Tadeusz Kruszyński
Znaczenie wyrazu prawo w jezyku
staropolskim i ludowych gwarach
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 1/1-2, 343-377
1958
K S . T A D E U S Z K R U S Z Y Ń S K I
ZNACZENIE WYRAZU PRAWO
W JĘZYKU STAROPOLSKIM I LUDOWYCH GWARACH
P r a w o w a ć się w z n a c z e n iu p ro c e s o w a ć się, litig a r e , se ju d ic a r e , p r a e sid e re , a g e re .
W S u m m i e G ł ó w n e j S t a t u t ó w K a z i m i e r z a W i e lk i e g o w tło m a c z e - n iu m a g i s t r a i d o k to r a k s. Ś w ię to s ła w a z W o c ie sz y n a (S ta ro d a w n e P r a w a P o ls k ie g o P o m n ik i, w y d . A. Z. H e l c e l T . I. W a rs z a w a — K ra k ó w . 1856. s tr . 17. L II.): „Z p o s p o lity m m ły n a r z e m a lib o słu g ą je d e n b r a t m o ż e o k rz y w d ę p rz e d o b r a n y m S ę d z ią są d z ić i p r a w o w a ć ” : „ P o te r it se p ro in ju r i a c o r a m ju d ic e e le c to j u d i c a r e ” . T a m ie n a s tr . 57. X I I : „ U rz ą d ta k i e z w a n ia p r a w u ją c e się p rz e d sę d z ię k u p r a w u , ta k o u s ta w ia m y b y ć p o p is a n y ” : „ O rd in e m a u te m v o c a n d i ip so s litig a n te s , a d p r a e s e n ti a m ip s o ru m ju d ic u m , t a l i t e r d u x im u s d e s c r i b e n d u m ;... po-dlug o c z re d z y się p r a w u ją c y c h ” : „ S e c u n d u m o r d in e m li ti g a n ti u m ” .
Z a k t w ie l k o p o l s k i c h z 1400. r o k u (J . L e k s z y c k i : D ie ä lte s te n g ro s s p o ln is c h e n G ro d b ü c h e r. II . L ip z b ig . 1887— 1889. P u b lic a tio n e n a u s d e n P r e u s s is c h e n S ta a ts a r c h iv e n . N r 992.): „ H e ls k a o d p u s c z ila B o g u sła w o w i o t i k o n e i to, c zso szą s n y m p r a v o v a l a ” .
W rę k o p is ie B i b l i o t e k i J a g ie llo ń s k ie j, N r 2503. z o k o ło 1428. ro k u (L u c ja n M a l i n o w s k i : Z a b y tk i ję z y k a p o ls k ie g o : P r a c e F ilo l, W a rs z a w a . I. 488.): „ a g e r e n t — p r a w o w a ly sze” .
W m a m o t r e k c i e k a l i s k i m w r a z z w a r ia n ta m i m am o tre k ltu lu b iń
s k ieg o z 1471. r o k u ( J a n Ł o ś : M a te ria ły i P r a c e K o m . J ę z y k o w e j A . U. V. 50.): „ P ra w o w a c z b a n d z ie (b ęd zie), p r a e s id e b i t” , ta m ż e : „D o b r z e s w ą c z e la d z p r a w g e , b e n e p r e p o s itu m ” . T u p ra e s id iu m , i p r a e s i d e re u ż y te w z n a c z e n iu o b ro n y i b r o n ie n ia się.
W O rty la c h M a g d e b u r s k ic h , c z y li w y ro k a c h s ą d u m ie js k ie g o , p o c h o d z ą c y c h z p o ło w y X V . w ie k u ( A l. B r ü c k n e r : D ie M a g d e b u r g e r U r th e ile : A r c h iv f ü r s la v is c h e P h ilo lo g ie . V. J a g ić . B e rlin . V I. 338.): „O p r a w o w a n y m b e sz p r a w n y c h rz e c z y ” . T a m ż e (V II. 573.):
„ N a ih e g o m a y ą p ra w o w a c z ” . W ty c h ż e , w e d le in n e g o w y d a n ia (W. A. M a c i e j o w s k i : H is to r ia P r a w o d a w s tw S ło w ia ń s k ic h , T . V I. W a r sz a w a . 1858. s tr. 31. N r. X X II.): „ T h e g o m a y ą p o sz w a c z (pozw ać) p rz e d p ra w o ... a p ra w o w a c z szy e sz n y m , a b y sz a sz y e (zasię) o d p o - w y e d z a l” . T a m ż e (S tr. 51. N r. L X IH I.): „D w e rodizonye szestrze·.. p rz y s z ły , a m ło d s z a sz y e p r a w o w a ła n a s z ta rs z ą , o y c z y sz n y y m a - c ie r z y s z n y ” (tj. o m a j ą te k m a tc z y n y i o jc o w sk i). T a m ż e (s tr. 58. N r. L X X X X V L ): „ G d y w o y th a lb o p rz y s z y a s z n y c z y sz y e d z a k u p r a w , a s z ą d u n ie g a y ą , a n y z a d n y sz ą d s a t a r a d a w n e g o (s ta ro d a w n e g o ) o b y c z a y a g a g y a ly , a le th a k o p rz e s z g a y n e g o s z ą d u (z e b ra n e g o są d u ) p r z e d n y m y sz y e p ra w o w a n o , a a n y th a k o sz ą d z y ly y s z w y a d c z y ly ” . T a m ż e (str. 123, N r. C C X X V II.): „ P o th y m p r z y d a (p rz y jd ą ) d w a o t h a k ą rz e c z p r a w o w a c z ” . T a m ż e (s tr. 126. N r. C C X X X II.): „ P r a w o - w a la s z ta szy e d w a o m u r o w a n ą s c z y a n ę ” . W ia d o m o ść z o k o lu 1500. r o k u ( E m i l K a ł u ż n i c k i: K le in e r e a ltp o ln is c h e T e x te a u s H a n d s c h r if te n d e s X V . u n d d e s A n fa n g s dies X V I. J a h r h u n d e r t s : S itz u n g s b e ric h te d e r p h ilo s o p h is c h -h is to r is c h e n C la sse d. K a is . A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f te n . C I. W ie n . 1882. 180.): „ G d y b y c z lo w y e k z a p o w y e d z a l w g y m y e n y e (g m in ie), czo b y d o m a n y e b y l, a k a k o d łu g o (ja k d łu g o ) d o m a szą p ra w o w a ł, a z b y go p r a w e m d o b y ł,... p ró s z y m y w a sz , n a u c z c z y e n a s z ” . W g lo sa c h p o ls k ic h w p is a n y c h n ie c o p ó ź n ie j do ła c iń s k o -n ie m ie c - k ia g o s ło w n ik a , w y d a n e g o w 1490. r o k u ( B o l e s ł a w E r z e p k i : P rz y c z y n k i do ś r e d n io w ie c z n e g o s ło w n ic tw a p o ls k ie g o : R o c z n ik i T ow . P r z y j. N a u k P o z n a ń s k ie g o . T . X X X IV . 77.): „ A g e r e n t — p r a v o v a ly sz y a ” . T eg o w y r a ż e n ia u ż y ł M a r c i n B i e l s k i w s w e j „ K ro n ic e Ś w ia t a ” K ra k ó w , 1564. 210. v .: T a k ż e w S p irz e u c z y n io n o p o s ta n o w ie n ie , y ż n ie k tó r e p r a w a u c z y n io n e n a S ąd zie, n ie k tó r e n a W o y ty , n ie k tó re n a ty co się p r a w u ią , g d y to C e sa rz o w i u k a z a n o , p o d o b a ło sie m u to ” ; 239. v.: w s p r a w ie o b is k u p s tw o m e d io la ń s k ie : „ G d y się p r a w o w a li p r z e d P a p ie ż e m o n ie ” .
S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i w d z ia le z 1563, r o k u : „R o zm o w a a lb o D y a lo g o k o ło E x e k u c y e y P o ls k ie y K o ro n y ” , w y r a z ił się n a s tr . L 4v. „N ie b ę d z ie ć to K ró lu , w ty m c ię s łu c h a ć n ie b ę d z ie m y , m u - sić to b y ć in a k : o tw o re m n a m s to i pofcoy K ró le w s k i, p r a w u ie m y sye p r z e d K r ó le m sw y m w o ln ie ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w s ła w n y m d z ie le „ D w o rz a n in ” p is a ł n a s tr . 179: „ R z a d k o to je s t, a b y się b ie g ły w p r a w ie , p r a w o w a ł” .
W y ra ż e n ie „ p ra w o w a ć s ię ” u tr z y m a ło się w g w a r a c h lu d o w y c h niietylko w Ż y w ie c k ie m , K ra k o w s k ie m i K ie le o k ie m , a le i w W ie lk o - p o ls c e i n a P o d la s iu , a n a w e t n a K a s z u b a c h , w z n a c z e n iu : d o c h o d z ić
s p r a w ie d liw o ś c i, p ro c e s o w a ć się. J e d y n i e n a S k a ln y m P o d h a lu 'i n a S p is z u m ó w ią „ p ra w o c ić się ” . N .p.; „ C y k (tj. czy m ) się n ie p ra w o c ił b e z p ó łc w a r ta r o k u p o k ro n y (tj. sp o w o d u ) teg o g r u n tu p o cio c e ? ” c z y li: „czy n ie p ro c e s o w a łe m się p rz e z p ó łc z w a rta rciku z p o w o d u te g o p o la p o c io tc e ? ” ( K a z i m i e r z T e t m a j e r : N a s k a ln e m P o d h a lu , K ra k ó w . 1914. 108): D a le j: „ K ie b y a i w®j fto ta k o m sk o d ę z ro b ię !, k ie ło b y ś n a k ła d a ł n a p r a w o (w y d a ł n a p ro c e s) a le s ie w e j z P a n e m J e z u s e m niie b e d z ie s p ra w o c ił, a n i p u d z ie s ś n im b ić ” . („ L u d ” X V I. 303.) „ G ó ra l g d y s ie p ra w o c i, p r z e c h o w u je s t a r a n n ie p a p ie r y ” , ( W ł a d y s ł a w M a t l a k o w s k i : Z d o b ie n ie i s p r z ę t lu d u p o ls k ie go n a P o d h a lu . W a rs z a w a . 1901. 80.): „A b o b y sie p r a w o c ił” („ L u d ” . X V I. 295.): „ P ra w o c ić się n ie p ra w o c ił, p o u r z ę d a k (u rz ę d a c h ) po p ró ż n ic y n ie c h o d z ie ł” , (T am ż e: X V I. 400.). Z C z a rn e g o D u n a jc a : „ P rz e p r a w o c ić m a j ą te k . J a k sie b e e s c ię g ie m p ra w o c ił, s tra o is n a p r o c e s y m a j ą t e k ” . ( J a n K a n t o r : C z a rn y D u n a je c : M a te ria ły A n tro p o l. A r c h e ol. i E tno.gr. A . U . IX . 213.). Z T ry b s z u n a S p is z u : „A le sie c u o w ie k n ie f c e p ra w o c ić ” , ( K a z i m i e r z N i t s c h : W y b ó r P o ls k ic h te k s tó w g w a ro w y c h : B ib lio te k a S la w is ty c z n a . L w ó w . 1929. 52. N r. 45.). „ P ra w o c ić s ię ” m ó w ią jesz c z e w N ie d ź w ie d z iu , czyli P o r ę b ie W ie l k ie j, w G o rc a c h n a d M sz a n ą , w s i ro d z in n e j O r k a n a S m re c z y ń sk ie g o . N a S k a ln y m P o d h a lu p r a w o c e n i e s i ę to p ie n ia c tw o . P r a - w o c k a to m ie js c e o k tó r e to czy się s p ó r. T a k n a z y w a ją k a w a łe k p o łą n a d p o to k ie m u w y lo tu d o lin y M a łe j Ł ą k i, g d z ie dkoga do K o ś c ie lis k ie j d o lin y s iln ie się z a k rę c a i o b n iż a , o k tó r y n ie g d y ś w ła ś c ic ie l Z a k o p a n e g o , W ła d y s ła w Z a m o y sk i, p ro c e s o w a ł się z g ó ra la m i.
W Ż y w ie c k ie m n ie m ó w ią ju ż p ra w o c ić się, a le p r a w o w a ć . „ P r a w o w a ł się M a c ie k ło (tj. o) ło n k e co m u jo m W ilc o se k z a jo m , bo sie w c in a ła p o z a ś c iy z k e ” . „A p o ty m sie b ijo m , g o d zo m i p ra w u jo m . I je s t lo (tj. dla) w s y tk io h k u m e d y j a ” . . A l e k s a n d e r Z a r e m b a : S ta r e p o g ad fei g ó ra ls k ie od Ż y w ca. Ż y w iec, 1931. 16.). „ P ra w o w a ć się ” w o k o lic a c h M y ś le n ic i B o c h n i ( K a z i m i e r z N i t s c h : D w ie g w a r y m a ło p o ls k ie — K rz y s z k o w ic e i S w id ó w k a . M a te r, i P r a c e K o m . Jęz. A. U . I I . 377.), i d a le j w s tro n a c h Iw o n ic z a („ L u d ” . V I. 46.).
W Z d ż a ra e h Ł u k o w s k ic h n a P o d la s iu ( B a r b a r a M o c a r s k a W z a p is k a c h Z a k ła d u D ia te k to l. P .A .N .): „C eg o sie p r a w u je s , n ie p r a - w u j sie t a k ” . W ty m s a m y m z n a c z e n iu w o k o lic a c h B ia łe j n a P o d la s iu („ R o czn ik T o w . P r z y ja c ió ł N a u k w W iin ie . I. 121.). W P o d n ie ś - niie S ie d ie c k ie m m ó w ią : „ P r a w o w n i k c o b y się s t a le p r a w o w a ł z lu d z ia m i, co b y p o s ą d z a ł k o g o ś ”. ( B o g u s ł a w K r e j a w z a p is k a c h Z a k t. D ial. P.A .N .). W O s tro w c a c h B u s k ic h : „W y n ie w y p r a w u - je ta . — P r a w u je w a s ie ” ( F e l i k s P l u t a w z a p is k a c h ta m ż e ). N a w e t n a P o m o r z u G d a ń s k ie m , ja k S w e m o g a c d a c h w p o w ie c ie c h o jn
i-d k m i w S to b n ie u B o ro w ia k ó w , t j . w o k o lic a c h T u c h o li: „ p ra w o w a ć s ą ” , to p ro c e s o w a ć się. ( K a z i m i e r z N i t s c h . D ia le k ty p o ls k ie P r u s Z a c h o d n ic h : M a te r, i P r a c e K o m . J ę z . A . U . I I I . 172. i 277.).
T w ie rd z o n e p r a w o , iu s iu r a n d u m , c z y li p rz y s ię g a
A l e k s a n d e r B r ü c k n e r p rz y to c z y ł z n a s z e ) ś r e d n io w ie c z n e j ła c iń s k ie j p o e z ji p r z y k ła d (R o zp r. i S p ra w o z d . z P o s ie d z e ń w y d z . F ilo l. A . U . X X II . 41.), w k tó r y m do słó w „ I u r e iu r a n d o ” , d o p is a n o : „W th w e r d z o n e m p r a w e ” , c z y li że d a n y o s o b n ik p o tw ie r d z a sw e z e z n a n ia p rz y s ię g ą .
O d p o w ia d a ć w p r a w ie , c z y li w są d z ie ja k o ś w ia d e k
Z p o ło w y X V . w ie k u w K o d e k s ie S w ię to s la w o w y m (T łu m a c z e n ie p o ls k ie s ta tu tó w z ie m sk ic h , w y d . F r . P i e к o s i ń s k i : A rc h iw u m K om . P r a w n ic z e j. C o lle c ta n e a e x A rc h iv o C o lleg ii I u r id ic i. w y d . K o m . P r a w n ic z e j A . U . I I I . 42. 5.): „ S p ra w ą g y ch c z ą g n e n y b iły , a p r a w y e p o ls k e m ... p o w y n n y b ę d z e o th p o w y e d z e c z . T a m ż e (75): „ G y sz (iż) la th ... n y e m a y ą c z , o d p o w y e d z e c z w p r a w y e n a rz e c z n e m o g ą ” . P r a w e m o d b y ć, p r a w n ie z a ła tw ić , iu r e e v a d e re , c z y li o g n a ć się p r a
w e m , o b ro n ić się, w y jś ć z p r a w a
W r o ta c h p r z y s ią g m ia s ta W a r k i z 1426. r o k u ( F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i . : N ie z n a n e ś r e d n io w ie c z n e r o t y p r z y s ią g w a r e c k ie z l a t 1419— 1480: A rc h iw u m K o m . P r a w n ic z e j A . U. T . V III. 48.): „Ia c o y a th o w y e m , o k tó r e k o b ily D a d z ib o g n a S ta n is ła w a ż a ło w a ł ( s k a r żył) o th y o n oczecz (ojciec) y eg o p r a w e m o d b y ł” .
W ia d o m o ść z 1447. r o k u z M a z o w sz a (M o n u m e n ta l u r i s c u r a p r a e p o s ito r u m C h a rto p h y la e io M a x im o V arso v iem si ediita. P o m n ik i P r a w a . V a rso v ia e . 1912. I I I . 151.): „ I u r e ip s u m e v a s it, v u lg a r i t e r p r a w e m sy e o g n a la ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w „R o zm o w ie P o la k a z W ło c h e m o w o l n o ś c ia c h y p r a w a c h P o ls k i” (bez r o k u i m ie js c a ), p is a ł n a s tr . F4. v.: „Y ty c h m is te r n y c h sztuik, co i e z o w ią fo r te l, a z a tr a c e n ie m d u sz n e m p a c h n ą , p r a w o n a s z e p rz y c z y n ą n ia iest... te d y p rz y s ię ż e s tro n a , ia k o o p o zw ie, y p o s tę p k u p rz e c iw k o so b ie n ie w ie d z ia ła , y t a k w y n id z ie , z d a w n e g o p r a w a ” . N ie p o s ia d a ć m ie js c a z a m ie s z k a n ia w o b r ę b ie s ą d u , czy li w d a w n y m p r a w ie W o rty la c h m a g d e b u r s k ic h ( A l. B r ü c k n e r : M a g d e b u r g e r U rth e ile . E in D e n k m a l d e u ts c h e n R e c h te s in p o ln is c h e r S p ra c h e a u s
d e r M itte d e s X V . J a h r h .: A rc h iv f ü r s la v is c h e P h ilo lo g ie , h g . Ja g ić . B e r lin V I. 571.): „C zo sz t u n y e o s z y a d l w th e m p ra w y e ... czo th u w te m p r a w y e n y e b y d ly (m ie sz k a p o s ta ro p o ls k u , p o z o sta ło to w c zes k im ję z y k u )” : „ D e r y n d e m g e ric h te k e y n e y g e n e w om unge h a t ” .
Z a k o ń c z e n ie r o z p r a w y s ą d o w e j, czy li p r a w a
W ia d o m o ść z 1500 r o k u z o rty li (W. A . M a c i e j o w s k i : H i s to r ia p r a w o d a w s tw s ło w ia ń s k ic h , w y d . II. T . V I. 1588. r.): „ K o n y ecz th y c h p r a w s t a l szy e w p o n y d z a le k w sz k o ly e (szkole) s z k u ls z k y e y ” , c z y li w S k u ls k u , m ia s te c z k u p o s tr o n ie p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j jezio r a G o p ła.
P r a w e m p o k o n a n y „ iu r e v ic tu s ” , te n k tó r e m u p r a w n ie w in ę u o d o w o d - n io n o . „ C o n v in c e r e iu r e ” , p rz e m ó d z p ra w e m , d o w ie ść w p r a w ie .
C h o d z i tu o p r z y w ile j w y d a n y p rz e z W ła d y s ła w a J a g ie łłę d la s z la c h ty , s tre s z c z a ją c y się w sło w a c h : „ N e m in e m c a p ti v a r i p e r m i t t i m u s , n is i iu r e v ic tu m ” , tj.: „N ik o g o n ie p o z w o lim y u w ię z ić , ja k ty lk o p r a w e m p o k o n a n e g o ” , c z y li teg o , k tó r e m u u d o w o d n i się w in ę . W p r z y w ile ju je d liń s k o - k r a k o w s k im z l a t 1430— 1433, w k tó r y m te n to k r ó l n a d a ł sz la c h c ie n a C z e rw o n e j R u s i w s z y s tk ie p rz y w ile je , k tó r e p o s ia d a ła s z la c h ta w g łę b i P o ls k i, u c z y n ił c z te r y w y ją tk i , m ia n o w ic ie : g d y k o g o ś p o jm a n o n a g o rą c y m u c z y n k u k ra d z ie ż y , z a b ó js tw a , p o d p a le n ia i g w a łtu . O g ó ln a u s t a w a z 1588. r o k u , o rz e k a ła : „ N a g o rą c y m p r a w ie (czyli n a g o rą c y m u c z y n k u ) s t a r o s t a k a ż d e g o p o jm a ć z a w sze m o ż e ” . P r a w o to, w z b r a n ia ją c e u w ię z ie n ia b e z s ą d u , w y m ie rz o n e b y ło p rz e c iw m o ż liw e j s a m o w o li w ła d c y m o ż n o ś c i u w ię z ie n ia k o goś n ie s łu s z n ie , j a k to d z ia ło się z w ła sz c z a w e F r a n c ji, g d zie jeszcze w p rz e d d z ie ń w ie lk ie j re w o lu c ji, L u d w i k X V I. z w y k ł b y ł w y d a w a ć sw y m z a u fa n y m d o s to jn ik o m lis ty , n a m o cy k tó r y c h m o g li o n i, fcłez s ą d u i u d o w o d n ie n ia w in y , k a z a ć k a ż d e g o u w ię z ić n a czas n ie o g r a n i czo n y . W c z e śn ie j n iż u n a s, w y d a n o o d p o w ie d n ie p r a w o w A n g lii, ja k o „ H a b e a s c o rp u s ” , a n a W ę g rz e c h ja k o „ N e m in e m c a p tiv a b im u s " . G d y je d n a k w ta m ty c h k r a j a c h p r z y w ile j o b e jm o w a ł w s z y s tk ic h w o l n y c h o b y w a te li, to w P o ls c e je d y n ie sz la c h tę , k tó r a u w a ż a ła sie b ie za w ła ś c iw y ró d . K r ó l u n a s z a p rz y s ię g a ł t e n p r z y w ile j p r z e z „ p a c ta c o n v e n ta ” .
W rę k o p is ie B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j z o k o ło 1428. r o k u , N r. 2503. ( L u c j a n M a l i n o w s k i : Z a b y tk i ję z y k a p o ls k ie g o : P r a c e F ilo ł. W a rs z a w a . I. 486.) sło w a : „E g o t e c o n v in c a m d u re ”, o d d a n o p r z e z „Y a c z e b e p rz e m o g ę p r a w e m ” .
W ia d o m o ść z 1436 r o k u z z a p is k ó w s ą d u z ie m s k ie g o w a r s z a w s k ie go. (Z a p is k i i r o t y p o ls k ie X V — X V I. w ie k u z k s ią g są d o w y c h z ie m i
w a rs z a w s k ie j. w y d . W ł a d y s ł a w K u r a s z k i e w i c z i A d a m W o l f f : j.w . N r. 482.): „O otoirego M lin a rz a n y a m e (n a m n ie ) w ig a n th (W igaind) sz a lo w a ł (w n ió sł sk a rg ę ), theigom s n im n y esm o w d l p o p o sw e (p o zw ie) g e m y w ró c is z i p o d o w e d z e n y w p r a w ie ” . Z a p is k a z M a z o w s z a z 1439, r o k u ( K a z i m i e r z T y m i e n i e c k i : S ą d o w n ic tw o w s p r a w a c h k m ie c y c h , a u s ta le n ie się s ta n ó w n a M a z o w sz u p o d k o n ie c w ie k ó w ś r e d n ic h . P o z n a ń s k ie T o w . P r z y j. N a u k . P r a c e K o m . H is t. T. I I I . z e sz y t 137): „ M ia ł sziw ym p r a w e m d o w ie sc z , a n y e d o w o tl” . W „ K ro n ic e Ś w ia ta ” M a r c i n a B i e l s k i e g o , w e d le k r a k o w s k i e go w y d a n ia z 1564. ro k u , n a s tr . 108. r.: „ P a tr y c y u s z e n ie d a li, .póki p r a w e m n ie b ę d z ie p o k o n a n ” ; 119. r.: „ U p o m in a li się T r y b u n i od p o s p ó ls tw a o b ie c a n y c h p r a w u c z y n ić e x e k u c y ą P a tr y c y o m ... N ie godzi się ż a d n e g o tra c ić , p ó k i go p r a w e m n ie p r z e k o n a k to ” ; 196. r.: „ W y d a ł s k a z a n ie n ie s łu s z n e n ie z w y c ię ż y w s z y m ie p ie r w e y p ra w e m ... P a p ie ż L e o w e z w a w s z y do s ie b ie sw e y r a d y , u r a d z i li m ię d z y s o b ą w e d łu g sw e g o p r a w a P a p ie s k ie g o , t o ie s t w e d łu g d e k r e tó w , L u te r s k ie k s ię g i p o p a lić ... P a p ie ż ... a n i m ię p o z w a ł, and s łu c h a ł a n i p r a w e m p r z e k o n a ł” . S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i w s ła w n y m d z iele „ Q u in c u n x , th o ie s t w z o r K o ro n y P o ls k ie y n a C y n k u w y s ta w io n y ” , z 1564 r o k u , p i s a ł o so b ie, S3, r.: „N ie b y łe m n ig d y p o z w a n y , n ie je s te m ż a d n y m p r a w e m p r z e k o n a n y ” ; a ta m ż e d a le j: C4. г.: „C o ja w P o ls z c z ę z s tro n y W o ln o śc i, ia k o y z s t r o n y p ra w a ... P r z e t o ż a d n ą m i a r ą m y P o la c y p o z w o w o d K ró la , y ie g o u ż ę d n ik o w m ie ć n ie o h c e m y , a b r a n i a w w ię z ie n ie p r a w e m n ie p r z e k o n a n e g o ... to ie s t g r u n t n a s z e y W o ln o ści, że n a s K ro i n ie p o ż y w a (pozyw a), a n i w ię z ie n ia w ź ią ć m o że, a ż p rz e k o n a p ra w e m . W ło ch : la k o l e s t to d o b ry S ta t u t, iż się te ż p ie r w e y m ó w iło , iż K ró l S z la c h c ic a p o im a ć n ie m o ż e aż p rz e k o n a n e g o p r a w e m ” ; C .4 v .: „Y w ię c z ty m c z e k a ć aż b ę d z ie t a k i p rz e k o n a n y p r a w e m ? ” ; D l. r.: „A o p r a w ie p ro ż n o m y ś lić ” ; H l. v.: „A n a o s t a te k b o d a y n ie ła tw ie y z a b ić S z la c h c ic a , n iż go p o im a ć p o d łu g w a sz e g o p ra w a ... I n s tig a to r o - w i b e z d e la to r a c z y n ić p r a w a n ie k a ż e c ie ... A le w r a c a ją c się do r z e cz y oid fo to ry o h żem o d s tą p ił, to ie s t od p r a w a w a sz e g o , ia k o ie z a so b ą lu d z ie n ie k tó rz y c ią g n ą , y n im i so b ie p o m a g a ją ... P rz y s ię g a ją , iż te g o co m ą ż o d n ic h s p r a w o w a ł u p r a w a , n ig d y m u s p r a w o w a ć n ie p o r u - c z a ły ” ; H 2. r.: „A w ię c le p ie j ś w ia d k ie m d o w o d zić, ia k o w C e s a r- sk ie m p r a w ie ? ” ; H3. r.: „ S iła ie s t rż e c z y w p r a w ie w y sz y m , k tó r y c h c h w a lić trudtno... n ie im a ć n ik o g o , a ż p r z e k o n a n e g o p r a w e m ” ; H 3. v.: „Y in sz e n a s z e p ra w a ... T o y t u p r a w o złe p r ż y c z y n ą ie s t ty c h w s z y s t k ic h z b ro d n i... W ró ć m y się d o p r a w a w a s z e g o ” ; H4. v.: „A w y s ie d z ia w szy z o s ta w io n o m u c a łe p r a w o c z y n ie n ia , o le k k o ś ć , b y go b y ło k iy m i
w y b ito n a ry b n y c h stol-eeh... t e n k to u w a s n a p r z ó d p ra w o k n o w a ł, (trzeba -mu b y ło o b a c z y ć p il n ie o k o lic z n o ś c i w sz y stk ie ... a w a s z e y b s z iedna-nia p r a w o p o rż u c i, ab o go o d g ro ż ą ” ; K l. v.: „O tó ż w y P o la c y o s tre g o P r a w a m ie ć n ie chcecie, k t ó r e m a b y ć ia k o T y r a n c z ło w ie k o w i, urżę-du s u ro w e g o n ie c ie rp ic ie , a ż e b y e x e q u u tia b y ła p r a w u teg o B o że u c h o w a y . W ięc P r a w a b a ć się -niechcecie, a b a n n ito w czci o d s ą d z o n y c h , z u e h w a lc z o w p o n ie w o li b a ć się m u s ic ie ” ; K 2 .r.: „ A le iu s z o ty m p r a w ie w a s z y m n ie c h a y k o n ie c b ę d z ie , bo tr u d n o w y lic z y ć ia k o w ie le złego z te g o w a sz e g o p r a w a ro ś c ie , a n i e z b ro d a ie ń w P o lsz c z ę złeg o , a ż p ie r w e y u p a tr ż y w p r a w ie -dziurę, k t ó r ą z o n e y z b ro d n ie w y n iś ć m a , a b o się p r o k u r a t o r a p o r a d z i” ; S 2 .v .: „ P ra w o z a k a z u je k ra ś ć , ty m ta k o w y m P r a w e m n ie p ie r w e y z ło d ziey z g in ie , aż św iad k a, a lb o lic e m (tj. o so b iśc ie ) p r z e k o n a n y w e z ło d z ie y s tw ie b ę d z ie ” .
T e n ż e S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i w „ R o zm o w ie o k o ło E x e - q-uucyey”, w y r a z ił się n a s tr . H4. v.: „ B isk u p o w i... n a le ż y d e f in ir e , iż to ie s t H e re s is , a p o ty m o n e g o P r a w e m prz-epant-ego, ie s liż e b y sye k a ia ć n ie c h c ia ł, z a k lą ć , a g d z ie b y y n a k lą tw ę n ie d b a ł, K ro lo w i o z n a y m ić , a b y K r o i o no k a c e rs tw o z u r z ę d u sw e g o K ró le w s k ie g o k a r a ł , w eidle p r a w a sw eg o K ró le w s k ie g o ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w „ R o zm o w ie P o la k a z W ło c h e m ” n a s tr. A4, r.: „ A n i m n ie do w ię z ie n ia w z ią ć m o że, aż p rz e k o n a n e g o p r a w e m ” ; B l.r .: „A u n a s n ik o g o do w ię z ie n ia b r a ć się n ie g o d zi, aż p r z e k o n a n e g o p r a w e m . W ło c h : T a k je s t iż ó w c o z b ro ił, m a się z c z e g o c ieszy ć, ż e się p o d ta k ie m u ro d z ił p ra w e m , a le ó w z a się , ko g o u k rz y w d z o n o , b a r d z o la m ę tu ie n a ta k i e p r a w o , y o y c z y z n ę w k tó r e j się u ro d z ił, d la ta k ie g o p r z e k lin a p ra w a ... U k rz y w d z e n i n a p r a w o P o l s k ie la m e n tn ą . D o b ry a c n o tliw y c z ło w ie k , m a n a y s ro s z s e p rz y z w o lić p r a w o , b o u f a s w e y cn o cie , a w ię z ie n ia się ż a d n e g o n ie b oi, c h o c ia ż b y y ta m ży ł, g d z ie n ie p r z e k o n a n e p r a w e m do w ię z ie n ia b io r ą ” ; B 3 v .: „ P o z o s ta w y go, o n w o ź n e g o s tłu k s z y , -do p r a w a n ie s ta n ą w s z y , o d p o w ie ie s z c z e o-nem-u, co g o p o z w a ł... a to w s z y s tk o ucży-ni... w ie d z ą c że go p o im a ć n ie m o g ą, aż p rz e k o n a n e g o p r a w e m ” ; B4. r.: „ W e n e to m u k tó r y c h j e s t p r a w d z iw a W o ln o ść, w o ln o b y t a k i S t a t u t p o s t a n o w ić so b ie, iż b y -ich n ie i-mał n ik t, -aż p rz e k o n a n e p ra w e m ... a w żd y w ie lo k r o ć -nie p r z e k o n a n e p r a w e m , n ie ty lk o ima-no, y d a w a n o -do w ię z ie n ia , a le y p r z e d o cz y m a w s z y s tk ic h z a b ija n o ” ; B4. v.: „W sk aże 'do s tr o n y o ie-dna-nie, n a k t ó r e g d y o n u krzyw dzo-n n ie b ę d z ie c h c ia ł p rz y z w o lić , a le b ę d z ie p o d b ie r a ł p r a w e m , a sz k u w y w o ła n iu ... pow-ie -żem t a k u c z y n ić m u s ia ł, bo m ię c h c ia ł z g u b ić p ra w e m , -a ie d n a ć n ie -chciał... -przeto im a ć się takie-go n ie g o d zi a ż p rz e k o n a n e g o p r a w e m ” ; C l. v.: „C-о s ię s ta ć m o że, a n ie s ta ło się, te g o n ie s ą d z i p ra w o ... p r a w o ia k o rn p ie r w e y p o w ie d z ia ł o d teg o , ż e b y k a r a ł o z łe lu d z ie ” ; C 2 .v .:
„B o się ry c h ło p r a w o sk o ń c z y ć n ie m oże... a co w y je z d z a s z n a p la c z te m tw o ie m P o ls k im p r a w e m . P r a w o to w a sz e ty lk o u c z y n e k zły g d y się s ta n ie , k a ź ń m a lu c z k ą ia k ą ś... a le ż e b y z ło śc i g rz e c h y , o k r u c ie ń s tw a b y d ź n ie m o g ły , te m u z ż a d n e y s tr o n y w a s z e p ra w o n ie zb ież ało ... T a k ie te ż le p s z e to p r a w o , k tó r e z a b ie g a te m u , ż e b y c z ło w ie k ź le n ie c z y n ił, n iź li to k tó r e zło ści iu s z p o p e łn io n e k a rż e . L e p sz e to p r a w o k tó r e z a b ie g a ż e b y у z łe u c z y n k i n ie b y ły . P o la k : O stre ia k ie ś u s ta w y , k tó r e b a r z ie y do o b y c z a ió w n iż do p r a w a n a le ż ą ” ; C2. v.: „W ło ch : G d zie m a b y d ź d o b rż e p o s ta n o w io n a R z e c z p o sp o lita ta m tr z e b a у p r a w a d o b re g o , у d o b ry c h o b y czaio w ... K ró le s tw o , w k to r e m ie ś li p r a w a s ą n i e d o sk o n a łe , a le w ż d y o b y c z a ie d o b re się n a y d u ią , A le t u u w a s, у o b y c z a ie n a d e r z łe z w a s z e y sw e y w o le y , у p r a w a n ie b a rż o s ą c h w a ły g o d n e... W ięc r a d a K o ro n n a n ie d o p u śc i te g o K ro lo w i, ż e b y n a d p r a w o , n a d s w ą p rz y s ię g ę m ia ł co c z y n ić ” ; C3.r.: „T o ia p o w ia d a m co d a w n o , p r a w o sa m o p o k o y n ie czy n i... ia k o ż tu p r a w o p o k o y c z y n ić ” ; C 3 .v .: „W ło c h : W s z y s tk ie s ą tu od e le c tie y p o c z ą w sz y , o W o ln o śc i w a s z e j m o w i, a o p r a w ie , у o czym in e m m oże ieszcze b y d ż ro z m o w a ” ; D 3.r.: „A w ż d y ty m k to r ż y po W ło s k u ch o d zą, r z ą d się n a s z у p r a w o n ie p o d o b a ... n a s n ie tę s k n o , a le b y ś m y n ig d y n a w y sz e W o ln o śc i, у n a w a s z e p r a w a n i e f r y m a r - ezy li... C h w a lic ie sw o ie ła s k a w e p ra w o ... P r a w o ła s k a w e n a d a w n e d o b r e lu d z ie ie s t p o s ta n o w io n e ... te ż w y s tę p k i p ie r w e y n a s t a ły n iź li p ra w a ... A le n a te d z iw n e te r a ź n ie y s z e n ie s ły c h a n e zło ści, iu sz in a k - szego p o tr z e b a p r a w a ... W ię c p r a w a ła s k a w e m a c ie , a lu d z ie p o te m p r a w e m ż y ią c , o k r u c ie ń s tw a n a d s w ą b r a c i ą n ie s ły c h a n e g o u ż y w a ią . Czy to d la te g o m a c ie ła s k a w e p ra w o , iż b y ś c ie w y s a m i o k r u tn ik a m i b y li? Z leć w s z ę d y o k ru c ie ń s tw o , a le n a o k r u tn e lu d z i o k r u tn e g o p o tr z e b a p ra w a ... R z y m ia n ie d o G re c y e y s ła li d l a p r z y n ie s ie n ia p ra w a , ż e b y z ta m tą d d o R z y m u p r ż y n ie ś li p r a w o ” ; D3. v.: „Y W e n e c y a n ie z ty m c i ro z u m e m , n ie z ty m p r a w e m k tó r e m a te r a s , a n i z t ą W o l n o ś c ią z a s ia d ła , a le z a c z a se m od m ę d rs z y c h n iż s a m i d o s ta li r o z u m u ” ; D4. v.: „A n a o s t a te k у p is a n e , у n ie p is a n e p r a w a , w s z y s tk o to p o y d z ie z d y m em . A le ć w a s z e p r a w a n ie w id z ę d la czego b y ic h , gdy n a n ie ś m ie rć p rz y id z ie ż a ło w a ć tr z e b a , b o s ą p ie s c z o n e b a rż o , a o s tr y c h p r a w , a b o ty c h k to r e b y z a b ie g a ły te m u , ż e b y z ło c z y ń s tw a n ie b y ło , w y ż a d n ą m i a r ą n ie c h c e c ie : a le w y t a k i e p r a w a m ie ć ch cecie, k to r e b y n a m n ie y n ie u ra ż a ły ... A le w p r a w ie n a sz e m , n ie w ie m co w i dzisz ta k ie g o , p s z e c z b y się a b o to b ie , ab o k o m u n a św ie c ie p o d o b a ć n ie m ia ło . Czy le p s z e w a s z e C e s a rs k ie , z k to r e g o się у w a s is z D o k to ro w ie w y p le ś ć n ie m o g ą ? B a p ro s z ę c ię p o w ie d z , w c z y m w in u ie s z n a sz e p ra w o ? ... N ie w ie m iżb y ś co p rz e c iw k o p r a w u n a s z e m u m ó g ł m ó w ić słu szn eg o ... S a m i to p r ż y z n a w a c ie b o o d d a w n y c h la t , n a k a ż d y m
S e y m ie o C o re c tu r z e p r a w a sw eg o m ó w ic ie ” ; E l. r.: „ Ia k o są s p is a n e p r a w a C e s a rs k ie za I u s ty n ia n a C e sa rz a , p r z e z tr z e c h m ę ż ó w d o teg o w y s a d z o n y c h . P o la k ; W ie rz m i ż e p r a w a n a s z e s ą d o b re , y n ie m o żesz ich sz k a lo w a ć ... M ow o p r a w ie ia k o ś m i o b ie c a ł w c z o ra ” ; Н З .г .: „S iła ie s t rz e c z y w p r a w ie w a sz y m , k tó r y c h c h w a lić tru d n o ... n ie im ać n i k o g o a ż p r z e k o n a n e g o p r a w e m ” .
W y ra ż e n ia „ p ra w e m p o k o n a n y ” u ż y w a n o te ż n i e z a l e ż n i e o d
p r z y w i l e j u .
W k s ię g a c h z ie m s k ic h w 1498. r o k u z a p is a n o (W. A . M a c i e j ó w - s к i: H is to r ia p r a w o d a w s tw sło w ia ń s k ic h . W a rs z a w a . 1858. T . V I. 275.): „ J e ś lib y k tłio p lin ą c z s tr a f f th ą ... ja z w y lo m y l... th a k o w i ie ś lib y b y l.: p o k o n a n w e d ly e ... p r a w a w o d n e g o ... m a z a p la c z ic z ” : „ Q u a n d o a liq u is f lu e n s c u m s tru ib u s ... o b s ta c u lu m e f f r e g e r it... ta lis ...^ a p a r t e iu r e a q u a tic o c o n v ic tu s ... d e b e t c o n d e m n a r i” . G o rą c e p r a w o , g o rą c y s ą d , b y ły to s p r a w y s ą d z o n e n a ty c h m ia s t za p r z e s tę p s tw a , s c h w y ta n y c h n a „ g o rą c y m u c z y n k u ” . W o rty la c h , c z y li w y r o k a c h s ą d ó w m ie js k ic h z X V . w ie k u (W. A. M a c i e j o w s k i : H is to ry a P r a w o d a w s tw S ło w ia ń s k ic h , j.w . 62. C III.): „ G h e s tlh y p o w y n y e n p rz y s z ą s z n y k ... p rz y d z k u s z ą d u n a p o lo s z o n y (o zn aczo n y ) d z y e n , a lb o k u g y n n e m u (in n e m u ) g o rą c z e m u s z a d o w i (są d o w i), g d y m u p r z y k a ż ą ” . T a m ż e (s tr. 130. C C X X X X .) : „ G d y szye sta n y e ... czo th a k y e g o a c z b y m y a n o g o rą c z y s z a d g a y c z ” . W p o d o b n y m ź ró d le z te g o ż c z a su ( A l. B r ü c k n e r : D ie M a g d e b u r g e r U r th e ile : A rc h . S la v . P h ilo l. w y d . J a g ić . B e rlin . 1884. V I. 387.): „ G d y szy e s ta n y e b e s z p r a w n a rz e c z p r z e d p o in o c z ą .. a c z b y m y a n o g o rą c z y s a n d s a n d z y c z a lb o g ay cz” ; (V II. 553.): „ S ta n y e ly s z e k tó ra (je ż e li się s t a n ie k tó r a ) n y e v r z a d n a ( n ie rz ą d n a , (przestępcza) rzecz, o k t ó r ą b y c z y n y c z g o rą c z e p r a w o ” .
Z n ó w z te g o ż c zasu ( S t e f a n V r t e 1 - W i e r с z у ń s к i: W y b ó r te k s tó w s ta ro p o ls k ic h . C zasy n a jd a w n ie js z e do 1543. ro k u . L w o w s k a B ib lio te k a S la w is ty c z n a : Т . X I I . 117.): „ P ra w o o g ło w a (głow ę), a lb o o r a n y , czo n y e s ta s th a n o (z a sta n o ) z a g o ra c z ą (g o rącą), th o m a d a c z d o z a g a y o n e g o s z a n d u ” . W e d l e u s t a w y z 1 5 2 0. r o k u : „ G o rą c e m u p r a w u o g w a łt m ie js k i od s z la c h c ic a d a w n o ś ć n ie s z k o d z i” , c z y li n i e is tn ie je p r z e d a w n ie n ie ; z n ó w z 1523. r o k u : „W g o rą c y m p r a w ie U rz ą d z a w sz e go to w y b y ć m a ” , tj . u r z ą d o b o w ią z a n y je s t d z ia ła ć z a w sz e w s p r a w a c h p r z e s tę p c ó w s c h w y ta n y c h n a g o rą c y m u c z y n k u .
W e d le u c h w a ły z r . 1543. b y ło to ró w n o z n a c z n e z „ re c e n s c rim e n ” , p r z e d u p ły w e m je d n e g o r o k u i sz e ś c iu ty g o d n i. O g ra n ić z e n ie m „ n e
-m in e -m c a p tiv a r i p e r -m it ti -m u s ”, b y ła u s ta w a z 1588. ro k u , o rz e k a ją c a , ■ że „ N a g o rą c y m p raw iie s t a r o s t a k a ż d e g o p o jm a ć z a w sz e m o ż e ” , j a k to
w s p o m n ie liś m y w y ż e j.
M a r c i n B i e l s k i p o d a ł w sw e j „ K ro n ic e Ś w ia ta ” n a s t r . 418. r.: „ P o im a n S ta b o s z i p rz y w ie d z o n n a R a tu s z , o s a d z ili o n im p r a w o go rą c e , y ś c ie li”. 418. v.: „A o d te g o c z a su u c h w a lo n o l e s t te n S ta tu t, a b y u r z ą d m ie js k i n ie tr a c ił ż a d n e g o sz la c h c ic a g o rą c y m p r a w e m (na m a r g in e s ie :) U s ta w a o śc ię c ie S la c h c ic a — p r z y k torym foy n ie b y ło u r z ę d u G re c k ie g o , th o ie s t S ta r o s ty a lb o P o d s ta ro ś c ie g o : ie s lib y in a - czey c z y n ili, B u r m is tr z ze d w ie m a R a y c y m a g a rd ło d a ć ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w sw y m d z ie le : „ R o z m o w a P o la k a z W ło - th e m o W o ln o ś c ia c h y p r a w a c h P o ls k i (bez r o k u i m ie js c a w y d a n ia ) n a s tr. E3. v.: „ A le b y y o k o ło g o rą c e g o p r a w a in a c z e y p o s ta n o w ić tr z e b a . Y M a g d e b u r s k ie p ra w o , k tó r e się te ż C z a rtu godzi, niech , p rz y n ic h z o s ta n ie , a le ia m ó w ię o S z la c h c ie y d z iw ię się, c z e m u śe ie n a się t a k g łu p ie p o s ta n o w ili p r a w o ” .
P rz y ta c z a m y z a p is k ę z a k t s ą d u w Ż y w c u z 1608. r o k u , k t ó r e to m ia s to n ie g d y ś w k s ię s tw ie z a to r s k ie m le ż ą c e , p o s ia d a ło w ła d z ę w s p r a w a c h k a r n y c h n a d c a ły m s ą s ie d n im o k rę g ie m g ó rs k im . (S t a - n i s ł a w S z c z o t k a : A k ta s p r a w z ło c z y ń c ó w m ia s ta Ż y w ca: A r c h iw u m E tn o g ra f ic z n e . P r a c e w y d a w . p rz e z P o l. T o w . L u d o z n a w . ja k o rę k o p is y . N r. 3. s tr . 39.): „ P o d a n y b ę d ą c n a g o rą c e p r a w o P i o t r R a d w a n z C ięcin y w y z n a ł, iż c h o d z ił p o s a la s z a c h ” , c z y li że s z a ła s y p a s te r s k ie o k ra d a ł. ! B y ć p rz e d p ra w e m , stać, u s ta ć w p r a w ie , p r a w u s ta ć , iu r e p ra c e d e r e , ro z e p r z e ć się p ra w e m , w p r a w o w s ta w ić , p r z y jś ć k u p r a w u , c z y li s t a n ą ć p r z e d s ą d e m . Z a p is k a z 1461. r o k u z k s ią g s ą d o w y c h z ie m i w a r s z a w s k ie j (Z a p is k i 1 r o t y p o ls k ie z X V — X V I. w ie k u z k s ią g s ą d o w y c h z ie m i w a r s z a w s k ie j : w y d . W ł a d y s ł a w K u r a s z k i e w i c z i A d a m W o l f f . 1950. r o k u . P r a c e K o m . Ję z . P .A .U . N r. 1146.): „ P o d łu g sm o w y b y łe m V sz o c h a e z e w y e (w S o ch aczew ie) p rz e d p r a w e m ” T a m ż e z 1452. ro k u (N r. 930.): „ J a k o m j a n y e w z d a l (n ie u s ta ł) w p r a w y e o s th a (sto) g rz y w ie n p rz e (c iw ) J a n o w i C p ris s o w i (C y p ry so w i) G ra b o w s k ie m u ( K r a k o w s k ie m u ) c o n tr a P a r is s o w i” . T a m ż e z 1472. r o k u . (N r. 2. 963.): „ K th o - r a c z a sc z n a p y r w e r o k y z y e m a k p r z e th p r a w e m m y a l v ss d a c z , (s ta n ą ć ), y w k x a g y (księgi) w y e c z n ą c z z a p y ss a e z (w ie c z y s te z a p is a ć )” . W y ra ż e n ie „ p r a w u s ta ć ” u ż y te je s t w K o d e k s ie S w ię to s ła w o w y m z d ru g ie j p o ło w y X V . w ie k u (T łu m a c z e n ie p o ls k ie S ta tu tó w Z ie m sk ic h w y d . F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i : A rc h iw u m K o m . P r a w n ic z e j A .U . C o lle c ta n e a e x A rc h iv o C o lleg ii J u r id ic i. I I I . 221— 334.).
Z a k tó w s ą d o w y c h w P y z d r a c h n a d W a r tą , w p o ło w ie d r o g i m ię d zy P o z n a n ie m a K a lis z e m , z l a t 1410— 1418. ( W ł a d y s ł a w K u r a - s z k i e w i c z : N a jd a w n ie js z y p r z e ja w z b ie ż n o śc i g ło s e k r z i ż u p i s a r z a p y z d rs k ie g o z l a t 1410— 1418.: J ę z y k P o ls k i. X X X I I I . 389.): „A te m u s z ą tr z y l a t a m in ę ła n y s z K a ta z y n a S a n d z iw o y a w p r a w o w s ta v ila ” . W ia d o m o ść z X V w ie k u ( S t e f a n V r t e l - W i e r c z y ń s k i : W y b ó r te k s tó w s ta ro p o ls k ic h . C zasy n a jd a w n ie js z e do 1543. ro k u . L w o w s k a B ib lio te k a S la w is ty c z n a . X I I . 1930. r . 119.): „ G d y b y g e d e n c z lo w y e k , z a tw ie rd z o n w n a s z e m p r a w ie , r o k y d z y e n o g łow ę, a lb o o r a n y ... a w th e m c z a sz y e n y e p rz y s z e d ł k u p r a w y e ” ...
Iure procedere, rozeprzeć się, czyli w ystąpić z praw em w sądzie I Z a p is k a z s ą d u w P r z e w o r s k u z 1498. rolku (A k ta G ro d z k ie i Z ie m s k ie z c zasó w R z p lte j P o ls k ie j w A rc h iw u m B e r n a r d y n ó w w e L w o w ie . 1868. T. X IX . 116.): „D o n ec D o ro th e a c u m f r a tr e ... iu r e p ro c e d e n t; a lia s ro z s z e p rą szy e p r a w e m ” .. W ia d o m o ść z o r ty li z p o ło w y X V w ie k u . ( A l. B r ü c k n e r : M a g d e b u r g e r U rth e ile . E in D e n k m a l d e u ts c h e n R e c h te s in p o ln is c z e r S p r a c h e a u s d e r M itte d e s X V . J a h r h .: A r c h iv f ü r sla v is c h e P h ilo lo g ie k g . Ja g ić . B e rlin . V I. 345.): „ S z ą d z ą g y e o g ia d a c z (o g ląd acz) m a th y r a n y , y p r z e d p r a w e m gy e s z e s z n a w a c z (ze z n a w a ć )” . A d d e c is io n e m iu r is , d o ro s p a r c ia , c z y li r o z s trz y g n ię c ia s p ra w y . Z a p is k a z 1474. r o k u z s ą d u w P r z e w o r s k u (A k ta G ro d z k ie i Z ie m s k ie z c z a só w R z p lte j P o ls k ie j w A rc h iw u m B e r n a r d y ń s k ie m w a. L w o w ie . T . X IX . 20.): „ A d d ecissd o n em iu r is , d o ro s p a r c z y a p r a w a ” . „D o p r z e ś lą p r a w a , a d f in e m l i t i s ”, czy li d o k o ń c a s p o ru T a k zapisano, w 1490. r o k u w a k ta c h s ą d ó w g ro d z k ic h lw o w s k ic h (A k ta G ro d z k ie i Z ie m s k ie j.w . X V II. 263.). P r a w e m o d b y ć, cz y li g d y s p ó r ju ż z o s ta ł z a ła tw io n y , o d b y ł się W z a p is k a c h s ą d o w y c h z ie m s k ic h w a r s z a w s k ic h (Z a p is k i i ro ty p o ls k ie X V i X V I. w ie k u z k s ią g s ą d o w y c h z ie m i w a r s z a w s k ie j, w y d . O g lą d a ć i z e z n a w a ć p r z e d p r a w e m , c z y li w są d z ie Praw o Kanoniczne — 23
W ł a d y s ł a w K u r a s i e w i c z i A d a m W o l f f . 1950. r. P .A .U . P r a c e K om . Ję z . N r. 371.) z r o k u 1432: „O c to r e p e n ą d z e J a c h n a n a - m ą ż a ło w a ła (n a m n ie s k a r ż y ła ), th ic h e m p r a w e m o d b y ł” . T a m ż e z 1448. ro k u . (N r. 819.): „O czsom (oczom ) y a J a n a o d b y ł, o to m s n y m n e m y a l w tó r e g e d n a c z o w sz a d z ić (p o je d n a w c ó w u s ta n a w ia ć ) ” . P r a w e m p rz e p r z e ć , cz y li d o p ią ć W z a p is k a c h s ą d u z ie m sk ie g o w a rs z a w s k ie g o z 1437. r o k u . (Z a p is k i i r o t y p o ls k ie X V — X V I w ie k u z k s ią g są d o w y c h z ie m i w a r s z a w s k ie j. w y d . W ł a d y s ł a w ' K u r a s z k i e w d c z i A d a m W o l f f , r. 1950. P .A .U . P r a c e K o m . Ję z . N r. 495.): „O c to r e g y m e n e (im ie n ie , c z y li m a ją te k ) Z o p h ia (Z ofia) n a m e ż a ło w a ła (sk a rż y ła ), th o m y a p ir w e y e u p il (k u p ił) n is li o n a p r a w e m p r z e p r z a ła ” . P r a w e m o b c h o d z ić się, d o k o n a ć s ą d o w y c h o g lę d z in Z a p is k a są d o w a z ie m i w a r s z a w s k ie j z 1481. ro k u . (Z a p is k i i r o t y p o ls k ie X V . i X V I. w ie k u z k s i ą g s ą d o w y c h z ie m i w a rs z a w s k ie j, j.w . r. 1950. N r. 1097.): „ S sz a m n y e th e n y a s (jaz) d o s ta ł, g d y m sza d z e ly l z Y a n e m h o k th o r i ssza p r a w e m h o b ic h o d ż a ” . Z p r a w a — e x t r a fo ru m , p o z a s ą d e m
W k o d e k s ie S w ię to s ła w o w y m (T łu m a c z e n ie p o ls k ie s ta tu tó w z ie m s k ic h . K o d e k s ś w ię to s ła w ó w . w y d . F r a n c i s z e k P i e к o s i ń s k i : A rc h iw u m K o m . P r a w n ic z e j. C o lle c ta n e a e x A rc h iv o c o lle g ii Iu r id ic i. w y d . K o m . P r a w n ic z e j A .U . I I I . 42.5.): „ S p ra w a g y ch c z ą g n e n y b ily , a w p r a w y e p o lsk e m ... p o w y m n y b ę d z e o th p o w y e d z e c z ” . W ia d o m o ść z X V w ie k u ( S t e f a n V r t e l - W i e r c z y n s k i : W y b ó r te k s tó w s ta ro p o ls k ic h . C z a sy n a jd a w n ie js z e do 1543. r o k u . L w o w s k a B ib lio te k a S la w is ty c z n a . T . X I I . r. 1930. 117.): „A le y a n y e w y e m , m a ły t h a m o cz a p r a w a d a s z g e y th o w y a n o ... g d y sz gey n y e w y a n o w a n o p r z e d p r a w e m ” . Z a w ite p r a w o , iu s p e r e m p to r iu m , c z y li o s ta te c z n y w y r o k W ia d o m o ść z 1450. r o k u z M azo w sza (M o n u m a n ta l u r i s c u ra p r a e p o s ito r u m C h a rto p h y la ć io M a x im o V arso v ien sd e d ita : P o m n ik i p ra w a . V a rs o v ia e . 1912. I I I . 189.): „ F id e iu s s e r u n t... a d s t a tu e n d u m i n p e r e m p to r iu m iu s, v u lg a r it e r n a z a w ith e p r a w o ” .
I u s c o m p le re , p r a w o c z y n ić , z a d a ć , c z y li w y r o k w y k o n a ć W z a p is c e w ie lk o p o ls k ie g o s ą d u g ro d z k ie g o z 1391 r o k u . ( J ó z e f L e k s z y c k i : D ie ä lte s te n g ro s s p o ln is c h e n G ro d b ü c h e r, P o z n a ń . I. № . 981.): „ J a k u b w isz e d l, J a k u s z o w i n e u c z in ifs z i m g e d n e g o p r a w a ” . W o rty la c h z X V . w ie k u (W. A. M a c i e j o w s k i : H is to ry a p r a - w o d a w s tw sło w ia ń s k ic h . W a rs z a w a . X X X V II. 1856, r . 38.): „M ogły n a d y e g o p r a w o u d z y e la c z y a k o n a d sz lo d z y e g y e m (zło d ziejem ), р о к а o n y b y ły w r a d ż y e” . (T am ż e X L I X . 44.): „M ozeczye d o b rz e w la w y czy (w ła w ie ła w n ic z e j) n a sz a d z y e (sąd zie) s z y e d z y e c z ,y p ra w o w y rz e c , a lb o w y d a w a c z ” .
W z a p is k a c h są d o w y c h w o je w ó d z tw a s a n d o m ie rs k ie g o z X V . w ie k u ( F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i : Z a p is k i s ą d o w e w o je w ó d z tw a s a n d o m ie rs k ie g o : A rc h iw u m K o m . P ra w n ic z e j A .U . V I I I . № . 668.): „ P e tr u s ... o b o w ią z a l sę czy n ic z p r a w sw im i lu d ź m i n a d z e n z a w iti (oznaczony), a n e u c a in il” .
W z a p is k a c h i r o ta c h p o ls k ic h z X V — X V I. w ie k u , z k s ią g s ą d o w y c h z ie m i w a r s z a w s k ie j (w y d . W ł a d y s ł a w K u r a s z k i e w i c z i A d a m W o l f f : P r a c e K o m . J ę z . P .A .U . r . 1950. № . 391.) z ro k u 1432: „ J a k o m y a d o H y n c z e (H in czy ) s ia l (stał) b y m i p r a w o z a p o tr a (za P io tr a ) u c z y n ił, a lb o p o tr ą (P io tra ) d a l, h a o n (a on) th e g o n e u c z i- n i l ” . T a m ż e z 1472. r o k u (j.w . № . 3.067.): „ Ia c o c z tird z e s o i g ro s c h i g w a łte m S c h im o n o w y k m e c z o w i o th n y c h p r a w a n y e z a d a ja n c z (n ie z a d a ją c ) ” . T a m ż e w ty m ż e r o k u (№ . 3.059.): „ Ia c o m y a a sa m o d z e s c h a th c z lo w y e k a W o c z e c h a (W o jciech a)... n d ro d z e d o b ro w o ln e y n y e s z b il g w a lth e m , a n y m go g y m a l (im ał), a n y w y a z a l (w iązał), p r a w a n e y z a - d a w s c h i” . P r a w o p o d a ło , c z y li o d d a ło w c z y je ś rę c e W z a p is c e s ą d o w e j z W ie lk o p o ls k i z 1401. r o k u ( F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i : W y b ó r z a p is e k są d o w y c h g ro d z k ic h i z ie m sk ic h w ie lk o p o ls k ic h z X V w ie k u . K ra k ó w . 1902. r . 55.): „C zso g ą l (co ją ł, u ją ł) c z lo w e k a W o y czech a M a n c e w o , to m i gi p r a w o p o d a ło y w p ą - c z e sm g i tr z im a l (w p ię c iu go trz y m a łe m ), y s m i g i p r a w o p o d a ło ” .
P r a w o w z n a c z e n iu w y r o k u , a lb o t o r t u r w śle d z tw ie i k a r y (c e n s u ra ) Z z a p is k ó w są d o w y c h lw o w s k ic h z 1403. r o k u . (A k ta G ro d z k ie i Z ie m s k ie z c z a só w R z p lte j P o ls k ie j z A rc h iw u m B e rn a rd y ń s k ie g o w e L w o w ie . X V II. 126.): „M icosz w z ą l n a P e t r k u s p r a w n e X X X m a r - cas, y s z e m u y e p r a w o s k a z a ło ”.
W k a z a n iu h u s y ty p o ls k ie g o z o k o ło 1460. r o k u . ( A l. B r ii с k - n e r : Z rę k o p is ó w p e te r s b u r s k ic h : P r a c e F ilo l, W a rs z a w a . IV . 576.): „ P e r c e n s u r a m ” , o b ja ś n io n o sło w em : „ p r a w e m ” .
W „ K ro n ic e Ś w ia ta ” M a r c i n a B i e l s k i e g o , w w y d a n iu ■ krakow skiem z 1564. r o k u . 115. r.: „ K ro i L e y d a m (czyli J a n z L e y d y , k r ó l a n a b a p ty s tó w ) k a ia ł sie... A le in i d w a , z w ła sz c z a K n ip e rd o lin g n ie c h c ie li ic h (K rz e śc ija n ó w ) s łu c h a ć n a u k i, u c z y n io n o te d y ic h p r a w o, ta r g a n o je k le s z c z a m i ro s p a lo n y m i, m ie c z a m i p o th y m p r z e b iw szy, u c z y n io n o n a th o k la t k ę ż e la z n ą , w k t ó r ą d w u s n ic h w ło ż o n o ” ; 229. v.: „ P o ty m C e sa rz z w o y s k ie m p r z y c ią g n ą ł p o d W ite m b e r g , d n ia 4 M aia, trz e c ie g o d n ia o s a d z ił p r a w o o K u r f ie r ś c ie , t a m s k a z a n n a ś m ie rć p rz e z m ie c z ” ; 321. v.: „ H o rim irz z a m io ta ł o n y g o ry (tj. k o p a l n ie ), iż ic h p o ty m tr u d n o m ia ł k th o d o b y ć , у g o rn ik i p o b ił. K s ią ż ę k a z a ł go p o im a ć у w sa d z ić , p r a w o o n im u d z ia ła n o , ś c ią ć , a s p a lić ” ; 367. r.: „ K o n ra d n a m ó w ił s łu ż e b n ik a L u tk a , a b y p a n a sw eg o do m n ie żyw o p rz y n ió s ł a lb o g ło w ę ieg o , s lu b u ią e go p a n e m u d z ia ła ć . A th e n Ł u tk o w i d a ł b y ł o y c a śc ią ć a p r a w e m o sąd z o n e g o H e n r y k iż b y ł z a b ił th o w a rz y s z a d ru g ie g o ” ; 370. v.: „N a w y s łu c h a n ie s p r a w y o P o m o r s k ą ziem ię, у k o n ie c w e d łu g p r a w a , a s p r a w ie d liw o ś c i u c z y n ie n ie ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w d z ie le „ R o z m o w a P o la k a z W ło c h e m 0 w o ln o ś c ia c h у p r a w a c h P o ls k i” (w y d a n e m b e z o z n a c z e n ia m ie js c a 1 ro k u ) n a s tr . A4, r.: „ P rz e c ię ja n ie w ie le p o m n ię , k to r e b y za to s k a r a ło p r a w o ” ; A l. v.: „ P r a w e m się to o p a tr z y ć m o że, iżb y te n s k a r a n y b y ł ” ; A4, v.: „ J e ś li n a z b ro d n ie s k a r g a n ie b y ła , a p r a w o у u rz ę d n ic y n ie w in n i, że n ie k a ra li... ie ś li n ie c h c e p o d le g a ć p r a w u , ie ś li s ą d u n a d s o b a n ie c ie rp i... g d y b y tu p r a w d z iw a W o ln o ść b y ła , k t ó r a b e z r z ą d u у d o b re g o p r a w a b y d ź m oże... P o la k ... a ono s w a w o la ta m b y d ź n ie m o że g d z ie ie s t p r a w o ” ; B4. v .: „ A ie śli cię to o b r a ż a iż o m a łą rz e c z u n a s w e z m ą , p o tr z e b n e ie s t ta k ie p ra w o ... Y D o o to ra te g o k tó r y b y m ia s to le k a r s tw a d a ł c h o re m u tr u c iz n ę s ro ż e y b y p ra w o s k a r a ć m ia ło , n iż g d y b y d o b y w sz y b ro n ie y ia w n ie c z ło w ie k a z a b ił” .
S ą d m i e j s k i w Ż y w c u p o s ia d a ł w ła d z ę k a r n ą n a d o k r ę g ie m ż y w ie c k im , s k ą d w ia d o m o ś ć z 1589. r o k u , ż e p rz e s tę p c a : „Z a w tó r n y m p o w s ta n ie m p o d a ń b y ł n a m ę k ę , w k tó r y c h m ę k a c h p r a w a w y trz y m a ł, a z n a ć (p rz y z n a ć ) się do n ie g o n ie c h c ia ł” . ( S t a n i s ł a w S z c z o t k a : A k ta s p r a w z ło c z y ń c ó w m i a s t a Ż y w c a : A rc h iw u m E t n o g ra fic z n e . P r a c e w y d . p rz e z P o l. T ow . L u d o z n a w . ja k o rę k o p is y . N r. 3. s tr. 16). O so b o n o m a w ia liś m y „g o rą c e p r a w o ” . W P ra n d o c in i© w m ie c h o w s k im p o w ie c ie , „ c h o d z ili p o p r a w o ” , c z y li d la u s ły s z e n ia w y r o k u („ W isła ” . X V I. 60.). W C z a rn y m D u n a jc u u rz ą d z o n o w e s o łą z a b a w ę z b io ro w ą z w a n ą b u rs a . ( A n d r z e j S t o p k a : M a te ria ły , do. e tn o g r a f i i P o d h a la :
M a te r. A n tro p . A rc h e o l. i E tn o g r. A .U . I I I . 149.). K ie d y k o m u ś w y m ie rz o n o p r z e w id z ia n ą z w y c z a je m ż a r to b liw ą k a r ę , o g ło sz a n o : „W i w a t! sk o ń c z o n o p r a w o ! ”.
P r z e w ó d p r a w a
Ł u k a s z G ó r n i c k i w R o z m o w ie P o la k a z W ło c h e m o w o l n o śc ia c h y p r a w a c h P o ls k i” , p is a ł n a s tr . H .l.r .: „ Id ź a n i w p o zw ie, a n i o p rz e w o d z ie p r a w a n ie w ie d z ia ły , y p rż y s ię ż e k rz y w o ... D o p ie ro po p rż y s ię d z e p r a w o sie ieg o p o czn ie ... T u d o p ie r o o n d o b ry c zło w ie k s ta n ą ł, y p o w ie d z ia ł, iż a n i o p o z w ie , a n io p rz e w o d z ie p r a w a n ie - w ie d z ia ł” ; L I . r.: „A n ie m ia ł p o z w a n y w y m ó w k i ż e m n ie w ie d z ia ł 0 p o z w ie y p rżew o d izie p ra w a ... p r o c u r a t o ro w ie ż e b y n ie m ie li m ie y sc a u. p r a w a s t a n ia ” . P y ta ć .p ra w o , z a p y ty w a ć są d , w y z n a ć p r z e d p r a w e m W e d le o r ty li z p o ło w y X V . w ie k u ( A l. B r ü c k n e r : M a g d e b u r g e r U rth e ile , E in D e n k m a l d e u ts c h e n R e c h te s in p o ln is c h e r S p ra c h e a u s d e r M itte d e s X V . J a h r h .: A r c h iv f ü r s la v is c h e P h ilo lo g ie hg: J a g ic . B e rlin . V I. 389.): „ P y ta m p r a w a g d y sz B a r b a r a w k u p y e n y m teg o d o m u w s p o m y a n y ą ta k o y s z p o g e g o (po jego) sz m y e rc z y m y e c z (m ieć) t e n d o m ” . W ia d o m o ść z 1469. r o k u z k s i ą g z ie m s k ic h w a r s z a w s k ic h (Z a p is k i 1 r o t y p o ls k ie X V — X V I. w ie k u z k s ią g są d o w y c h z ie m i w a rs z a w s k ie j, w y d . W ł a d y s ł a w K u r a s z k i e w i c z i A d a m W o l f f . P .A .U : 1950. P r a c e K o m . Ję z . N r. 2. 979.): „ J a k o m y a k m e c z a J a n a d o p y th a n y a p ra w a ... w z ą l” . Z a p is k a s ą d o w a z X V . w ie k u ( W a c ł a w A l e k s a n d e r , M a c i e j o w s k i : H is to ry a p r a w o d a w s tw s ło w ia ń s k ic h . W a rs z a w a . 1858. T . V I. 71.): „ P a n y e w o y cze, y sz b o c z y ą (cię) p y th a m n a p r a w y e ” . T a m ż e (96): „ W y sz n a li (w y z n a li) k th o t e n u c z y n e k p r z e d p r a w e m , t e go m a y ą ta k y e s z o sz ą d z y c z (o sąd zić)” . De iu r e lu c r a r i, iu r e v in c e re , c z y li o d b ić, d o b y ć, z w y c ię ż y ć p r a w e m Z r o t p r z y s ią g k ra k o w s k ic h z 1406. r o k u ( R o m u a l d H u b e : R o ty p r z y s ią g k r a k o w s k ic h z k o ń c a X IV . w ie k u . W a rs z a w a . 1875. 83.): „ W a n e k p r a w im p r a w e m odtbil S z w a n th o s la w a o m lin ” . W ia d o m o ść z X V . w ie k u z o rty li, c z y li w y ro k ó w są d o w y c h m i e j s k ic h ( S t a n i s ł a w E s t r e i c h e r : N ie z n a n e te k s ty o r ty li m a g
-d e b u r s k ic h : S tu -d ia s ta ro p o ls k ie : K s ię g a k u czci A l. B r ü c k n e r a . K r a k ó w . 1928. 101.): „ P r a w e m d o b y c z — de iu r e lu c r a r i ” . (W . A . M a c i e j e w s k i : H is to r ia p r a w o d a w s tw s ło w ia ń s k ic h , w y d . 2. T. V I. W a r sz a w a . 1858. 84.): „ D o b y w a ć p r a w e m — iu r e v in c e r e ” . Z o k o ło 1500 .ro k u . ( E m i l K a ł u ż n i c k i : K le in e r e a ltp o ln is c h e T e x te a u s H a n d s c h r if te n d es X V , u n d d es A n fa n g s d es X V I J a h r h u n - d e r te s : S itz u n g s b e ric h te d e r p h ilo s .- h is t. C la ss e d.K . A k a d . d e r W is s e n s c h a f te n . C I. W ie n . 1882. 180.): „C zo b y d o m a n y e b y l a k a k o d łu g o (ja k d łu g o ) d o m a sz ą p ra w o w a l, a z b y go p r a w e m d o b y ł” .
W k s ię d z e z ie m i c z e rs k ie j z la t 1404— 1425. (L ib e r t e r r a e C e rn e n sis. w y d . T . L u b o m i r s k i . W a rs z a w a . 1879. X X X V II.): „ Ż a d n y m go- p r a w y e m n ie z w y c z a sz y (zw ycięży), o k tó r e sw y m p r a w e m d o s y a d z ą ” P r a w o id z ie , c z y li o b o w ią z u je , w y m a g a w y k o n a n ia , s ta n o w i M a r c i n B i e l s k i w „ K ro n ic e Ś w ia ta ” : 3 4 8 .v .: „ S ta n is ła w a B is k u p a к te m u p rz y z w a w s z y . B is k u p a p y ta n o , k tó r y p r a w e m d z ie rż y th o im ie n ie ... k u p n a n ie w p is a n o w k s ię g i z ie m sk ie , g d y ż iu ż n a te n c z a s p is a ć u m ie li i p r a w a szły, zw ła sz c z a o t h a k w ie lk ą rzecz, k t ó r a sz ła o g r u n t d o b r y d o b re y w s i n ie s z u k a ią c ś w ia tk ó w ” .
S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i w „R o z m o w ie a lb o D y a lo g u o k o ło E x e q u u c y e y P o ls k ie j K o r o n y ”, z 1563. ro k u , p is a ł: „ T l. r.: „ P ią t a S e y m o w a q u e s tia ie s t, ja k o b y n a m P r a w a szły, a s p r a w ie d liw o ś ć r y c h ła ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w „R o z m o w ie P o la k a z W ło c h e m o w o l n o ś c ia c h у p r a w a c h P o ls k i (w y d . b e z r o k u i m ie js c a ), n a s tr . E2. v.: „ P r a w o ie s t k tó r e p is m e m s ta n o w i co ch ce, ab o ro s k a z u ią c , a b o z a - kazuiiąc... P r a w o p r a w i ie s t, w y n a la z e k , у d a r B oży. N ie k a ż e ć p r ż e - c ie p r a w o z a b ija ć ” . J l . r .: „ P o s ta n o w ili b y li ta k i e p ra w o , iż p o d d a n e m u w o ln o b y ło o d y ść od P a n a ... T e ra z co n o w e M a z o w sz a n ie , w w ż e - k o m o m ę d r s z e m i n a s ta w s z y z e p s o w a li to p r a w o ” ; L 2 .r .: „ T e m u , k to p r a w a - sta n o w ić , a d o b r e o b y c z a ie lu d z i z a p ra w ić m a... P o la k : Iż e ś o b y c z a ie w s p o m n ia ł, r a d b y c h sły sz a ł, co ieszcze o n ic h p o w ie sz , g d y ż g d z ie te s ą d o b re , ta m у p r a w a ź le iś ć n ie m ogą... żeb y m ię d z y w s z y s t- k ie m i n a ś w ie c ie lu d ź m i g o rą c a m iło ś ć b y ła , n ie b y ło b y p o tr ż e b p r a w a ” .
D a n e p r a w o — d a t a le x
T o w y r a ż e n ie z a w a r te w g lo s a c h p o ls k ic h w r ę k o p is ie z k a z a n ia m i ła c iń s k ie m i z p o ło w y X V . w ie k u ( R a ł a ł L u b i c z : S p ra w o z d . K o m . J ę z . A .U . V 270.).
P r a w o sta w ić , u s ta w ić , u s ta n o w ić , p o s ta n o w ić , d a ć , n a d a ć , u czy n ić , p r a w e m o p a tr z y ć W K o d e k s i e S w i ę t o s ł a w o w y m z o k o ło 1450. r o k u (tło - m a c z e n ie p o ls k ie S ta tu tó w Z ie m sk ic h , w y d . F r a n c i s z e k P i e - k o s i ń s к i: A rc h iw u m K o m . P r a w n ic z e j A.TJ. C o lle c ta n e a e x A rc h iv o C o lleg ii I u r id ic i 6.): „ N a w y e k u g y s tą (w ie k u is tą ) i rz e c z i p a m y ą c z u s ta w y e n y a ,a p r a w a sm i u c z y n ili” . W K ro n ic e Ś w ia ta M a r c i n a B i e l s k i e g o , w y d a n e j w K r a k o w ie , w 1564. ro k u , -na s tr. 7. v. z a p is a n o : „B o lu s p o to m e k N e m ro - tó w p a n o w a ł w B a b ilo n ie y s ie d m d z y e s ią t y p ię ć la t, p o iego ś m ie rc i sy n N in u s n a p ir w s z e b a łw o c h w a ls tw o w y m y ś lił p r z e z o b ra z y , g d y k a z a ł o b ra z n e iego g ro b ie d o s łu p a z a w ie śić , y p ra w o d a ł m o cn e, k to sie do n ie g o u ciec ze, b y n a g o rs z ą rz e c z u c z y n ił, m ia ł b y ć w o le n ” ; 8. v.: „C z a su k r ó la S a lo m o n a k ró lo w a ł S m e rd e s , d r u d z y p o n im aż do A m a - z y m d ru g ie g o , k tó r y R z e c z p o s p o litą y p r a w a 'E g ip c z a n o m u s ta w ił, ta k iż y S o lo n G re k y W ło s y w ie le iego p r a w n a ś la d o w a li” ; 24. v.: „P o M e llis e u s ie J o w is z b y ł, te n ieszcze ty c h m o d la r s tw w ię c e y ro z s ie w a ł, c h o d z ą c p o św ie c ie , b r a ł z n a jo m o ś ć z lu d ź m i w ie lk im i a n o w e rz e c z y im p o ż y te c z n e y p r a w a u s ta n ia w ia ł, k tó r y c h rz e c z y ieszcze n ie z n a li n a te n c z a s ” ; 75. v .: „D ydo... w m ie ś c ie K a rta g o ... p r a w a o b y w a te lo m w szem o n eg o k r a i u r z ą d n ie w y n a la z ła ... w u c z c iw e p r a w a u s ta w iła ” ; 102. v .: „ P r a w y o n y c h rz e c z y u ż y w a ć u s ta w ił” ; 233.Г.: „ A b y s ą d p o r z ą d n y p r a w a u s ta w ił, a sę d z y a k n ie m u g o d n e p r z y d a ł” ; 310. г.: „ A l b o w ie m sie d z is ie jsz y o d n ic h w y ro d z ili, a th o za ie d e n d ziw iż p r a w n ie m a ią c ... P o th y m g d y sie iu ż p o c z ę li o b a c z a ć od p o s tro n n y c h lu d zi, u s ta w ili m ię d z y s o b ą p r a w a ” ; 319. r.: „ L ib iu s z a p o w y k o n a n iu w e s e la a e le k c ie y , p r o s iła go o b ec o p o s th a n o w ie n ie p r a w , k to r e m i b y sie w s z y tk a z ie m ia s p r a w o w a ła ” ; 356. r .: „W id z ą c K a z im ie rz tę ch u ć к so b ie o d rz u c ił b r a c k ie (w y d a n e p r z e z b r a t a ) u s ta w y , łu p ie s tw a , у o k r u c ie ń s tw a , a p r a w a s łu s z n e у s p r a w ie d liw e w s z y s tk im u ło ż y ł” ; 360. r.: „ T e n to H e n r ik (B ro d a ty ) w ie le p r a w d o b ry c h u s ta w ił a złe w y g ła d z ił” ; 363. г.: „ T h eg o ż r o k u B o le s ła w (W sty d liw y ) M o n a r c h a P o ls k i c h c ą c o z d o b ić K r a k o w d o b ry m rz ą d e m a chędoigością, d a ł m ie sz c z a n o m K r a k o w s k im p r a w o N ie m ie c k ie , у w o y ta im u s ta w ił” ; 37^7ν.: „ U c z y n ił K r o i K a z im ie rz sy e m (sejm ) w W iślicy , n a k tó r y m u s ta w ił p r a w a p o s p ilite . A... p ra w o N ie m ie c k ie n a z a m k u K ra k o w s k im p o s t a n o w ił” ; 376. v .: „ P o ls k ie k r ó le s tw o g o s p o d a rs tw e m , czu y n o śc ią , th a k ie ż p r a w y . u s ta w y , b u d o w a n ia , у in n y m i rz e c z a m i d o b rz e o p a tr z y ł” .
S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i w „ R o zm o w ie a lb o D y a lo g u o k o ło E x eq iu u cy ey P o ls k ie y K o r o n y ” z 1563. ro k u : E2. v.: „ B o ia ź ń B ożą m a ią c , so b ie P r a w a u s ta w ia li... O tóż m a s z tr z y O noty, n a k tó r y c h K o
-г о п а P o ls k a , P r a w e m i S ta t u te m s w y m w s ia d ła : P r a w d a , W ia ra , S p r a w ie d liw o ś ć ” .
Ł u k a s z G ó r n i c k i w „R o zm o w ie P o la k a z W ło c h e m o w o l n o śc ia c h i p ra w a c h P o ls k i” , p is a ł: E 3 .r.: „ O to sz te m u fo lg o w a li p r z o d k o w ie n a s z y , iż u c z y n ili t a k i e p ra w o ... n ie n a m ó w i ich p rż e c ie ż a d e n n a ta k i e p r a w o , ż e b y s ię t a k ia k o k o n ie p ła c ić m ie li” .
P r a w o p rz y k a z a ło , w e d le , p o d łu g p r a w a c z y n ić , p o s tę p o w a ć p r a w e m p r a w o w ią ż e , z n a jd u j e , m ó w i i jiako p r a w o je s t, itd .
W ia d o m o ść z 1393. r o k u z s ą d u z ie m sk ie g o k r a k o w s k ie g o ( B o l e s ł a w U l a n o w s k i : S ta r o d a w n e P r a w a P o ls k ie g o P o m n ik i: A n tiq u is s im i L ib r i Iu d ic ia le s te r r a e C ra c o v ie n sis. A .U . V III. N o. 8. 668.): „C zom z a m ie rz il, z a m ie rz ile m s p r a w e m ” .
W ia d o m o ść z 1402. r o k u , w z a p is k a c h są d o w y c h g ro d z k ic h i z ie m s k ic h w ie lk o p o ls k ic h F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i : S tu d ia , R o z p r a w y i M a te r ia ły z D z ie d z in y H is to r ii P o ls k ie j i P r a w a P o ls k ie g o . K ra k ó w . 1902. V I. 108.): „Jacoim (ja k o m ) n e w z o n l J a n o w y ieg o b id la ... ie d n o tezo (to co) m y p ra w o p rz ifc a sa lo ” . (T am ż e 362.): „C zso w y e p rz J a n o w i z a b ith , to g i z a b ito z p r a w e m ” .
Z a p is k a z 1417. ro k u . ( A d o l f M y s ł o w s k i e t W a c ł a w G r a n i c z n y : M a tr ic u la r u m R e g n i P o lo n ia e C o d ices s. X V . c o n s c r ip ti: M o n u m . lu r i s . P o m n ik i P r a w a . V a rs o v ia e . 1912. II. 297.): „ J a - cos o s t a ł w in n e p o d łu g c z a s u y p r a w a gy (i) w is e d l n e d o s z e d z ą c c a s u ”. W ia d o m o ść z 1419. r o k u z W a r k i ( F r a n c i s z e k P i e k o s i ń s k i : N ie z n a n e ś r e d n io w ie c z n e r o ty p rz y s ią g w a re c k ie : A rc h iw u m K o m is ji P ra w n ic z e j A .U. r . 1907. V III. 44.): „ J a c o m y a C lim k o w i c z in il p r a w o p o d iu k s m o w i (sm o w y , czyli u m o w y )” .
Z a p is k a z W ie lk o p o ls k i z 1430. ro k u . J ó z e f P r z y b o r o w s k i : V e tu s tis s im a n a d ie c tiv o r u m lin g u a e P o lo n a e d e c lin a tio n e m , m o n u m e n tis in e d itis illu s tr a v i t. P o z n a ń . 1861. 22.): „ K e d isz m a la (m ia la ) J a g - n e s k a s D a m b ro w k y s o ltis s e m p r a w e m czy n ącz, te d i s (ted y ż) t a m p rz e d g a io n im v e c z e m (g a io n y m w ie c e m ) n y e s z a lo w a ła (ż a ło w a ła , tj . w n o s iła s k a r g ę ) o p o lo s m y g r z iw n y ” .
W ia d o m o ść z 1453. r o k u z M a zo w sza ( K a z i m i e r z T y m i e n i e c k i : W o ln o ść k m ie c a n a M azo w szu w w ie k u X V . P o z n a ń . 1921. P o z n . T ow . P r z y j . N a u k . P r a c e K o m . H is t. X V . 55.): „ S e c u n d a z a lo b a (d ru g a s k a rg a ): e s z e (iż) m i b ro n is z m ic h lu d z y , czsszo (co) m ę n a n e p r a w o w y ą z a lo ” .
W ia d o m o ść z X V . w ie k u ( S t e f a n V r t e l - W i e r c z y ń s k i : W y b ó r te k s tó w s ta ro p o ls k ic h . C zasy n a jd a w n ie js z e d o 1543. r o k u . L w o w s k a B 'H i o te k a S la w is ty c z n a . T . X II. 1930. r . 117.): „A le y a n y e
