiedy przyszli mówią Mu:
- Nauczycielu, wiemy, że mówisz prawdę i na nikim Ci nie zależy, bo nie oglą dasz się na osoby, ale nauczasz prawdziwej drogi Bożej. Czy wolno płacić podatek cesarzowi czy nie?
On zaś przejrzawszy ich obłudę, powiedział.
- Czemu mnie kusicie? Przynieście mi denara, niech go obejrzę. Przynieśli. I pyta.
- Czyj to wizerunek i napis? Odpowiedzieli.
- Cesarski.
A Jezus im powiedział.
- Oddajcie cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co Boże. I podziwiali Go".
8 M. Zawadzki, Bój o Amerykę, „Gazeta Wyborcza" nr 256, 2.11.2010, s. 1.
9 Pismo Święte. Nowy Testament, 12:12-17, Wydawnictwo Świętego Wojciecha, 2011, s. 92.
Jan Głuchowski
Podatków dotyczy też list apostolski10, w którym czytamy:
„Każdy człowiek niech będzie poddany swoim władzom. Tylko w Bogu bo wiem władza ma swe źródło. Bo Bóg ustanowił wszystkie władze, które istnieją. Dlatego ten, kto władzy się sprzeciwia, sprzeciwia się zarządzeniu Boga. A Ci którzy się przeciwstawiają, ściągną na siebie wyrok... Dlatego koniecznie trzeba być uległym nie tylko z obawy przed karą, lecz też ze względu na sumienie. Z tego powodu również podatki płacicie - sługami Boga bowiem są Ci, którzy tym się zajmują. Oddajcie wszystkim to, co jest należne: zbierającemu podatek - podatek, żądającemu cła - cło, temu, komu należny jest hołd - hołd, komu zaś szacunek - obdarzcie Go szacunkiem".
Zapisy Nowego Testamentu doczekały się wielu interpretacji w różnych ko ściołach chrześcijańskich. Jedną z ostatnich jest wykładnia Kościoła Świadków Jehowy11. Uważają oni, że należy płacić podatki, nawet jeśli spora ich część prze znaczona jest na cele militarne. Pogląd ten jest podtrzymywany nawet wobec stwierdzenia Gandhiego, że kto płaci podatki, z których finansuje się wojnę, ten popełnia grzech. Stwierdzają też, że Bóg nie obarcza nas odpowiedzialnością za to, jak władze wykorzystują podatki, podobnie jak najemca nie ponosi prawnej odpowiedzialności za to, w jaki sposób właściciel wykorzystuje płacony przez niego czynsz.
Zdaniem Świadków Jehowy12 osoby płacące podatek doświadczają wielu ko rzyści. Przede wszystkim nie oszukują, a w związku z tym nie muszą obawiać się kary. Zachowują czyste sumienie oraz czerpią pokrzepienie z obietnicy bo skiej opieki. Równocześnie dostrzegają oni, że płacący podatki mogą tracić pod względem finansowym w porównaniu z tymi, którzy tego nie czynią, lub oszu kują w zeznaniach podatkowych. Godzą się z tym, gdyż podatki zapewniają ład i świadczenie społeczeństwu cennych usług przez takie instytucje jak sądy, szkoły podstawowe, poczta czy straż pożarna13.
10 List św. Pawła do Rzymian, 13:1-7, Pismo Święte. Nowy Testament, wyd. cyt., s. 275.
11 Podatki. Czy musisz je płacić?, „Strażnica", 1 września 2011. Informacje na temat poglądów wyznawców tej religii
na podatki zawarte są również w „Strażnicy" z 1 maja 1996 roku i 1 listopada 2002 roku.
12 Podatki. Czy musisz je płacić?, s. 23. 13 Tamże, s. 22.
Opór podatkowy a obowiązek uiszczania podatku...
4.
Koran wprowadził specjalny rodzaj daniny, której uiszczanie jest jednym z pię ciu głównych nakazów14. Zgodnie z encyklopedycznym określeniem15 pierwot nie pojęcie to znaczyło oczyszczenie. Zakat jako dobrowolny uczynek miłosierny zmienił się następnie w obowiązkowy rodzaj podatku na rzecz gminy muzułmań skiej, płatny w monecie lub naturze; obowiązek ten dotyczy każdego dorosłego wyznawcy islamu (bez względu na płeć) - człowieka wolnego, zdrowego na cie le i umyśle, posiadającego jakiś majątek lub określony dochód roczny. W każdej z muzułmańskich szkół prawniczych minimum majątkowe, od jakiego przypadł zakat, było inne. W rezultacie wielowiekowych dyskusji prawników powstał skomplikowany system obliczania, zbierania i rozdziału zakatu. Majątek i dochód podlegający opodatkowaniu dzieli się zasadniczo na 5 kategorii (zbiór zbóż, zbiór owoców, zwierzęta hodowlane, złoto i srebro, majątek ruchomy) i w ich obrębie procent podatku jest różny (od 2,5% do 10%).
Podstawowym wymogiem islamskiej ekonomii jest wspólny podział docho du pomiędzy posiadających i nie posiadających. Bogaci są zobowiązani dzielić się zyskami za pośrednictwem zakatu i sadaqatu. O ile zakat jest obowiązkowym świadczeniem, o tyle sadaqat polega na dobrowolnym przekazywaniu części oszczędności. Można tę współzależność porównać do ubezpieczenia społecz nego, w ramach którego obligatoryjnie istnieje powiązanie jednostki i państwa. Uważa się przy tym, że nie byłoby właściwym użycie dla tego stanu zwrotu egalitaryzm16.
Znamienne, że Hammurabi ponad 4 tys. lat temu stwierdził: „Bóg zesłał mnie abym chronił biednych przed opresją silnych, przewodził ludowi i zabezpieczył dostatek jednostkom". W świecie islamu uważa się, że bogactwo nie jest złem samym w sobie. Zostało stworzone przez Allacha aby było pozyskiwane, po siadane i powiększane. Każdy członek społeczności ludzkiej powinien nim się dzielić. Jest ono też błogosławieństwem tak długo jak jego rozmiary określone przez Allacha nie zostaną przekroczone17.
14 Koran, tłum. J. Bielawski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 789-790. 15 Zob.: Zakat, Wielka Encyklopedia PWN, t. XXX, Warszawa 2005, s. 201.
16 F.R. Faridi, Zakat and Fiscal Policy, [w:] Sayed Afzal Peerzade, Readings in Islamic Fiscal Policy, Adam Publishers and
Distributors, Delhi 1996, s. 71.
17 Mushtag Ahmad, Business Ethics in Islam, Kitab Bhavan, New Delhi 1999, s. 51.
Jan Głuchowski
Zakat nie jest nakładany na trzodę wszelkiego gatunku i rodzaju. Muszą być spełnione specjalne warunki dotyczące poboru zakatu od zwierząt. Pierwszym warunkiem jest nisab, czyli „limit", ponieważ zakat dotyczy tylko bogatych, a nie każdy właściciel trzody jest bogatym. Musi być zawsze określona granica, po przekroczeniu której ludzie uważani są za bogatych. Ów „limit" określany jest jako nisab. Niepisane ustalenie muzułmanów przyjmuje od wieków, że nisab oznacza pięć wielbłądów. Z kolei w odniesieniu do owiec wynosi 40 sztuk. Nisab jest zdeterminowany naukami Proroka, ich aktualną wykładnią i stosowaniem przez następców. I tak nisab dla krów waha się od 5 do 30 lub 50 w zależności od wykładni szkoły koranicznej.
Zwierzęta przekazane jako zakat nie mogą być chore, z uszkodzonym ukła dem kostnym, stare lub uległe wypadkowi. Prorok stwierdził: „Ani stare zwie rzę, ani z wadą nie mogły być przyjęte jako zakat jeśli poborca podatkowy tego sobie nie życzy". Należy wspomnieć o unikatowym przypadku, kiedy to ułomne lub zużyte zwierzę może być zaakceptowane jako zakat. Mogło to mieć miejsce wówczas, kiedy wszystkie zwierzęta miałyby ten sam defekt lub były zużyte w tym samym stopniu. Istota zakatu sprowadza się bowiem między innymi do tego, aby nie zmuszać podatnika do nabycia zdrowego zwierzęcia w celu zapłacenia podatku.
Jeśli chodzi o rodzaj to obowiązuje wymóg, że zakat musi być uiszczany w zwierzętach płci żeńskiej. Generalnie odnosi się to do wielbłądów. Jeśli chodzi o bydło dopuszczalny jest gatunek męski lub żeński, w przypadku jednorocz nych sztuk po jednej z 30.
W tradycji zachowano wymogi wiekowe wielbłądów i bydła przeznaczo nych na zakat na gruncie zasady, że przejęcie mniej lub więcej byłoby nie sto sowne bądź to wobec uiszczającego podatek, bądź też wobec przejmującego podatek. W stosunku do owiec opinie są zróżnicowane. Uważa się, że zakat musi być uiszczony w postaci jednorocznych kóz i sześciomiesięcznych owiec. Powstaje problem jak uiścić zakat w sytuacji gdy stado zwierząt nie spełnia wymogów wiekowych? Jako rozwiązanie dopuszcza się przekazanie zwierząt w młodszym wieku plus kompensata. Kompensatą byłoby przykładowo dwa dzieścia dirhamów lub dwie owce za każdy rok różnicy w wieku wielbłąda.
Reprezentatywność sprowadza się do tego, że poborca podatkowy nie może przejąć ani najlepszych zwierząt, ani najgorszych, lecz przeciętne spośród nich.
Opór podatkowy a obowiązek uiszczania podatku...
Prorok rzekł, iż należy unikać przejmowania tego co najlepsze wśród bogac twa ludzi i czuć lęk przed modlitwami uciśnionych.
Zasadność reprezentatywności ma zasadniczo ten cel, aby nie faworyzować ani podatnika, ani poborcy, co miałoby miejsce przy przejęciu najgorszego lub najlepszego zwierzęcia. Wprowadzono tę zasadę z nauk Proroka: „Istnieją trzy rzeczy po spełnieniu których doświadcza się słodkości wiary. Są to modlitwa do jednego Allacha, świadomość że nie ma innego boga poza Allachem, corocznie uiszczenie zakatu od bogactwa, które da radość duszy (...), a uiszczając nie nale ży przekazywać zwierząt starych, chorych, ułomnych lub dających mało mleka, lecz sztuki przeciętne. Allach nie wymaga od ciebie najlepszego, ale nie rozka zuje ci też przekazywania najgorszego".
W doktrynie islamskiej obciążenie zwierząt zakatem nie jest jednoznacznie roz strzygnięte. Stwarza to możliwość różnorodnych interpretacji i formułowania rozbieżnych sądów. Przede wszystkim Shari'a dyktuje wiele zasad i reguł doty czących zakatu od zwierząt, ale nie są one precyzyjne w szczegółach. Zdaniem Yusufa al-Qaradawiego można sformułować w tym zakresie poniższe zasady18.
• Zakat jest z jednej strony aktem wiary, a z drugiej kategorią publiczną eg zekwowaną przez islamskie państwo. Nominowanie poborców i zlecanie im poboru tegoż podatku jest obowiązkiem państwa.
• Przepisy regulujące zakat uwzględniają interes biednych z jednej strony i status bogatych z drugiej. Tylko niewielka część bogactwa jest przyj mowana w formie zakatu a równocześnie przejmowane zwierzęta mają prezentować średnią jakość.
• Zwierzęta karmione strawą nabywaną przez właściciela nie powinny być objęte zakatem. Uzasadnienie sprowadza się do argumentacji, że koszt utrzymania takich zwierząt równoważy korzyści właściciela.
• Zwalnia się od zakatu bydło i wielbłądy używane do celów nawadnia nia, uprawy i transportu ciężarów. Znajduje to akceptację większości uczonych.
• Z przepisów sharii wynika, że współwłasność bydła może być traktowa na jako podstawa opodatkowania. Ma to odniesienie do współczesnych korporacji.
18 Yusuf al-Qaradawi, Figh Az Zakat A Comparative Study: The Rules, Regulations and Philosophy of Zakat in the Light
of the Quran and Sunna, Dar Al Taqwa Ltd., London 1999, s. XLIII.
Jan Głuchowski
• Sharia nie zezwala na unikanie zakatu. Nie pozwala ona na rozdzielanie i łączenie posiadanych zwierząt, które miałyby na celu zaniżenie zakatu. • W przypadku zakatu dopuszczalne jest stosowanie zasady analogii. Po
zwala to potencjalnie na poszerzenie jego zakresu.
• Niektóre regulacje zakatu ustanowione przez Proroka mogą być zakwali fikowane jako regulacje głowy islamskiego państwa a nie religijne normy Proroka. Te dwa rodzaje zasad muszą być jasno zrozumiałe i jednoznacz nie rozróżniane.
• Nisab dla zwierząt jest podwójny w stosunku do nisabu pieniężnego. W Sa- hih Hadiths dwie owce są warte 20 dirhamów, a 40 owiec - 400 dirhamów. Równocześnie wiadomo, że nisab pieniężny wynosi 200 dirhamów.
• Zakat, obciążający nawet trzodę jest należnością proporcjonalną. Nie ma on charakteru regresywnego jak błędnie przyjmują niektórzy współcze śni badacze.
• Stawka zakatu od zwierząt jest zbliżona do stawek obciążających pienią dze i składniki majątku.
Przechodząc do konkluzji na gruncie muzułmańskim stwierdzono19, że zakat przeszedł powolną ewolucję w religiach poprzedzających islam, to jest w juda izmie i chrześcijaństwie, ale w islamie stał się idealnym. Dzięki powiązaniom z religią nie ma on nic wspólnego ze współczesnymi, materialistycznymi teo riami opodatkowania i takąż praktyką.
Przykładem może być zachowana w historii doktryn ekonomicznych „teo