Ogrodziński, Władysław
35-ta rocznica założenia Związku
Polaków w Prusach Wschodnich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 107-111
G. L eyd in g „Z jednoczenie M azurskie”, dr T. Grygier, „M azurski Z w iązek Lu dow y i P olsk a P artia L udow a”, K. M ałłek „Związek M azu rów ”. — 17. XI. 1956 r. S esja pośw ięcan a 35-leciu Związku Pcilaków w Prusach z następującym i refera tami: dr T. G rygier „Z asadnicze problem y historii W armii i M azur w latach 1921— 1939”. J. Baczewslki „Zw iązek Pofaków w Prusach W schodnich”, J. Boe- nigk „Zw iązek Polaków w N iem czech”.
X
P O S I E D Z E N I A N A U K O W E S E K C J I A R C H I W A L N E J P . T . H . W S Z C Z Y T N I E
26. I. 1956 r. G. L eyd in g „Rozwój terenu m. S zczy tn a ”, — 29. III. 1956 r. „Z p rzeszłości P a sy m ia ”. — 25. IV. 1956 r. E. Sukertow a-B iedraw ina „M. P ogo- Irzelskii” . — 14. V. 1956 r. G. L eyding „Z przeszłości W ielbarka”.
P O S I E D Z E N I A N A U K O W E S E K C J I A R C H I W A L N E J P . T . H . W M R Ą G O W I E
18. I. 1956 r. T. M łodkow ski „M azury i W arm ia w X IV w ieku” . — 22. II. 56 r. T. M łodkow ski „H istoria M rągow a“ , — 7. V. 1956 r. T. M łodkow ski „ P iśm ien n ictw o polskie na M azurach i W arm ii“, — 24. IX . 1956 r. T. M łodkow ski „M rongo- w iu s z ”.
P O S I E D Z E N I A N A U K O W E S E K C J I A R C H I W A L N E J W M O R Ą G U
12. IV. 1956 y . dr T. G rygier „P leb iscyt na M azurach i W arm ii”
R. 1956. P O S I E D Z E N I A N A U K O W E S E S J I A R C H I W A L N E J P . T . H . W O L S Z T Y N I E
1. II. 1956 r. dr Grygier, A. Łukaszew ski i m gr W. W rzesiński „O cena źród- io zn a stw a w m akiecie I tomu „H istoria P olsk i“ , — 3. IV. 1956 r. dr T. G rygier
„Problem y archiw istyki niem ieck iej” . — 2. V. 1956 r. m gr W. W rzesiński „R ecen zja A rcheionu T. X X IV ”, 2. VI. 1956 r. m gr A. Zolądkow ski „P olskie prawo ad m in istracyjn e,“ — 2. X. 1956 r. m gr M. Lampart „Z agadn ien ia polityki adm ini stracyjn ej rad n arodow ych w o jew ó d ztw a o lsz ty ń sk ie g o “, — 2. XII 1956 r. St. Ró
żański „Z agadn ien ia praw no-ustrojow e Prus W schodnich” .
35-TA ROCZNICA ZA ŁOŻENIA ZW IĄZKU POLAKÓW
W PR U SA C H W SCHODNICH
W k r ó tc e p o s e s ji p o ś w ię c o n e j r u c h o w i lu d o w e m u n a M azu rach , k tó r a o d b y ła s ię dn. 26. IX . 1956 r. ^ O ls z ty ń sk i O d d zia ł i S ta c ja N a u k o w a P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a H is to r y c z n e g o w O ls z ty n ie s p e łn iły z a p o w ie d ź w y z y s k a n ia dla c e ló w n a u k i h isto r y c zn ej ż y w e j tr a d y c ji, z w ią z a n e j z d z ia ła ln o ś c ią z a ło ż o n e g o p rzed 35 la ty Z w ią z k u P o la k ó w w P ru sa c h W sc h o d n ich i n ie c o p ó ź n ie jsz e g o Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m cz ec h .
W d n iu 17. X I. 1956 r. w sa li K o p e r n ik o w sk ie j Z a m k u O ls z ty ń s k ie g o z g r o m a d z ili się p o n o w n ie d z ia ła c z e i u c z e s tn ic y ru c h u p o ls k ie g o w b. P ru sa ch W sc h o d n ich oraz g r o n o h isto r y k ó w , a b y w s p ó ln ie u s z e r e g o w a ć fa k ty oraz w y m ie n ić p o g lą d y n a ro zw ó j d ą ż e ń n a r o d o w o -w y z w o le ń c z y c h n a m ię d z y w o je n n e j W a rm ii, M a zu ra ch , a c z ę ś c io w o i P o w iś lu , g d z ie p o p r z e g r a n y m w r. 1920 p le b is c y c ie u tr z y m a ły s ię n a jlic z n ie js z e i n a jc z y n n ie js z e ś r o d o w is k a p a tr io ty cz n e . N o w y m r y se m w z a k r e s ie o r g a n iza c ji d o ty c h c z a s o w y c h s e s ji o lsz ty ń sk ic h b y ł n ie ty lk o tr a d y c y jn y ju ż u d z ia ł p r z e d s ta w ic ie li Z arząd u G łó w n e g o P. T. H. (prof. d r T. C ieśla k ) oraz h is to r y k ó w to r u ń s k ic h (prof, dr W. H ejn o sz), a le
*) W. O g ro d ziń sk i, 60 la t r u c h u lu d o w e g o n a M azu rach . K w a r ta ln ik H is to r y c z n y R. 64:1957, N r 1, s. 188 — 191.
r ó w n ie ż o b e c n o ść lic z n y c h d z ia ła c z y z te r e n u P o w iś la , d e le g a tó w Ś lą sk a O p o l s k ie g o i K a to w ic (W. W a w r zy n ek ) oraz S łu p s k a (I. M a lc z e w s k i). S ta n o w iło to p o tw ie r d z e n ie fa k tu , ż e z a in ic jo w a n a i r o z w in ię ta p r zez h is to r y k ó w o ls z t y ń sk ic h fo r m a w s p ó łp r a c y n a u k o w c ó w z b e z p o śr e d n im i ś w ia d k a m i w y d a r z e ń h is te r y c z n y c h n a P o m o r z u M a z o w ie c k im w z b u d z iła (i w z b u d z a ż y w y o d d źw ię k w ty c h ś r o d o w is k a c h , g d z ie is t n ie n ie lu d n o śc i o d z y sk a n e j n a rzu ca n a u c e h isto r ii r o z s z e r z o n e o b o w ią z k i b a d a w c ze . P o z a g a je n iu z e b r a n ia p rzez k ie r o w n ik a S ta c ji N a u k o w e j P T H w O ls zty n ie E. S u k e r to w ą -B ie d r a w in ę , p r z e w o d n ic tw o z e b ra n ia .objął prof, dr W. H ejn o sz. U d z ie lił on g ło s u dr T. G r y g i e r o w i d la w y g ło s z e n ia r e fe r a tu pt. „ Z a sa d n ic ze p r o b le m y W a r m ii i M azu r w o k r e sie m ię d z y w o je n n y m “.
R e fe r a t dra T. G r y g ie r a s ta n o w ił p r ó b ę z a r y s o w a n ia o g ó ln e g o tła e k o n o m ic z n e g o i p o lity c z n e g o d la sp r a w s z c z e g ó ło w y c h , k tó r e p r z e d s ta w ili n a s tę p n ie r e fe r e n c i w o so b a c h b. p o s ła d o s e jm u p r u s k ie g o J a n a B a c z e w s k ie g o i z a s łu ż o n e g o d z ia ła c z a Z P w N J a n a B o e n ig k a . R e fe r e n t w y s z e d ł z z a ło ż en ia , że n a h is to r ię r u c h u p o ls k ie g o w b. P r u s a c h W sc h o d n ic h m ia ły w p ły w n ie o so b is te p o g lą d y p o s z c z e g ó ln y c h d z ia ła c z y , le c z p o w ią z a n ia z o g ó ln o p o ls k im i o r ie n ta c ja m i p o lity c z n y m i. P o r o k u 1920 n a o b s z a r z e p le b is c y t o w y m w y s t ą p iła te n d e n c ja o d c ięc ia s ię i u n ie z a le ż n ien d a od o fic ja ln e j p o lit y k i p o ls k ie j, w k tó rej w id z ia n o źró d ło p o n ie s io n e j k lę s k i. Z te g o p r z e c iw d z ia ła n ia zro d z ił s ię op ór w o b e c z a le c a n e g o z k r a ju w y c h o d ź s tw a do P o ls k i.
O b o k o r ie n ta c ji p o lity c z n y c h n a r o z w ó j r u c h u p o ls k ie g o w p ły w a ła n ie m ie c k a p o lity k a w o b e c o d r o d z o n e g o p a ń s tw a p o ls k ie g o , jej z a in te r e s o w a n ia b a łt y c k ie, p r z e d e w s z y s tk im z a ś p r o g r a m e k o n o m ic z n y w ła d z w y n ik a j ą c y z p o c z u c ia z a g r o ż e n ia P r u s W sc h o d n ic h p r z ez is tn ie n ie s z e ro k ie g o , a n a tu r a ln e g o z a p lec za g o sp o d a r c z e g o p o s tr o n ie p o ls k ie j. O b a w a p r z ed w c h ło n ię c ie m P r u s p rzez P o l sk ę b ez p o tr z e b y u ż y c ia s iły d y k to w a ła N ie m c o m k o n c e p c ję „ T r e u d a n k ó w “ (p o m n ik ó w w d z ię c z n o ś c i za w y g r a n y p le b is c y t w p o s ta c i n a k ła d ó w g o s p o d a r czy ch ), f o r s o w a n ie w ie lk ic h in w e s t y c j i w r o ln ic tw ie (1921 — 1925), a po n ie p o w o d z e n iu t y c h i n ic j a t y w p r z e n ie s ie n ie p o m o c y fin a n s o w e j n a d z ie d z in ę u p r z e m y s ło w ie n ia i — w c za s a c h h itle r o w s k ic h — za g ró d d z ie d z ic z n y c h (E r b h o f- g e se tz ). Z p o m in iejszy ch z a g a d n ie ń r e fe r e n t p o r u s z y ł n ie m ie c k ie d ą ż e n ie do lik w id a c j i s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o (r o z p o r z ą d z e n ie z 16. III. 1932) oraz k o r z y stn y d la s tr o n y n ie m ie c k ie j p o d z ia ł a d m in is tr a c y jn y n a P r u s y W sc h o d n ie i Z a c h o d nie, k tó r y p o c ią g a ł z a so b ą w y o d r ę b n ie n ie się d w u śr o d o w is k p o lsk ich : w a r m iń sk ie g o i p o w iś la ń s k ie g o .
J. B a c z e w s k i n a w s t ę p ie s w e g o r e fe r a tu pt. Z w ią z e k P o la k ó w w P r u sa ch W sc h o d n ich s c h a r a k te r y z o w a ł k r y ty c z n ą s y tu a c ję w ja k ie j z n a la z ła się p o ls k o ś ć ro d z im a n a P o m o r z u M a z o w ie c k im w lip c u i s ie r p n iu 1920 r. P r z e k a z a n ie w ła d z y z a r z ą d o w i n ie m ie c k ie m u p r zez K o m is ję A lia n c k ą (16. V III. 1920 r.) p o s p ie s z n a lik w id a c ja p la c ó w e k p le b is c y to w y c h , u t r z y m y w a n y c h d o tą d przez p a ń s tw o p o ls k ie , a je d n o c z e ś n ie terro r a n ty p o ls k i w y w a r ły n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h w r a ż e n ie o p u sz c z e n ia i b e z ra d n o śc i. P o z o s ta w ie n i w ła s n y m siło m d z ia ła c z e w a r m iń s c y , z g r u p o w a n i w o k ó ł W a r m iń sk ie j R a d y L u d o w e j (p rezes ks. W. B a r c z e w s k i) p o s ta n o w ili w ty m s ta n ie rz e cz y p r z eją ć in ic j a t y w ę w e w ła s n e r ęc e. 16. V III. 1920 r. p r z e d s ta w ili o n i b a w ią c e m u w O ls z ty n ie w ic e k a n c le r z o w i R z e s zy R. H e in z e m u m e m o r ia ł o p o ło ż e n iu lu d n o śc i p o ls k ie j, czy m sp o w o d o w a li z ła g o d z e n ie a k tó w b e z p r a w ia . N a s tę p n ie p o d k o n iec s ie rp n ia w y m o g li n a p o ls k ie j M ię d z y m in is te r ia ln e j K o m is ji L ik w id a c y jn e j p r z e k a z a n ie im b u d y n k u b. M a z u r s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o . P o m im o n ie c h ę c i p r e m ie r a W. W ito sa , k tó r y o p o w ie d z ia ł się w o b e c d e le g a c ji w a r m iń s k ie j z ks. W. O s iń s k im n a c z e le za w y c h o d ź s tw e m lu d n o śc i r d z e n n e j d o P o ls k i, W a r m iń sk a R a d a L u d o w a z d e c y d o w a ła p r z y stą p ić d o o d n o w ie n ia p o ls k ie g o ż y c ia o r g a n iz a c y jn e g o w b. P r u s a c h W sc h o d n ich . W ty m celu p r z e a n a liz o w a n o s ta n p o s ia d a n ia p o ls k ie g o , u s ta la ją c , że p o w y e m ig r o w a n iu ok. 5.000 d z ia ła c z y p o p le b is c y c ie p o z o s ta ło n a te r e n ie ok. 11.000 o sób , k tó r e w g ło s o w a n iu o d d a ły s w e g ło s y za P o ls k ą . E le m e n t te n u z n a n o za w y p r ó b o w a n y , ś w ia d o m y i n ie u g ię ty . O k r e ś lo n o r ó w n ie ż n a ok. 50.000 ilo ś ć d z iec i z p o l sk im ję z y k ie m o jc z y s ty m , k tó r y m n a le ż a ło z a p e w n ić p o ls k ą n a u k ę w szk o ła ch . P r z y p o m o c y p r z y b y łe g o d o O ls z ty n a B. G a b r y le w ic z a , J a n B a c z e w sk i, F r a n c is z e k B a rcz oraz r ed a k to r „ G a z e ty P o ls k ie j “ w K w id z y n ie P ile j c z y k w y p r a c o w a li w s p ó ln ie p r o je k t o r g a n iz a c ji r u c h u p o lsk ie g o , m a ją c e j w p r z y sz ło ś c i r o z s ze rz y ć się n a te r e n c a ły c h N ie m ie c . P r o je k t Z w ią z k u P o la k ó w w P ru sa c h W sc h o d n ic h (Z P w P W ) u z y s k a ł a p r o b a tę n a z je ź d z ie k o n s ty tu c y jn y m 30. X I. 1920 r. ( z a tw ie r d z e n ie są d o w e n a s tą p iło w g r u d n iu 1922), p o c z y m w ro k p ó ź
n iej (11. X I. 1921) p o w o ła n o T o w a r z y s tw o S z k o ln e n a W a rm ię. 22. V III. 1922 r. z in ic ja ty w y Z P w P W p o w s ta ł Z w ią z e k P o la k ó w w N ie m c z e c h (z a r e je s tr o w a n y 6. X I. 1923 r.) w r a m a c h k tó r e g o P r u sy W sc h o d n ie u tw o r z y ły D z ie ln ic ę IV (p r e z es ks. W. O siń sk i, k ie r o w n ik o r g a n iz a c y jn y J. B a c ze w sk i). 22. V III. 1922 r. p o w o ła n o Z w ią z e k P o ls k ic h T o w a r z y s tw S z k o ln y c h w N ie m cz ec h . W r. 1926 n a stą p iło c z ę ś c io w e w y o d r ę b n ie n ie w ra m a ch D z ie ln ic y IV P o w iś la p o d k ie r o w n ic tw e m K a zim ier za D o n im ir sk ie g o .
J. B a c z e w s k i o m ó w ił n a s tę p n ie u d zia ł Z P w P W w w y b o r a c h 1921 — 24, k ie dy to z lis ty P o ls k ie j P a r tii L u d o w e j w e s z ło d o se jm u p r u sk ie g o 2 p o s łó w p o l sk ic h (w ty m sa m r e fe r e n t z w y b o r ó w u z u p e łn ia ją c y c h 19. X I. 1922), W P r u sa c h W sc h o d n ich lis ta p o lsk a u z y s k a ła 12.594 g ło sy , c z y li o 1.500 w ię c e j, n iż p o d cza s p le b is c y tu . S k r o m n ie jsz y c y fr o w o w y n ik (ok. 6.600 gł.) p r z y n io s ły w y b ory 7. X II. 1924 r., co łą c z n ie z . in n y m i o k r ę g a m i d a ło z n o w u d w a m a n d a ty . S p a d e k g ło s ó w w sto s u n k u do w y n ik ó w w y b o r ó w p a r la m e n ta r n y c h z d n ia 4 V. 1924 r. (14.131 gł.) tłu m a c z y ł r e fe r e n t p r z e c iw d z ia ła n ie m z a n ie p o k o jo n y c h N ie m c ó w oraz n ie d o p e łn ie n ie m o b ie tn ic w y b o r c z y c h d a n y c h lu d n o ś c i (p rze p r o w a d z e n ie w ła s n e g o p o s ła do p a r la m e n tu R zeszy). D a le j p o ś w ię c ił J. B a c z e w s k i s w o je w y w o d y s z k o ln ic tw u p o lsk iem u , k tó r e p r z e s ta ło is tn ie ć p o p le b isc y c ie . Z b rak u n a u c z y c ie li n ie z d o ła n o w r. 1920 d o p ro w a d z ić lic z b y szk ó ł do 71, n a k tó rą to c y fr ę o p ie w a ły w n io s k i lu d n o śc i. 1. IV. 1920 r. u r u c h o m io n o je d y n ie 17 szk ó ł p o ls k ic h z 976 d zieć m i, w 12 in n y ch (878 d zieci) w p r o w a d z o n o języ k p o lsk i ja k o p r z e d m io t n a u cz a n ia . P a tr o n a t sz k o ln y Z w . P o la k ó w w N ie m c z e c h (Z P w N ) ro zp o czą ł sta r a n ia o o tw a r c ie sz k ó ł p o lsk ic h z p o c z ą tk ie m r. 1921, d ą żą c je d n o c z e śn ie do p r z y g o to w a n ia d la n ic h k a d ry n a u c z y c ie ls k ie j w y c h o w a n e j w P o ls ce . M ło d zie ż w a r m iń sk ą k s z ta łc o n o w se m in a r ia c h w L u b a w ie i R o g o źn ie. W B y d g o s z c z y s z k o lo n o d z ia ła c z y sp ó łd z ie lc z y c h i b a n k o w y c h , w P o z n a n iu u F elik sa N o w o w ie j s k ie g o k ie r o w n ik ó w c h ó r ó w . A k c ja ta n ie z n a la zła z ro z u m ien ia i p o p a rcia w k ie r o w n ic tw ie ó w c z e s n e g o Z w ią z k u O b ro n y K r e s ó w Z a ch o d n ich a n i u m in i stra St. G ra b sk ie g o , k tó r y o d m ó w ił p o p a rc ia p r o je k to w i p o w o ła n ia p o lsk ie g o g im n a z ju m w O ls zty n ie . S ta r a n ia o o tw a r c ie sz k ó ł p o ls k ic h p o n a w ia n o 19. IV. 1921 r. i 7. V III. 1922 r.
W r e fe r a c ie J. B a c z e w s k ie g o z n a la zła o d b icie d z ia ła ln o ś ć ta k ic h p la c ó w e k , jak „ G a zeta O ls z ty ń s k a “ S. P ie n ię ż n e g o , z r e o r g a n iz o w a n a p rzez Z P w P W (po lik w id a c ji: „Gazetjr P o ls k ie j “ w K w id z y n ie ), b a n k ó w lu d o w y c h (k ie r o w n ic tw o b a n k u O ls z ty ń sk ie g o , k tó r y z a ło ż y ł w r. 1911 W ła d y s ła w P ie n ię ż n y , p r z eją ł z r a m ie n ia Z P w P W J. M a le w sk i), z a k ła d a n y c h od r. 1923 s p ó łd z ie ln i „ R o ln ik “, to w a r z y s tw k o b ie c y c h oraz o r g a n iz a c ji m ło d z ie ż y (od r. 1922). P o d k r e ślo n o r ó w n ież m o m e n t w s p ó łp r a c y J. B a c z e w s k ie g o z fr a k c ją k o m u n isty c z n ą w se jm ie p r u s k im w la ta c h 1922 — 24, c ze g o s z c z e g ó ły z a w ie r a w y d a w n ic tw o „ K a to lik “ w B y to m iu : „ W alk a o z a c h o w a n ie ję z y k a o jc z y s te g o 1922 — 24“ , w y d . w r . 1924.
N a s tę p n y r e fe r e n t J. B o e n i g k o m ó w ił w s w y m r e fe r a c ie pt. „ Z w ią zek P o la k ó w w N ie m c z e c h “ ro lę Z w ią z k u ja k o n a c z e ln e j o r g a n iz a c ji u ś w ia d o m io n y c h P o la k ó w n a te r e n ie R z eszy N ie m ie c k ie j. Z P w N p o w s ta ł w B e r lin ie w d n iu 3. X II. 1922 r. (pod p r z e w o d n ic tw e m St. S ie r a k o w sk ie g o ) i p o s ta w ił so b ie za cel w y w a lc z e n ie d la P o la k ó w p r a w m n ie js z o ś c i n a r o d o w e j oraz z w ią z a n e j z ty m o c h r o n y k o n s ty tu c y jn e j. W a lk a ta tr w a ła od c h w ili z a tw ie r d z e n ia (6. X I. 1923 r.) do rok u 1925. W n a s tę p n y m o k r e s ie (1925 — 29) z a sz ła p o trzeb a p r z e c iw s ta w ie n ia s ię r ea k cji p r u s k ie j, w y w o ła n e j przez p o w s ta n ie i d z ia ła ln o ś ć Z w ią zk u , ja k o te ż w y s iłk o m , z m ie r z a ją c y m d o r o z c z ło n k o w a n ia ru c h u p o ls k ie g o n a g r u p y r e g io n a ln e (K a szu b ó w , W a rm ia k ó w , M a zu ró w , P o w iś la k ó w , Ś lą z a k ó w ). W o k r e sie ty m Z w ią z e k p o d ją ł z a d a n ie z o r g a n iz o w a n ia w s z y s tk ic h m n ie jsz o śc i n a r o d o w y c h w N ie m c z e c h w je d n o z r z e s z e n ie (r. 1924). Z w ią z ek M n iejszo ści N a r o d o w y c h w N ie m c z e c h , n a c z e le k tó r e g o sta n ą ł St. S ie r a k o w sk i. D z ię k i tem u m n ie js z o ś c i w y s t a w iły w w y b o r a c h s e jm o w y c h i p a r la m e n ta r n y c h w s p ó ln ą lis tę w y b o rc zą i p r z e p r o w a d z iły d w ó c h p o s łó w -P o la k ó w , n a s tę p n ie zaś w z ię ły u d zia ł w p r a c a c h I K o n g r e s u M n ie js z o ś c i N a r o d o w y c h w G e n e w ie (1925 r.). Z teg o o s ta tn ie g o Z P w N w y s t ą p ił w ro k u 1927 n a z n a k p r o te stu p r z e c iw k o w y z y s k i w a n iu p ła s z c z y z n y m ię d z y n a r o d o w e j dla s z o w in is ty c z n y c h c e ló w m n ie jsz o śc i n ie m ie c k ie j w P o ls c e
U d z ia ł w K o n g r e s ie oraz u m o c n ie n ie sta n o w is k a m n ie js z o ś c i u ła tw iły w r. 1928 sta r a n ia p o ls k ie o p r a w o d o w ła s n e g o sz k o ln ic tw a oraz żą d a n ie j e d n o lite j o r g a n iz a c ji ru c h u sp ó łd z ie lc z e g o , a w r. 1930 p o s ta w ie n ie sp r a w y r ó w n o u p r a w n ie n ia o b y w a te ls k ie g o i r o z c ią g n ię c ie n a P o la k ó w tzw . p o m o c y w s c h o d niej.
W o p a r c iu o u z y s k a n e u p r a w n ie n ia Z w ią z e k r o z w in ą ł od r 1929 o ż y w io n ą d z ia ła ln o ś ć o r g a n iz a c y jn ą na p o lu b a n k o w o ś c i, sp ó łd z ie lc z o ś c i i s z k o ln ic tw a . J. B o e n ig k w y s z e d ł od n a ś w ie t le n ia s y tu a c ji s z k o ln e j ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m Ś lą s k a , g d z ie w r. 1925 is t n ia ły 53 s z k o ły p a ń s tw o w e z p o lsk im j ę z y k ie m w y k ła d o w y m . P o n ie w a ż b y ły o n e n a r z ę d z ie m w r ę k u w ła d z , n a s y ła ją c y c h w y g o d n y c h s o b ie n a u c z y c ie li, Z w ią z e k p r z e r z u c ił sw ą d z ia ła ln o ś ć n a o r g a n i z a c ję s z k o ln ic tw a p r y w a tn e g o , k tó r e w r. 1932 lic z y ło 66 p la c ó w e k z 1.906 d z ie ć m i. U tw o r z o n o r ó w n ie ż d w a g im n a z ja , w B y to m iu (1932) i K w id z y n ie (1937). S z k o ły te z m a ły m i w y ją tk a m i p r z e tr w a ły do w y b u c h u w o j n y w r. 1939 i d z ię k i z d e c y d o w a n e j p o s ta w ie r o d z ic ó w oraz m ło d z ie ż y n ie u g ię ły s ię n a w e t w o b e c g w a łt o w n e g o te rr o ru w s z e c h w ła d n y c h b o jó w e k h itle r o w s k ic h .
P r z e c h o d z ą c d o a k c j i w y b o r c z y c h , w k tó r y c h m n ie js z o ś ć p o lsk a r e p r e z e n to w a n a b y ła p rzez P o ls k ą P a r tię L u d o w ą , J. B o e n ig k w y j a ś n ił, d la c ze g o w l a ta c h 1924 — 1933 n a s tę p o w a ł s ta ły s p a d e k g ło s ó w p o ls k ic h od 14.131 w w y b o rach p a r la m e n ta r n y c h w m a ju 1924 r., d o 2.978 w r. 1933. C y fr y te w y r a ż a ją p r zed e w s z y s tk im w z r o s t n a s ile n ia te rr o ru a n ty p o ls k ie g o i to za ró w n o m o r a l n e g o ja k fiz y c z n e g o , a p o r. 1929, k ie d y to w y b u c h ł k r y z y s g o sp o d a r cz y , ta k że e k o n o m ic z n e g o . G roźb a b e z ro b o c ia i r e p r e s je m a te r ia ln e w o b e c P o la k ó w o d b iły się w ó w c z a s n ie s ły c h a n ie d o t k liw ie n a sw o b o d z ie o r g a n iz a c y jn e j lu d n o śc i p o lsk iej. D o s z ły do te g o s k u tk i n ie s y m p a ty c z n y c h d la d o łó w c z ło n k o w s k ic h Z P w N te n d e n c je c e n tr a ln y c h w ła d z o r g a n iz a c y jn y c h . W zo ru ją c się n a s a n a c y j n y c h m e to d a c h p r a c y s p o łe c z n e j, d ą ż y ły o n e do s c e n tr a liz o w a n ia a g e n d i a d m i n is tr o w a n ia r u c h e m p o lsk im , w b r e w je g o o d r ę b n o ś c io m lo k a ln y m i r e g io n a l n ym . L ik w id a c ja in d y w id u a ln y c h fo r m d z ia ła n ia p r z y g a siła w lic z n y c h w y p a d k a c h in ic j a t y w ę i z a p a ł o r g a n iz a c ji te r e n o w y c h .
W z a k r e s ie g o s p o d a r c z y m m n ie js z o ś ć p o ls k a z d o b y ła się w ty m c z a s ie na 21 b a n k ó w lu d o w y c h , 13 s p ó łd z ie lń h a n d lo w y c h z filia m i oraz n a 3 sp ó łd z ie ln ie w y d a w n ic z e . 8. II. 1923 r. p o w o ła n o w B e r lin ie ja k o c e n tr a lę fin a n s o w ą r u ch u p o lsk ie g o E c n k S ło w ia ń s k i. W P r u s a c h W sc h o d n ich n a js iln ie js z ą p o z y c ję z d o b y ł s o b ie o ls z ty ń s k i B a n k L u d o w y . P o w o ła ł on w r. 1928 o d d zia ł w S z c z y tn ie na m ie js c e B a n k u L u d o w e g o , s tr a c o n e g o d la r u c h u p o ls k ie g o n a sk u te k zd rad y M ach ta. N a P c w iś lu ro zw ó j p o ls k ic h p la c ó w e k fin a n s o w y c h i s p ó łd z ie lc z y c h h a m o w a ła iz o la c ja z ie m ia n i b o g a ty c h c h ło p ó w , k tó rzy k o r z y s ta li raczej z k r e d y tu w in s ty tu c ja c h n ie m ie c k ic h .
N a o d c in k u p r o p a g a n d y i o ś w ia ty Z w ią z e k u t r z y m y w a ł 3 p ism a c e n tr a ln e („ F o la k w N ie m c z e c h “ , „M ło d y P o la k w N ie m c z e c h “ i „M a ły P o la k w N ie m c z e c h “), p o za fy m d z ia ła ły lo k a ln e o r g a n y , ja k np. „G azeta O ls z ty ń s k a “ . P o w a ż ną r o lę o d e g r a ł s p e c ja ln y p e r io d y k „ K u lt u r w ille “ ; r e je s tr u ją c y a k ty g w a łtó w i n a d u ż y ć n ie m ie c k ic h w o b e c m n ie js z o ś c i n a r o d o w y ch .
D o jś c ie H itle r a do w ła d z y u tr u d n iło z n a c z n ie d z ia ła ln o ś ć Z P w N . M n o ż y ły się p r z e s z k o d y w k o lp o r ta ż u w y d a w n ic t w i w ż y c iu o r g a n iz a c y jn y m . W z ra sta ła n ie to le r a n c ja i sz o w in iz m , p r o w a d z ą c y d o p r z e ś la d o w a ń , r e p r e s ji i in te r w e n c ji o fic ja ln y c h n a n ie k o r z y ś ć P o la k ó w . P r z e c iw ty m p r z e ja w o m Z P w N w y s tę p o w a ł d o w ła d z p a ń s t w o w y c h m . in. w dniiu 29. IX . 1933 r. i 2. V. 1935 r., b ro n ią c się p r z e c iw r o z c ią g a n iu n a m n ie js z o ś ć p o ls k ą p r z e p is ó w u s ta w y o g o sp o d a r stw a c h d z ie d z ic z n y c h (E r b h o fg e se tz); 8. I. 1936 r. z w r ó c ił u w a g ę w ła d z h itle r o w s k ic h n.a z a o s tr z e n ie s ię s to s u n k ó w do P o la k ó w , 5. X I . 1937 r. n a z a sa d z ie w s p ó łd z ia ła n ia r z ą d ó w p o ls k ie g o i n ie m ie c k ie g o in te r w e n io w a ł za p o ś r e d n ic tw e m d e le g a c ji u k a n c le r z a H itle r a . O w o c e m p o zo rn ej p o p r a w y s to s u n k ó w b y ło z e z w o le n ie n a o d b y c ie K o n g r e s u P o la k ó w w N ie m c z e c h , k tó r y m ia ł m ie js c e 6. III. 1938 r. i z g r o m a d z ił w s a li „ T h e a te r d e s V o lk e s “ w B e r lin ie 5.000 u c z e s tn ik ó w . W r z e c z y w is to ś c i je d n a k p o s tę p o w a ła coraz b e z w z g lę d n ie js z a e k ste r m in a c ja ż y w io łu p o ls k ie g o p r z ez c z y n n ik i lo k a ln e , ig n o r u ją c e „ s a m o w o ln ie “ o fic ja ln e p o r o z u m ie n ie p o lsk o -n ie m liec k ie . P o r e fe r a ta c h r o z w in ę ła się o ż y w io n a d y s k u s j a , k tó rą w p o r ó w n a n iu d o d a w n ie js z y c h s e s ji c e c h o w a ła w ię k s z a k o n c e n tr a c ja n a te m a c ie r e fe r a tó w , k o s zte m a k c e n t ó w o k o lic z n o ś c io w y c h i a k tu a ln y c h . Z n a czn a c zę ść d y s k u ta n tó w (Z. L 1 e t z, K. P i e t r z a k , P. S o w a , B. Z d z i a r s k i , M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a ) sta r a ła s ię p r z ed e w s z y s tk im u w y p u k lić ob raz i z n a c z e n ie w i e lo s tr o n n ej i sa m o r z u tn e j p r a c y te r e n o w e j, p o m in ię te j p rzez r e fe r e n tó w n a rzecz o fic ja ln e j d z ia ła ln o ś c i Z P w N . P o d n ie s io n o w a r to ść w k ła d u n ie z n a n y c h sz erzej, a n ie z w y k le o fia r n y c h i s k u te c z n ie d z ia ła ją c y c h , p r a c o w n ik ó w k u ltu r a ln y c h i o ś w ia to w y c h , ja k F. J a n k o w s k i, F. P io tr o w s k i, M. R o g o z iń sk i z W arp u n , b r a cia K r u k o w ie z B a r c z e w a i in n i, k tó r z y p r z y c z y n ili się w a ln ie do u tr z y m a n ia p o lsk o śc i n a w s i w a r m iń s k ie j i p o w iś la ń s k ie j.
K . P i e t r z a k z w r ó c ił u w a g ą na s p e c y fic z n y c h a r a k te r Z P w N , k tó r y m ó g ł lic z y ć n a u d zia ł w s w y c h p r a ca ch ty lk o ż y w io łó w n a jb a rd zie j u ś w ia d o m io n y c h , n ie p r z e je d n a n y c h i g o to w y c h d o n a jd a ls z y c h p o ś w ięc e ń . Z a się g w p ły w ó w p o lsk ich , z w ła sz c z a ję z y k a i k u ltu r y lu d o w e j, w y k r a c z a ł d a le k o p oza r a m y o r g a n iz a c y jn e Z w ią zk u .
P o ru sz o n o s p r a w ę lic z n y c h o r g a n iza c ji m ło d z ie ż o w y c h , k ó ł a m a to r sk ic h i a r ty s ty c z n y c h , o ż y w io n e g o ru ch u m u z y c zn eg o , h a r c er sk ie g o , k r a jo z n a w c z e g o , t o w a r z y s tw k o b iec y ch , oraz z r z e s z e ń r e lig ijn y c h , k u lty w u ją c y c h ję z y k i z w y c za je p o lsk ie.
M o m en ty p o le m ic z n e w n io s ły w y p o w ie d z i: J. S z y r m e r a (w o b r o n ie sz e r e g u z ie m ia n z P o w iś la , m . in. K. D o n im ir sk ie g o ), W. W a w r z y n k a z O p o la (n a ś w ie tlił sz k o d liw ą r o lę k o n su la R. P. w K r ó le w c u W a r c h a ło w sk ie g o po w y b u c h u w o jn y w 1939 r.), w sz c ze g ó ln o śc i za ś dr W. C h o j n a c k i e g o . T en o sta tn i p o r u s z y ł sp r a w ę są d o w e g o w y e k s m ito w a n ia i u s u n ię c ia z P ru s W sch o d n ich p rzez k ie r o w n ic tw o D z ie in ic y IV Z P w N z a słu ż o n e g o r ed a k to ra ,,M a zu ra “ i „ G a ze ty O ls z ty ń s k ie j“ K. J a ro szy k a . Z w r ó c ił p rzy ty m u w a g ę na lis t k s. V/. B a r c z e w s k ie g o z r. 1928, w k tó r y m b. p r e ze s W a rm iń sk iej R ad y L u d o w e j, o d p o w ia d a ją c K. J a r o s z y k o w i n a p r o śb ę o po m o c, sk a rży się n a sto su n k i p a n u ją c e w k ie r o w n ic tw ie D z ie ln ic y IV. W liś c ie je s t m o w a o b e z siln o śc i starca, o to c zo n eg o z e w s z ą d w r o g a m i. D r W. C h o jn a ck i, c y tu ją c m a te r ia ły ź ró d ło w e, a ta k ż e p ra sę m ie js c o w ą , o d p a rł tak że sz e r e g z a r z u tó w , w y s u n ię ty c h p r z ec iw J a r o sz y k o w i w c za s ie p o p rz e d n ie j se sji. W y k a z a ł s y m p a tie s o c ja lis ty c z n e K. J a r o sz y k a , je g o d a le k o id ą c y k r y ty c y z m w o b e c o sa d n ic tw a z ie m ia ń s k ie g o n a M azu rach , a ta k ż e lo ja ln o ś ć w y z n a n io w ą w o b e c p r o te sta n tó w .
W d y s k u sji z a b ie r a li w d a ls z y m c ią g u g łos: A. B a n i a , dr W. G ę b i k, dr T. G r y g i e r i J. O s i ń s k a z P o w iś la . Z a r ó w n o ic h w y p o w ie d z i, jak i r e p lik a J. B a c z e w s k ie g o , p r z y n io s ły sz e r e g n o w y c h i c e n n y c h p r z y c z y n k ó w , k tó r y c h z r e fe r o w a n ie p r z ek r a c z a r a m y n in ie jsz e j r ela cji. W sp o m n ieć ty lk o w y pada, że o d p o w ia d a ją c dr W. C h o jn a ck iem u , J. B a c z e w s k i w y tłu m a c z y ł p o s t ę p o w a n ie D z ie ln ic y IV w o b e c K . J a r o sz y k a p r e sją s a n a cy jn ą . P o d tr z y m a ł n a t o m ia st o c en ę d z ia ła ln o ś c i K . D o n im ir sk ie g o , k tó ry m im o że b y ł p r e z e se m R ad y N a d zo rczej B a n k u L u d o w e g o w S ztu m ie , n ie w s p ó łd z ia ła ł z p o lsk ą a k cją e k o n o m ic z n o -sp o łe c z n ą , zaś r u c h o w i p o lsk ie m u w y r zą d za ł k r z y w d ę s w ą a p o d y k - ty c z n o śc ią i w y n io s ło ś c ią . R e fe r e n t z a strz e g ł się p rzed r o zc ią g a n iem tej o p in ii na w s z y s tk ic h d z ia ła c z y p o c h o d ze n ia z ie m ia ń s k ie g o i p r z y to c z y ł p r z y k ła d r o z str z e la n y c h p rzez h itle r o w c ó w S ta n is ła w a S ie r a k o w s k ie g o i jeg o ż o n y H ele n y . P o w y c z e r p a n iu p o rzą d k u d z ien n e g o p rof. W. H e j n o s z za m k n ą ł se sję k o n k lu z ją , że z e b r a n ie p r z y n io s ło p o w a ż n e w a r to śc i n a u k o w e i s ta n o w iło p r z y k ła d c e lo w e g o i k o n str u k ty w n e g o w ią z a n ia z a g a d n ie ń h isto r y c z n y c h z p r o b le m a m i w s p ó łc z e s n e g o życia. W Ł A D Y S Ł A W O G R O D Z I Ń S K I
600-L E C IE K Ę TR ZY N A
W 1329 ro k u d z ięk i s ta r a n io m k o m tu ra B a lg i i w ó jta N a ta n g ii w p o b liżu w s i R a s t Z a k o n K r z y ż a c k i w y b u d o w a ł m a ły o b r o n n y z a m eczek . Od n a z w y p o b lis k ie j w s i z a m e c z e k o tr z y m a ł n a z w ę R a ste m b o rk (R a sten b u rg ). W ok ół za m k u z a c z ę ło p o w s ta w a ć m ia sto . 11 lis to p a d a 1357 ro k u R a stem b o r k o tr zy m a ł p r a w a m ie js k ie . W p r z ec ią g u s z e ś c iu w ie k ó w s w e g o is tn ie n ia m ia sto b y ło ś w ia d k ie m w ie lu w a ż n y c h w y d a r z e ń h isto r y c z n y c h . P o w y z w o le n iu d a w n y R a s te m bork, d la u c z c z e n ia p a m ię c i w y c h o w a n k a tu te js z e g o g im n a zju m , w ie lk ie g o h is to r y k a i z a s łu ż o n e g o b o jo w n ik a o p o lsk o ść ty c h ziem , W o jc ie ch a K ę tr z y ń s k ie g o — z o sta ł n a z w a n y K ę tr z y n e m .
W z w ią z k u z ro c z n icą n a d a n ia .osied lu p r a w m ie js k ic h , co m o żn a u w a ża ć za p r a w n y , lec z n ie r z e c z y w is ty p o c z ą te k is tn ie n ia m ia sta , w rek u b ie żą c y m w K ę tr z y n ie p o s ta n o w io n o z o rg a n iz o w a ć u r o c z y s to ś c i ob ch od u 6 9 0 -lec ia m ia sta . 10 lis to p a d a 1957 ro k u w K ę tr z y n ie o d b y ły się u r o c z y s to ś c i in a u g u r u ją c e „rok K ę tr z y n a “. H o n o r o w y m p r z e w o d n ic z ą c y m K o m ite tu O b ch o d u 600-1 ecia m ia sta zo sta ł A le k s a n d e r Z a w a d zk i. K u lm in a c y jn y m p u n k te m u r o c z y s to ś c i 10 lis t o p ad a b y ła se sja M ie jsk ie j R a d y N a r o d o w ej w K ętr z y n ie . W u r o c z y s to ś c ia c h m ię d z y in n y m i w z ię li u d zia ł: w ic e m in is te r sp r a w w e w n ę tr z n y c h g e n . H ib n er, p r z e w o d n ic z ą c y W o je w ó d z k ie j R a d y N a r o d o w ej w O ls z ty n ie Zb. J a n u szk o , p r z e w o d n ic z ą c y W o je w ó d z k ie g o Z arząd u T o w a r z y s tw a R o z w o ju Z iem Z a c h o d n ich J. M a le w s k i. A le k sa n d e r Z a w a d zk i p r z e b y w a ją c y w M o sk w ie n a d e s ła ł d e p e sz ę g r a tu la c y jn ą .
Z p o d ję ty c h u c h w a ł na sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je d e c y zja M R N o k o n ie c z n o ś ci z o r g a n iz o w a n ia n a u k o w e j s e s ji h isto r y c zn ej, p o ś w ię c o n e j d z iejo m K ętr z y n a .
