Zofia Sinko
Uzupełnienia do bibliografii polskiej
prozy narracyjnej w drugiej połowie
XVIII wieku
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 73/1/2, 193-198
ZOFIA SINKO
UZUPEŁN IEN IA DO BIBLIO GRA FII PO L SK IE J PROZY NARRACY JNEJ W D R U G IEJ POŁOW IE X V III W IEKU
Podczas zbierania m ateriałów do stu d iu m Pow iastka w O św ieceniu
stanisław ow skim (w druku) udało m i się odnaleźć autorów kilku utw o
rów fab u larn ych notow anych jako anonim owe w Bibliografii powieści
polskiej 1601— 1800 Jadw igi R udnickiej (W rocław 1964) \ Dorzucam
rów nież do w spom nianej bibliografii kilka pozycji nie uwzględnionych przez autorkę. P raca R udnickiej jest sum iennie opracow anym , cennym źródłem w iedzy o polskiej oraz tłum aczonej na język polski powieści w. XVII i XVIII, ale uw ażna le k tu ra w ym ienionych tam pozycji oraz zapoznanie się z h isto rią X V III-w iecznych m ałych form n a rra c y jn y c h (ani jedno, ani drugie nie było zadaniem bibliografa) pozwoliły m i na w prow adzenie pew nych uzupełnień, poszerzających naszą wiedzę o pro zie fab u la rn e j w Polsce stanisław ow skiej. W ydana niedaw no B iblio
graphie du genre rom anesque français 1751— 1800 2 rów nież dopomogła
m i do ustalenia autorów kilku pozycji, k tó re znalazły się w w ersjach polskich.
Pod nazw iskiem pani Riccoboni odnotowano powieść: K a lw in ka na
p u sty n i w ychow ana, albo P a m iętn ik m ilady В***, S upraśl 1788, t. 1—2
(R § 701). A utorką u tw o ru jest wszakże C harlotte M arie A nne C h ar bonnier de la G uesnerie (BRF § 60.20). Rudnicka n a podstaw ie Cata
logue général des livreç im prim és de la B ibliothèque Nationale zazna
czyła, iż powieść przy p isyw an a jest jed nej lub d ru g iej z autorek; bi bliografia francuska rozstrzyga tę spraw ę definityw nie.
A nonim ow y utw ór: Podw iązka, p rzyp a d ki zabaw ne z francuskiego
w yłożone przez A[ntoniego] Łfopuskiego], W arszaw a 1790 (R § 616),
w yszedł spod pióra H ansa E rn esta von Teubern. T y tu ł oryginału: Das
Stru m p fb a n d . Ein Rom an (1767), przekładu zaś na język francuski
(1769): La Jarretière, nouvelle traduite de Vallemand p ar M [arné] D[e] M [or ville] (BRF § 69.66).
A utorem Zabaw p ew n ej fa m ilii em igrantów niem ieckich w „Zbio
1 Pozycje odnotowane przez J. Rudnicką będą znaczyć literą R.
2 A. M a r t i n , W. G. M y l n e , G. F r a u t s с h i, Bibliographie du genre
romanesque français 1751—1800. London 1977. Pozycję tę będę znaczyć literami
BRF.
194 Z O F I A S I N K O
rze P ism C iekaw ych” (cz. IV, 1795) (R § 834) je s t G oethe. O cyklu pow iastek G oethego U nterh a ltu n g en deu tscher A usg ew a n d erten pisze obszernie G. Fink, podając, iż u tw o ry te publikow ane były po raz p ie r w szy w czasopiśmie „Die H o ren ” w roku 1795 8. G oethe u ją ł w ram ę a k tu aln y ch w y darzeń historycznych (ucieczki rodziny niem ieckiej za R en przed w ojskam i W ielkiej Rew olucji) anegdoty, pow iastki i baśnie opow iadane przez uciekinierów . W przekładzie polskim ukazał się ty l ko pierw szy te k st z tego cyklu, ale zidentyfikow anie go poszerza n a sze nikłe w iadom ości o recepcji twórczości G oethego w Polsce przy końcu X V III w ieku. M ożna w nioskować, iż przek ład u dokonano bezpo średnio z czasopisma niem ieckiego, i to niem al naty ch m iast po u kaza niu się w nim początkow ej p a rtii utw oru; przypuszczalnie zam ierzano tłum aczyć tak że jego dalsze części i pew nie by je opublikow ano, gdyby żyw ot p eriod y k u polskiego nie był ta k efem eryczny.
P ow iastka A lm e t w „Zbiorze Różnego R odzaju W iadomości z N auk W yzw olonych” (1770, t. 1, n r 17) (R § 7) jest p ió ra John a H aw kes- w ortha. U kazała się w „The A d v e n tu re r” (1753, n r 114) pt. A lm e t th e
Dervise. A utorstw o u staliła M. Pike C o n a n t4.
N u ra d yn i A lm a m u lin , powieść m oralna z francuskiego tłum aczenia
Józefa Sw iętorzeckiego w „Z abaw ach P rzy jem n y ch i P ożytecznych” (1776, t. 14, cz. 1) (R § 586) to u tw ó r Sam uela Johnsona. Jem u jako w ydaw cy i głów nem u autorow i „The R am b ler” 5 p rzy p isu je P ike Co n a n t 6 u tw ó r N ouradin th e M erchant and his Son A lm am oulin. Po tw ierd za to BRF (§ 59.16), podając nieco in n y ty tu ł oryginału: The H i
sto ry of A lm a m o u lin , th e Son of N oura din ; zaznacza rów nież, iż po
w iastk a ukazała się w tłum aczeniu na język fran cusk i w M élanges de
littéra tu re anglaise, tra d u it par M adame B*** (1759). Ten sam u tw ó r
w przekładzie Józefa M aksym iliana Skoraszew skiego znalazł się w uło żonym przez niego zbiorku P ierw ia stki litera tu ry polskiej, czyli Po
w ieści m oralne [...]. (W arszaw a 1792) (R § 729).
W ty m sam ym zbiorku znalazła się pow iastka Abdalach i Balsora. U kazała się ona po raz pierw szy w czasopiśmie angielskim „The G u ar d ia n ” (sierpień 1713) pt. H istory of H elim and Abdallach. A utorem po w iastki jest Jo seph A ddison 7.
8 G. F i n k , Naissance et apogée du conte m erveilleux en Allemagne 1740—■
1780. Paris 1966, s. 635—645.
4 M. P i k e C o n a n t , The Oriental Tale in England in the Eighteenth Cen
tury. N ew York 1908, s. 125.
5 E. A l e k s a n d r o w s k a („Z abaw y P rzyjem ne i Pożyteczne” 1770—1777.
Monografia bibliograficzna. W rocław 1959, § 779) zaznaczyła, iż utwór ukazał się
w „The Ram bler” 1751, t. 3, nr 120, a następnie w Apologues et contes orientaux F. Blancheta (1784) i w „Mercure de France” z kwietnia 1792.
6 P i к e С o n a n t, op. cit., s. 122.
7 Informację tę znalazłam w: P. A r n a u d , J. R a i m o n , Le Préromantisme
W Zbiorze różnych w schodnich wspaniałości (Lipsk 1782) (R § 807) znalazły się prócz drobnych anegdot cztery k rótkie pow iastki: O sobliw
sza spraw iedliw ość sułtana Sandiur; Osobliwsza w dzięczność jednego pana arabskiego; Uczynność; W spaniałość jednego Araba i osobliwsza w uiszczeniu się drugiego rzetelność. O statni utw ór pochodzi z M élan ges de littéra tu re orientale D. D. C ardonne’a (t. 2, P a ris 1770, s. 1— 7),
gdzie nosi ty tu ł: T rait extraordinaire de générosité d ’un Arabe et f i
délité singulière d ’u n autre à garder sa parole.
Z M élanges C ardonne’a (t. 1, s. 29—32) pochodzi rów nież pow iastka
Ju stifica tio n ingénieuse d ’un visir, któ ra pt. W ezy r albo Obronienie cnotliw ego znalazła się w „Zbiorze Tygodniowym W iadomości Uczo
n y c h ” (1784, I k w artał, n r 10), w ydaw anym przez I. G rebla w K ra kowie.
Pow iastka [W ielkość pani de Vïllacerfe]. opublikow ana w „M onito rz e ” (1769, n r 35), przełożona ze „S p ectatora” przez Józefa Epifaniego M inasowicza (R § 61) jest pióra R icharda S teele’a, co stw ierdziłam na podstaw ie krytycznego w ydania tekstów tego pism a 8. Tekst „M onitora” przedruko w ał H. Gaw łow ski w P am iętniku m o raln ym z różnych pol
skich autorów zeb ra n ym (W arszawa 1782) (R § 62).
Pow iastki [O kobietach salamandrach] w „M onitorze” 1768, n r 3, / Zam iana nieszczęść ludzkich] w „M onitorze” 1769, n r 57 (przedruk: tam że 1784, n ry 23— 24, oraz now e anonim owe tłum aczenie: 1785, n r 39, 45), [Historia K onstancji] w „M onitorze” 1772, n r 21, oraz Powieść
starodaw na chińska w „M onitorze” 1772, n r 79 — są w szystkie tłu m a
czeniam i ze „S p ectato ra” 9. R udnicka (§ 266) n o tu je tylko ostatnią z pow iastek bez podania autora, którym jest, podobnie jak w w ypadku trzech uprzednio w ym ienionych, Joseph Addison (S t. 2, s. 88; t. 4, s. 261, 264; t. 1, s. 194; t. 4, s. 312, 315). [O kobietach salamandrach] i [Zamianę nieszczęść ludzkich] tłum aczył Minasowicz, pow iastki zaś z r. 1772 Ignacy K rasicki, będący tłum aczem lub ad aptato rem całego w spom nianego rocznika opartego na esejach ze „S pectatora”.
P ow iastka pt.: Ja k nieuw ażne i płoche są m o d litw y ludzkie do Bo
ga. Powieść moralna, zamieszczona w W ieczorach w iejskich Ignacego
Bykow skiego (W arszawa 1788; wyd. 2: 1790) (R § 374—375), znalazła się w cześniej, w in ny m przekładzie, w „M onitorze” 1769, n r 23 (prze druk: tam że, 1780, n r 56) jako tłum aczenie ze „S pectato ra” dokonane przez M inasow icza10. A utorem u tw o ru jest Addison (S t. 3, s. 219).
8 „The Spectator”. Edited by G. G. S m i t h . T. 3. London 1945, s. 154. Przy ustalaniu autorstwa powiastek ze „Spectatora” zawartych w t. 1—3 tej edycji opierać się będę na tym wydaniu, odsyłając do niego skrótem S; natomiast w w y padku konieczności sięgnięcia do t. 4 — posługiwać się będę wydaniem później szym (1951).
9 Zob. Z. S i n к o, „Monitor” wobec angielskiego „Spectatora”. Wrocław 1956, s. 54, 56, 61.
196 Z O F I A S I N K O
[Historia Pulcherii] w „M onitorze” 1785, n ry 72— 73, rów nież ze „S p e c ta to ra ” n, w yszła spod p ióra Jo h n a H ughesa (S t. 3, s. 75).
[Zycie Hassana i rady OmaraJ w „M onitorze” 1785, n ry 62—63
(R § 814), są a u to rstw a Jo h n a M oira; u tw ó r znalazł się w G leam ing
and F ugitive Pieces (1782), co podaje Pike C o n a n t12.
Do utw orów fab u la rn y c h zaliczyć m ożna także [Raj Głupich], ale goryczną pow iastkę w „M onitorze” 1769, n r 63, pochodzącą ze „Specta to ra ” i tłum aczoną przez M inasow icza1S. Do prozy n a rra c y jn e j należą rów nież now ele listow ne E lizabeth Rowe zam ieszczane „w odcinkach” w „M onitorach” z d ru g iej połow y r. 1775; ich a u to rk ę oraz tłum acza polskiego u sta liła E lżbieta A leksandrow ska 14.
W antologii pt. Pow ieści m oralne z różnych autorów , przez [...] pan
nę U ncy na dopełnienie ja ko b y powieści P. M arm ontela w ybrane, w y
d anym w W arszaw ie w 4 tom ach w latach 1779— 1780 15 (R § 768), zna lazło się kilkad ziesiąt krótszych utw orów fab u larn y ch — głów nie po w iastek. K ilka z nich udało m i się zidentyfikow ać.
Pow iastka N ie ro zu m n y za m ysł człow ieka rozum nego (U 4) jest przekładem u tw o ru W oltera M em non, ou La Sagesse hum aine. J e st to więc trzecia w ersja polska te j pow iastki; dw a inne przek ład y odnoto w ała R udnicka (§ 783— 784). P ierw szy ukazał się w „Zbiorze Różnego R odzaju W iadomości z N auk W yzw olonych” (1770, t. 3, n r 23), drugi w broszurce w y d anej w L ublinie w r. 1781 w przekładzie Jack a P rz y bylskiego.
Pow iastka Miał p rzykro ść (U 3) stanow i przek ład u tw o ru Claude H en ri F usé de Voisenona, pt. Il eu t to rt (B R F § 63.43).
Pow iastka Dobra szkoła (U 2) jest przekładem z La Bonne m ère François A u gu stin P a rad isa de M oncrifa (B R F § 63.43).
U tw ór Okropne s k u tk i z e m s ty (U 1) jest tłum aczeniem opowieści
F unestes ef f et s de la vengeance, rela tion d ’un relig ieu x de la Trape,
będącej frag m en tem powieści abbé P rév o sta Le M onde m oral, ou M é
m oires pour servir a l’histoire du coeur h u m ain [...] (Genève 1760) (BRF
§ 63.43; 60.28).
K rótk a przypow ieść Zbrodnia ukarana zbrodnią (U 4) stanow i p rze k ła d z Le C rim e Je a n a François S ain t-L am b erta. U tw ór z aw afty był tak że w Zabaw ce serc czułych (W arszaw a 1785), przełożonej z języka francuskiego przez K arolinę C zerm ińską oraz w Zbiorze powieści m o
ralnych w y ję ty c h z d zieł różnych na jp ó źniejszych tego w ie k u autorów.
11 Ibidem , s. 70.
12 P i k e C o n a n t , op. cit., s. 105. 18 S i n к o, op. cit., s. 57.
14 E. A l e k s a n d r o w s k a , E lizabeth R ow e — prekursorka europejskiego
prerom an tyzm u — na łam ach m on itorow ych i je j tłum acz. Z w a rsztatu bibliografa „M onitora” (5). „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 4.
Dla dzieci [...] (W arszawa 1790); S aint-L am b erta jako au to ra tych po
w iastek odnotow ała R udnicka (§ 799, 806).
Pow iastka Miłość grenlandzka (U 4) jest dziełem Louisa Sebastiena M erciera. U tw ór pt. Les A m a n ts du Groenlandois odnalazłam w Fic
tion m orales M erciera (Paris 1792, t. 2).
Opow iadanie Na postrachu w szy stk o się ko ń czy (U 1) stanow i frag m en t z M etam orfoz A pulejusza (koniec ks. II i początek ks. III).
H istoire d ’Alïbée Persan François Fénelona m iała w edług Rudnic
kiej sześć w ersji polskich (§ 201— 203, 205, 806, 99): w Zbiorze ry tm ó w
[...] M inasowicza (cz. 3, W arszaw a 1756), „Zbiorze Różnego Rodzaju
W iadomości z N auk W yzw olonych” (1770, t. 4, n r 19), „M onitorze” (1778, n r 71—72, w przekładzie Minasowicza), Rozm ow ach w ielkich królów
[...] z powieściam i za b aw n ym i [...] (t. 2, W arszaw a 1786, w przekładzie
F. Podoskiego), Zbiorze powieści m oralnych [...] i K siążeczce m oralnej
dla dzieci [...] ułożonej przez Joachim a H einricha Campego (W rocław
1799). D orzucam y przek ład siódm y — w Zabawce serc czułych, gdzie C zerm ińska zamieściła utw ór pt. Nadgroda wierności i przypisała go, za pew ne za źródłem francuskim , P ie rre ’owi Letourneurow i.
P ow iastka La M auvaise m ère J. F. M arm ontela była, w edług R ud nickiej (§ 515, 799, 806), tłum aczona trzy razy: w Powieściach m oral
n y c h M arm ontela (t. 2, W arszaw a 1776, przekład T. K. W ęgierskie
go), Zabaw ce serc czułych, Zbiorze powieści m oralnych [...]. C zw arty przekład, zaty tu ło w an y Historia, znalazłam w dziełku D okończenie Ma
gazyn u panieńskiego, czyli N auki dla dam dorosłych [...] pióra M arie
Le P rin ce de Beaum ont (W arszawa 1773, t. 2). Pow iastkę zamieszczono bez w zm ianki o autorze. Tekst przełożył, jak i całe D okończenie M aga
zy n u , p ija r E ustachy Dębicki.
Mirza. Powieść z dziejów* perskich Ignacego Krasickiego jest w ca
łości przekładem , n ajp ew niej z języka francuskiego. Rudnicka (§ 446) zaznaczyła, iż jest to praw dopodobnie tłum aczenie, a przypuszczenie jej potw ierdza u tw ó r Ż y j m y dla p o ży tk u in n ych (U 2), niem al identyczny z pow iastką XBW. N iestety au to ra i ty tu łu oryginału nie udało m i się ustalić.
U tw ór pt. Seged. Przełożenie z francuskiego, k tó ry K rasicki, we w łasnym przekładzie, włączył do swoich Powieści w schodnich, zaczer p n ięty został z Apologues et contes orientaux B lancheta, k tó ry z kolei p rze jął go z „R am blera” (R § 77). Dodajmy, iż „powieść” ukazała się w tym piśm ie w r. 1752 (nr 204—205), a jej autorem jest Johnson, co u staliłam na podstaw ie pracy: A rnaud, Raimon, Le Prérom antism e an
glais [...], s. 117.
K ilkanaście czarodziejskich baśni („contes de fée s”) oraz pow iastek i powieści znalazło się w Magazynach pani Le P rince de B e a u m o n t1β,
18 Baśnie omawiam szczegółowo w rozdziale 2, a o innych powiastkach wzm ian kuję w zakończeniu rozdziału 9 mojej rozprawy o powiastce. Większość tych
198 Z O F I A S I N K O
a więc w M agazynie d zie c in n ym , czyli Rozm ow ach m ię d zy m ądrą och
m istrzy n ią i dam am i zacnego urodzenia w ych ow an iu je j p ow ierzonym i
(t. 1—4, W arszaw a 1768), M agazynie p anieńskim , czyli Rozm ow ach m ię
d z y m ądrą o ch m istrzyn ią i za cnym i dam am i je j ćw iczeniu poruczonym i
(t. 1—4, W arszaw a 1770) oraz we w spom nianym pow yżej D okończeniu
M agazynu panieńskiego (t. 1—4, W arszaw a 1773). W szystkie M agazyny
tłum aczył Dębicki.
S yg nalizujem y tu jedynie dw a utw ory, o k tó ry ch prow eniencji w spo m ina sam a au to rk a M agazynów , a więc Historię [Fidelii] i Historię [pa
ni i pana Frem an] z czasopism a „The A d v e n tu re r” 17. P odajm y, iż p is
mo w ychodziło w latach 1752— 1754. Redagow ał je i był jego głów nym au torem J. H aw kesw orth, a z periodykiem jego w spółpracow ali m. in. Sam uel Joh n so n i Jo sep h W arton.
W D okończeniu M agazynu panieńskiego znalazła się rów nież powieść zam ieszczona bez ty tu łu i opow iadana „w odcinkach” 18, podobnie zresz tą jak w iele tek stó w tego ty p u publikow anych w M agazynach. P oprze dza ją w prow adzenie „pani b o n y ”, w spom inającej „o pew nej h isto rii”, k tó rą „przed k ilk u dniam i czy tała” i k tó rą ta k ocenia: „m oim zdaniem , zam yka w sobie pożyteczne nauki, ale w edle zw yczaju mojego pozapo- m inałam im ion” 19. H istorią tą jest La Jardinière de V incennes pan i de V illeneuve, jed n ej z p o p u larn y ch X V III-w iecznych au to rek powieści obyczajow o-sentym entalnych. Rom ans ten polecały czytelnikom Uwagi
nad sposobem czytania zaw arte w „Zbiorze Różnego R odzaju W iadomości
z N auk W yzw olonych” (1770, n r z 3 I) oraz „M onitor” (1777, n r 56) 20, p rzy czym a u to r „M onitora” zapew ne nie wiedział, że ukazała się już skrócona w ersja polska tej powieści, p rzep latan a pouczeniam i „pani b on y”.
Do podanych tu info rm acji n a pew no będzie m ożna dorzucić jeszcze sporo uzupełnień; te, k tó re zamieszczam , nie p re te n d u ją do kom pletnoś ci, poniew aż m oja p raca n ad pow iastką w Ośw ieceniu stanisław ow skim nie polegała na szczegółowych poszukiw aniach bio- i bibliograficznych, lecz na próbie przeprow adzenia typologii pow iastek na podstaw ie mo żliwie rep rezen taty w n eg o m ateriału , którego zbieranie znacznie u łatw i ły mi bibliografie R udnickiej i A leksandrow skiej.
utworów (przede w szystkim baśnie) w yszła spod pióra pani Beaumont, ale liczne „historie” przejęte zostały najpewniej z innych źródeł, i to na ogół bez poświadcze nia źródła pożyczki.
17 Magazyn panieński [...], t. 3, s. 1—130 (passim); t. 4. s. 10—18. 18 Dokończenie Magazynu panieńskiego [...], t. 1 i początek t. 2. 19 Ibidem, t. 1, s. 32.
20 Rozważania obu czasopism oparte były na artykule pt. Réflexions sur la
lecture, opublikowanym w antologii Recueil pour l’esprit et pour le coeur (t. 1,
